Главная страница
Рефераты
Лингвистика
Yordamchi so’zlar. Ularning leksik va Grammatik tuzumlardagi o`rni
Yordamchi so’zlar. Ularning leksik va Grammatik tuzumlardagi o`rni
Загружено в:
24.01.2024
Скачано:
0
Размер:
52 KB
Скачать
Похожие
Yordamchi so’zlar
Yordamchi so’zlar
Yordamchi so’zlar. Ko’makchi va bog’lovchi
Leksik paradigmalar. Leksik ziddiyatlar va ularning turlari
Leksik-semantik munosabatlar va ularning turlari
![Mustaqil so`z, yordamchi so`z, ma`noviy mustaqillik, ma`noviy nomustaqillik, sof yordamchi so`zlar, qo`shinchasimon yordamchi so`zlar, yarim yordamchi so`zlar, ko`makchi-bog`lovchi, bog`lovchi-yuklama, “oraliq uchinchi” xususiyati, yordamchi so`zlarning boyish manbalari. Barchaga ma`lumki, leksik sath birliklari ikki katta guruhga bo`linadi: mustaqil so`zlar va yordamchi so`zlar. Bular orasidagi zidlanishni ma`noviy va vazifaviy nomustaqillik tashkil etadi. Bu oppozitsiya belgisiga ko`ra yordamchi so`zlar belgili a`zo mavqeini, mustaqil so`zlar belgisiz a`zo mavqeini egallaydi. Yordamchi so`zlar hech qachon mustaqil qo`llanilmaydi, bog`liq qurshovlardagina kela oladi. Mustaqil so`zlar esa mustaqil qo`llanilish va ma`no ifodalash qobiliyatiga egadir. Leksemalarning ma`noviy tasnifida ilk bosqich belgisi “ma`noviy mustaqillik” emas, “ma`noviy nomustaqillik” bo`lishining sababi mustaqil leksemalarning bu belgiga nisbatan betarafligidir. Chunonchi, katta guruhni tashkil etuvchi atoqli otlar (Temir, Anor, Gavhar) guruhida, mavhum otlarda mustaqil ma`noning mavjudligi kishini shubhaga soladi. Mustaqil so`zlarda “ma`noviv mustaqillik” belgisi shartli ekanligini I.Madrahimov quyidagicha izohlaydi: “… assimilyatsiya tilshunoslikda boshqacha, biologiyada esa tamoman o`zgacha talqin etiladi. Loy adabiy tilda boshqacha, otarchilar nutqida esa boshqacha izohlanadi. Shunga o`xshash hodisalarni sifat, fe`l, ravishlar ichida ham ko`plab uchratish mumkin. Bularning barchasi “ma’noviy mustaqillik” belgisi mustaqil leksemalarda nisbiy tushuncha, nisbiy belgi ekanligini ko`rsatadi. Mana shuning uchun leksemalarning ma`noviy tasnifida eng ilk bosqichning belgisi “ma`noviy mustaqillik” emas, balki “ma`noviy nomustaqillik” bo`la oladi” [2, 30;]. Ushbu belgi asosidagi ziddiyatda ko`makchi, bog`lovchi, yuklamalar kuchli (belgili) a`zoni tashkil etadi. Sof ko`makchi, sof bog`lovchi, sof yuklamalar hech qachon mustaqil ma`noli so`zlar xususiyatiga ega bo`la olmaganligi tufayli ularning guruhiga o`ta olmaydi. Tilshunoslikda yordamchi so`zlarning leksemalar 1 va qo`shimchalar orasida “oraliq uchinchi” bo`lib, ham leksemalar, ham grammatik morfemalar xususiyatini](/data/documents/a9cdd122-115a-4ac0-ba36-0a0459f4e0c5/page-2.png)
![o`zida mujassamlashtirilishi aniqlanilgan. Ular shaklan leksema, mazmunan qo`shimchadir. (qiyos: Kitobni akamga/akam uchun oldim .) Shu tufayli bo`lsa kerak, til tizimida yordamchi so`zlarning o`rni turlicha baholanadi-ayrim olimlar ularni qo`shimchalarga, ayrimlari nutq bo`lakchalariga, ba`zilari yordamchi so`zlarga nisbat beradilar. Yordamchi so`zlarning so`zmi, qo`shimchami yoki mustaqil so`zlarning yordamchi so`zlar bilan bog`lanishi so`z birikmasimi ekanligi hanuzgacha munozara mavzui bo`lib qolmoqda. Chunki yordamchi so`zlar guruhi ichida shunday birliklar borki, ular ham “ma`noviy mustaqillik”, ham “ma`noviy nomustaqillik” xususiyatiga ega (ot+ko`makchilar, yordamchi va ko`makchi fe`llar). Chunonchi, “tortib” mustaqil so`z sifatida ravishdosh kabi qo`llaniladi: “Baliq qarmoqni bir tortib, qochib ketdi”. Shu so`z “Farhod tog`idan tortib Shirin yayloviga qadar Sirdaryo bo`ylab tizilib ketgan yetmish ming xalq bu sovuqlarni pisand qilmaydi” (Oydin. Hikoyalar, 91-bet) gapida yordamchi so`z vazifasida kelgan. [Tortib] leksemasi mustaqil va yordamchi ma`nolarga ega bo`lishiga qaramay, mustaqil leksemalar tipiga kiradi. Uchun, sayin, uzra, kabi, va ga o`xshagan yordamchi so`zlar aniq bir tushunchani ifodalay olmaydi, ammo turli munosabatlarni ifodalaydi va ular yordamchi so`zlar guruhidan joy oladi. Yuqoridagilardan anglashiladiki, “alohida qo`llanila olish yordamchi leksemalarni mustaqil leksemalar bilan yaqinlashtirsa, turli-tuman munosabatlarni ifodalash kabi umumlashgan ma`no ularni morfemalarga, qo`shimchalarga yaqinlashtiradi va Leksemalar deganda bu o`rinda mustaqil ma`noli so`zlar tushuniladi. leksemalar va morfemalar ziddiyatida “oraliq uchinchi” vazifasida keladi”. Yordamchilarni so`zlarga quyidagilar yaqinlashtiradi: a) shaklan alohida ajralib turishlik; b) lug`aviy ma`noning mavjudligi (sifat ko`makchilar, ot ko`makchilar, fe`l ko`makchilarda…); v) ko`pincha ularning mustaqil so`zlarga yaqinlashishi, ulardan kelib chiqishi. Yordamchi so`zlarning grammatik morfemalarga o`xshash tomoni ularning morfemalar kabi mustaqil nominativ funksiya bajarmasligi (ammo, va, sayin, kabi), qo`shimchasimon shaklda bo`lishi (-u, -yu, -da; -ki (-kim); -dek (-day), -cha;) va boshqalar. Biroq yordamchi so`zlarning grammatik morfemalardan farqli tomoni shundaki, a) ular gap bo`lagi,](/data/documents/a9cdd122-115a-4ac0-ba36-0a0459f4e0c5/page-3.png)
![so`z birikmasi, gap sathida sintaktik xarakterdagi vazifa bajaradi. Bu xususiyat ko`makchilar uchun xos. Chunonchi, 1 . Yaxshi bilan yursang yetarsan murodga, Yomon bilan yursang qolarsan uyatga (Maqol). 2 .To`lqinlarning kuchli na`rasi Yulduzlarga qadar yetardi (Uyg`un). b) gap bo`laklari yoki gaplarni o`zaro bog`laydi. Bunday funksiyada, asosan, bog`lovchilar va yuklamalar keladi: Xonaga baland bo`yli, biroq oriqqina yigit salom berib kirdi. (S.A) Saida bu-gapni aytdi-yu, chiqib ketdi (S.A.). v) gap ma`nolarini ifodalashga xizmat qiladi (so`roq, inkor va sh.k.). Bu yuklamalarning vazifasi. Yordamchi so`zlar shakliy xususiyatlariga ko`ra uch guruhga ajratib o`rganiladi: qo`shimchasimon yordamchi so`zlar; sof yordamchi so`zlar; v) yarim yordamchi so`zlar. Qo`shimchasimon yordamchi so`zlar har uchala yordamchi so`zlar tarkibida uchraydi. Ko`makchilar orasida [-dek/-day,-cha], bog`lovchilar orasida [-ki(- k i m ) ; -u , - yu , -d a ( a ff i k ss imo n yukl ama - b og`l ovchil ar] , yu k l amalar orasida [ -m i , -c hi , -a, - ya, -ku,-o q ( -yoq), -d a, -gi na] kab i qo `s him cha ga o`x s hash yo rdamchi so`zlarni uchratish mumkin. Qo`shimchasimon yordamchi so`zlar shaklan qo`shimchaga o`xshaydi, ammo yordamchi so`zlarning vazifasini bajaradi. Chunonchi, 1.Po`latdek (kabi) dadil bir yigit bu ishdan hayiqsa, uyat bo`ladi (O.M.). 2.Shu payt o`g`ilchasi eshikdan yugurib keldi-da (va), dadasining quchog`iga otildi (O.). 3.Bazmga Gulnoragina (faqat) kelmadi (S.A). Sof ko`makchilar sirasiga avvaldan ma`lum uchun, bilan, sari, qadar, kabi, singari, sayin, orqali so`zlari; sof bog`lovchilar sirasiga va, hamda, ammo, lekin, biroq, balki, yo, yoxud, go’yo, agar, basharti kabilar; sof yuklamalar qatoriga xuddi, faqat, axir, hatto, naq, atigi, so`zlari kiradi. Yarim yordamchi so`zlar atamasi ostida boshqa turkumga mansub bo`lgan so`zning yordamchi vazifasida qo`llanilishi ( old, orqa, avval, bo`ylab, boshlab… ) yoki tabiatida “shakldoshlik” mavjud bo`lgan birliklar tushuniladi. Masalan, “yolg`iz” sifat turkumiga oid so’z](/data/documents/a9cdd122-115a-4ac0-ba36-0a0459f4e0c5/page-4.png)
