Yevropa xalqlari - Лингвистика - Рефераты

Yevropa xalqlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

54.5 KB

Yevropa xalqlari R e j a: 1. Tarixiy-etnografik viloyatlari. Etnik tarkibi, til oilalari va antropologiyasi. 2. Xujalik xayoti va moddiy madaniyati. 3. Ijtimoiy turmushi, oila-nikox munosabatlari va ma'naviy madaniyati .

Tayanch suzlar: Kadimiy madaniyat uchogi. Tabiiy va sun'iy urmonlar. Yevropani tarixiy- etnografik rayonlashtirish.Etnik tarkibining shakllanishi va til oilalari. Etnogenezi va etnik tarix muammosi. “Xalklarning buyuk kuchishi” ning axamiyati. Urta asr migrasiyasi va xozirgi etnik guruxlarning shakllanishi. Irklari va irkiy tiplari. Yevropaning turli mintakalarida an'anaviy mashgulotlar. Xujalik xolati. Moddiy madaniyati. Oila va nikox munosabatlari va ijtimoiy turmush tarzi. Urta asr jamoasining roli. Ma'naviy madaniyati. Xristianlikkacha bulgan davrda xalk e'tikodlari. Folklor, xalk san'ati. Yevropadagi xozirgi etnik jarayonlar. Yevropa xalklari eng kadimgi zamonlardan yuksak madaniyat yaratgan, ayniksa kuxna Gresiya va Rim davrlaridan boshlab ular Yevropa madaniyatiga asos solgan elatlarning avlodlaridir. Butun yer yuzidagi kuruklikning 4,9 mln. kv.km. ( 4 foizi) ni egallagan Yevropada taxminan 600 million kishi yashaydi. Bu yerda xozirgi davrda 50 dan ortik katta-kichik xalklar mavjud. Ularning etnik kiyofasi va ma'naviy tarakkiyoti bir-biri bilan boglik. Kit'aning boshka kit'alardan farki shundan iboratki, mamlakatlar orasida tabiiy gov xisoblangan baland toglar va bepoyon saxro- dashtlar yuk. Aksincha, davlatlar bir-biri bilan serunum tuprokli vodiylar va urmonli adirlar bilan chegaradosh. Kengligi garbdan sharkkacha ya'ni Priney yarim orolining Atlantika soxillaridan Kora dengiz soxillarigacha chuzilgan. Yevropada kema suzadigan daryolar kup. Dunay, Visla, Oder, Elba, Reyn, Sena, Luara, Po, Rona kabi daryolar muxim aloka vositasini bajaribgina kolmay, xalk xujaligining turli soxalarida keng foydalanib kelingan.Usimlik va xayvonot dunyosi kup asrlik xujalik faoliyati tufayli uzgarib ketgan.Asrlar davomida kadimiy urmonlarni ayovsiz kesib, bepoyon ekin maydonlarining paydo bulishi

natijasida tabiiy manzara uzgarib ketgan. Butun Yevropa tekisliklarida eng kadimgi dexkonchilik va chorva markazlari joylashgan. Serunum tuprokli yerlar eski urmon va daraxtzorlardan tozalanib ekin dalalariga, tog yonbagirlari esa mol bokiladigan yaylovlarga aylantirilgan. Kit'aning taxminan 3g'2 kismini xozirda tabiiy va sun'iy urmonlar egallaydi. Ammo ular nixoyatda notekis joylashgan. Tabiiy geografik jixatdan kit'ani bir necha viloyatlarga bulish mumkin. Etnografik nuktai – nazardan keyingi tasniflashga binoan kit'a 4ta guruxni tashkil etadi: 1.Shimoliy Yevropa (Finlandiya, Shvesiya, Norvegiya, Daniya, Islandiya). 2.Sharkiy Yevropa (Polsha, Germaniya, Chexiya, Slavakiya, Vengriya, Ruminiya Bolgariya, Yugoslaviya, Albaniya). 3.Garbiy Yevropa (Angliya, Irlandiya, Fransiya, Belgiya, Niderlandiya, Shveysariya, Avstriya, Monoka, Lyuksemburg). 4.Janubiy Yevropa (Portugaliya, Ispaniya, Italiya, Gresiya, Gibraltar, Malta, San-Marino, Kipr). Insoniyat Janubiy Yevropa va uning urta kismini eng kadimgi davrlardan uzlashtira boshlagan. Keyingi asrlarda utkazilgan tadkikotlar shuni kursatdiki kupchilik Yevropa mamlakatlarida ilk paleolit davridan odamlar yashagan. Fransiya gorlaridan topilgan tosh kurollar bu yerda ketma-ket paleolit madaniyati shakllanib kelganligini tasdiklaydi. Kuyi paleolit madaniyatining ijodkorlari – geydelberg va neandertal deb atalgan mavjudotlar xali xozirgi zamon odami shakliga yetmagan bulsada yukori paleolit madaniyatini yaratganlar va ongli odam ( sapiyens) darajasiga kutarilgan. Keyingi vakillar deyarli butun Yevropaga tarkalgan. Ularni antropologlar irkiy jixatdan xozirgi yevropaliklarga yakin kramonon irkiy tipi deb ta'riflaydilar.Demak, xozirgi yevropaliklarning bevosita ajdodlari er.av. 30 ming yillar mukaddam paydo bulgan. Ular dastlab yirik xayvonlarni ov kilib kun kechirganlar, gorlarda , chayla va yertulalarda yashab toshdan, yogoch va suyakdan turli kurollar yasaganlar. Teridan kiyim tikishni bilganlar. Ular kichik uruglarga bulingan, koyalarga rasmlar

chizganlar, turlicha xujalik tiplarini yaratganlar. Masalan, Boltik buyida asosan balikchilik ( maglemos madaniyati), shimoliy dengiz soxillarida dengiz terimchiligi (kyokkemeding madaniyati) xujaliklari paydo bulgan. Neolit davrida ya'ni er.av. 4-2 ming yilliklarda tosh kurollar ishlab chikarilishi takomillashadi, uk-yoy kashf etiladi, kulolchilik va tukimachilik paydo buladi. Asta-sekin dexkonchilik va chorvachilik xujaliklari tashkil topib utrok axoliga xos kishloklar tashkil topadi. Er.av. 2 ming yillikdan boshlab butun Yevropa kit'asiga xind-yevropa tillarida gapiradigan kabilalar tarkala boshlaydi. Ular asta-sekin janubda Bolkon yarim orolini va Krit orolini keyin Italiyaning kup kismini egallaydi. Eng katta tulkin ( kelt kabilalari) Garbiy Yevropaga yetib xozirgi Fransiya va Belgiyaga joylashgan. Priney yarim oroliga kelgan keltlar iberlar bilan aralashib “keltiber” axolisiga asos solgan, Britaniya orolini egallagan. Sharkdan kuchib kelgan gunnlar, avarlar, bulgor va vengerlar maxalliy xind- yevropa xalklarini xarakatga keltirgan. Usha davrda german kabilalari garb tomon siljib keng xududda joylashgan. Dnepr va Visla voxalarida yashagan slavyan kabilalari esa Bolkon yarim orolida va Sharkiy Yevropaga kuchib kelib urnashgan. Bu etnik jarayon keyinchalik xam davom etib xozirgi Yevropa xalklarining shakllanishiga asos solgan. Xozirgi Yevropa xalklarining kupchiligi Xind - Yevropa – slavyan , german, roman va kelt tillarida gapiradigan slavyan til turkumiga Grabiy slavyanlardan chxlar, slovaklar, polyaklar va janubiy slavyanlardan serblar, bolgarlar, xorvatlar, slovenlar, chernogorlar, makedoniyaliklar va bosniylar kiradi. Roman til turkumiga janub va garbda yashovchi italyanlar, fransuzlar, vallonlar, ispanlar, portugallar, ruminlar kiradi. Kadimgi davrda keng tarkalgan kelt tilida gapiradigan elatlarning avlodi xozir fakat Irlandiyada, kisman Shotlandiyada, Angliya va Fransiyaning Bretan yarim orolida yashaydi. Keltlarning kup kismi Rim imperiyasi xukmronlik kilgan davrda roman tillari bilan aralashib, keyinchalik german kabilalari tarkalishi bilan german tiliga singib ketgan. German xalklariga nemislar, avstriyaliklar, gollandlar, flamandlar, shvedlar, norveglar, daniyaliklar, islandlar, inglizlar va kisman shveysariyaliklar kiradi. Xind-Yevropa tilarida greklar va albanlar xam

gapiradi. Vengerlar yoki madyarlar, finnlar, soamlar va loparlar finno – ugor til oilasiga kiradi. Bolkon yarim orolida yashovchi turklar va gagauzlar esa turkiy tillarda gapiradilar. Fakat Malta orolida arab tili saklangan. Eng yirik xalklarning etnik tarixi tugrisida kiskacha gapirib utish zarur. Garbiy slavyanlardan polyaklar X asrlarga kelib polyaklar, vislyanlar, pomoryanlar, mazovsha va silezliklardan tashkil topgan davlat territoriyasida xalk sifatida shakllangan. Usha davrlarda Buyuk moroviya knyazligi chegarasida chex, slovak, morava kabilalari birikib xozirgi Chexiya va Slavakiya xalklariga asos solgan edi. Xozir bolgar xalki U-U1 asrlarda Bolkonga kelgan janubiy slavyan kabilalari bilan maxalliy frakiy axolisi xamda VII asrlarda sharkdan bosib kirgan va uz nomini bergan turkiy tildagi kuchmanchi bulgorlarning aralashishi natijasidapaydo buladi. Yugoslaviya xalklarining slavyan ajdodlari VII asrlarda juda keng territoriyada - Kora dengiz kirgoklaridan Adriatikagacha joylashgan. Ular kadimgi maxalliy illiriya va frakiyalik roman xalklari bilan tuknashib kisman kuvib chikarganlar yoki aralashib ketgan. Xozirgi eng katta millatlardan xisoblangan nemislarning etnogenezida kadimgi elatlardan keltlar, sungra saks, bavar, tyuring, gess, frank kabi kabilalar muxim rol uynagan. X asrda nemislar mustamlakasiga aylangan Oder va Elba daryolari buylarida yashovchi slavyanlar xam nemislar bilan aralashib ketib. Uz madaniy ta'sirini utkazgan. Urta asrlar davrida tarkok xolatda yashagan nemis xalki uziga xos madaniyat yaratgan. German tiliga yakin inglizlarning kelib chikishida xam dastlab Britaniya oroliga kuchib kelgan keltlar, eramizning birinchi ming yilligi urtalarida joylashgan kup sonli german kabilalari – anglosaklar, yuta va frizlar, keyinchalik normanlar muxim urinni egallaydi. Fransuz xalkining shakllanishida xam kelt tilida gapiradigan gallar asosiy rol uynagan. Ular eramizdan avvalgi 1 asrlarda rimliklar tomonidan bosib olingan va romanlashtirilgan. Keyin vestgot, burgund va frank kabi german kabilalari fransuz xalkining muxim komponenti bulib roman elatlari bilan aralashib ketgan, frank kabilalaridag esa fransuz xalkining nomi kelib chikkan.

Italyan xalkiga dastavval eramizdan avvalgi 1 ming yillikda Appenin yarim oroliga kelib joylashgan italiy kabilalari, ayniksa, latinlar asos solgan. Rim imperiyasi yemirilgandan keyin U asrlardan boshlab bir necha yuz yillar davomida varvar kabilalari bosib keladilar va yuksak madaniyatli italiyaliklarga kushilib singib ketgan. Eramizning ikkinchi ming yilligiga kelib, xozirgi italyan xalki shakllana boshlaydi. Pireney yarim orolida eng kadimgi axoli iberlar va basklar yashagan. Ular bilan eramizdan avvalgi birinchi ming yillikda latin tilida gapiradigan elatlar aralashishi natijasida xozirgi ispan va portugal xalklari paydo buladi. Ammo xozir xam Pireneyda kisman Fransiyada yashovchi kadimiy basklarning avlodlari uz tillarini saklab kolganlar. Ular uziga xos ona tilidan tashkari kaymi mamlakatdla yashasa, masalan, Ispaniyadagilar ispan tilini, Fransiyadagi basklarfransuz tilini xam tulik egallaganlar.Yukorida ta'kidlanganidek chet el Yevropasining etnik kiyofasidagi milliy tuzilishi murakkab va kup asrlik jarayon maxsulidir. Xozir Yevropa axolisining yarmisiga yakini bir millatlik, ya'ni 95 % dan ortigi asosiy tub millat vakillari yashaydigan mamlakatlar. Ayrim davlatlar mayda millatlarning yirik guruxlari joylashgan, ba'zilari esa kup millatli mamlakatlar katoriga kiradi. Maslana, Yugoslaviyada serblar, xorvatlar, chernogorlar, bosniylar, slovenlar, makedonliklar, albanlar, vengerlar, Belgiyada flomandlar va vallonlar, Buyuk Britaniyada inglizlar, shotlandlar, irlandlar, uelskkliklar, gallar, Chexoslavakiyada chexlar va slovaklar, Ispaniyada ispanlar, katolonliklar, nalisiylar, basklar. Xind-Yevropa til oilasiga kiradigan kadimgi frakiyaliklarning avlodlari xisoblangan albanlar va antik davrdagi yunonlar bilan urta asrlarda shimoldan kuchib kelgan slavyanlar va albanlar bilan aralashib ketgan xozirgi greklar mustakil guruxga ajralib tilida va turmush tarzida uziga xos xususiyatlarni saklab kolganlar. Butun Yevropaga mayda guruxlarga bulinib tarkalgan lulilar (asli ular X-XII asrlarda Xindistondan kelib, X1U-XU asrlar davomida turli mamlakatlarga joylashgan) xam Xind-Yevropa tillarining vakillaridir. Daydichilik turmush tarziga

urgangan lulilarning kupchiligi xozir Bolgariya, Ruminiya, Vengriya va kisman Chexiya va Slovakiyada yashaydi. Yevropa mamlakatlarida yashovchi yaxudiylar asosan usha mamlakatning tilida gapiradilar, ammo diniy ibodatda kadimiy yaxudiylarning tilidan foydalanadilar. Boshka til oilalarining vakillaridan ural tili oilasiga oid uchta xalk: finlar, vengerlar xamda kuchmanchi lopar (saam)lar, turkiy til guruxiga tegishli Bolkon yarim orolidagi usmon turklari va gagauzlar uz tillarida gapiradilar. Malta va Sisiliya janubidagi Choko orollarida axoli semit til oilasiga mansub tunis shevasiga yakin arab tili vakillaridir. Ammo ularning tillarida italyan va ingliz suzlari kup uchraydi. Yevropada kadimiy davrlardan maxalliy tabiiy sharoitga moslashgan yevropoid irkining xar xil tiplari joylashgan. Aslida bu yerda ikkita irkiy tip farklanadi: ok tanli, malla rang sochli, kuk kuz belgilari bilan ajralib turgan shimoliy yevropoid va kora sochli, kora kuzli tipidagi janubiy yevropoid irklari. Mazkur tiplarning urta tipi ikkalasining belgilarini saklagan. Nixoyat murakkab etnik jarayon Yevropa axolisining xujaligida va moddiy madaniyatida xam uz aksini topgan. Bu yerda yashovchi turli xalk va elatlar uziga xos umumiy xususiyatlar bilan bir katorda umumevropa madaniyatini yaratganlar. Yevropa xalklarining xujalik tiplari deyarli bir xil. Chunki butun Yevropa asosan mu'tadil iklimli zonada joylashgan. Eng kadimiy davrlardan neolit va bronza zamonida paydo bulgan dexkonchilik xujaligi barcha xalk va elatlarning iktisodiyoti va turmushini belgilab bergan va kup avrlardan beri xujalik faoliyatining negizini xosil kilgan. Antik davrlardagi chet el Yevropasida nixoyatda yuksak xujalik madaniyatini yaratgan edi. Ammo varvarlar istilosidan keyin Rim imperiyasi yemirilibi xujalik xayoti butunlay tushkunlikka uchraydi. Albatta ajoyib an'analar zamini kuchli bulganligi tufayli kiska muddat ichida urta asrlar iktisodiyotida kayta tiklanish namoyon buldi. Xozirgi davrda Yevropaning xujalik xayoti dastavval, uning xalk xujaligi bilan belgilanadi. Jaxondagi 22 ta eng yirik industrial davlatlarning 12 tasi ushbu

regionda joylashgan: bulardan Belgiya, Buyuk Britaniya, ispaniya, Italiya, Fransiya, Niderlandiya, Germaniya, Shveysariya, Shvesiya, Chexiya, Slovakiya, Ruminiya. Ammo ayrim davlatlarda boshka soxalar rivojlangan. Masalan, Avstriya, Shveysariya va xokazoda sanoatga nisbatan xizmat kursatish soxasi milliy daromadning asosini tashkil kiladi. Skandinaviya xujaligining xukmron soxasi balikchilik xisoblanadi yoki Daniya, Niderlandiya, Fransiya va Vengriya rivojlangan sanoatga ega bulsa-da, eksport maxsulot yetishtiradigan yirik kishlok xujaligiga ega mamlakatlardir. Xozirgi Yevropa sanoatining barcha soxalari yuksak rivojlangan, ammo eng yirik tarmogi mashinasozlik xisoblanadi. Yevropadagi davlatlar jaxondagi mashina va uskunalar ishlab chikarishning uchdan ikki kismini egallagan. Eng kup eksport maxsulotlaridan xar xil stanoklar, texnlogiya, elektrotexnika va tukimachilik uskunalari, ilmiy ka kontrol ulchov asboblari, yengil va yuk avtomobillari, traktorlar va boshka mashinasozlik tovarlari. Yevropa kemasozlik va maishiy elektronika asboblarini eksport kilishda Yaponiyadan, samolyotsozlik, ximoblash mashinalari, radio va teleapparaturalar ishlab chikarishda AKShdan orkada xolos. Sunggi yillarda Yevropada ximiya sanoati nixoyatda tez sur'atlar bilan usa boshladi. Yevropa mamlakatlari jaxon bozorida plastik materiallar, sintetika va sun'iy tolalar, farmasevtika, lak va buyoklar, azot ugitlar kabi ximiya maxsulotlarini chikarishda birinchi uringa kutarilgan. Ayrim mamlakatlar tor soxada mutaxassislashsada, tashki bozorga ishlab chikarayotgan maxsulotlarining uchdan ikki kismini yetkazib beradi. Yevropa dexkonchiligi mamlakatlar orasida ekiladigan ekinlari bilan bir oz fark kiladi, xolos. Misol, Markaziy kismdagi mamlakatlarda asosan bugdoy, arpa, kartoshka, lavlagi, garbida – dastavval arpa, javdar, bugdoy, suli, sunggi asrdan boshlab kartoshka, janubiy rayonlarida ayniksa Chexiya va Slovakiya, Ruminiya va Bolgariyada makkajuxori, Italiyada sholi va boshka don xamda poliz ekinlari ekiladi, bogdorchilik va uzumchilik juda keng tarkalgan. Janubiy Yevropada uzumzorlar, zaytun daraxti, anjirzorlar kup uchraydi. Gresiyada paxta va tamaki yetishtirish muxim xujalik soxasi xisoblanadi. Shimolda texnika ekinlaridan

zigirpoya va kanop ekiladi. Asli greklarda kadimiy davrlardan uzumchilik, bodom va xar xil mevalar kup yetishtiriladi. Zaytun ekinlari Ellinlar tomonidan Pireney yarim oroliga kadimiy davrlarda keltirib ekilgan, xozir Ispaniya zaytun yogi ishlab chikarishda jaxonda birinchi urinda, uzumzorlar maydoni buyicha ikkinchi urinda turadi. Chorvachilik xamma xalklar orasida tarkalgan. Italiya, Karpat, Bolkon va Alp togli rayonlarida kuychilik muxim xujalik soxasidir. Skandinaviya mamlakatlarida, fransuzlar, irlandiyaliklar, valliylar va britanlar koramol chorvasi rivojlangan va shu asosda sut maxsulotlari ishlab chikarish tarakkiy etgan. Chorvachilikda asosan gusht va sut olinadi, yukori sifatli maxsulotlar yetishtiriladi. Kelt xalklari dexkonchilikda asosan yem-xashak yetishtirish buyicha birinchi urinni egallaydi. Dengiz soxillarida yashovchi norveglar, islandiyaliklar, gollandlar, Urta va Shimoliy dengiz axolisi – nemislar, inglizlar, grek va ispanlar xayotida balikchilik eng muxim xujalik soxasi bulib, ularning asosiy tirikchilik manbaidir. Kadimgi davrlarda katta rolb uynagan ovchilik xozir fakat sportning bir turiga aylangan. Urta asrlarda feodallar uchun ovchilik maishat va lazzat manbai xisoblangan, dexkonlar undan maxrum bulgan, u konunlar bilan cheklangan. Xunarmandchilikning badiiy soxalari xar bir yevropa xalkida kadimdan rivojlanib kelgan va ular asosan shaxarlarda sex tartibida joylashgan. Xozir an'anaviy mayda xunarmandchilikning badiiy soxalari, masalan, kulolchilik, shisha ishlab chikarish, zargarlik, kashtachilik, muzika asboblari va uyinchoklar ishlab chikarish, gilam va polos tukish kabilar ayrim mamlakatlarda saklangan xolos.Norveglar, shvedlar, nemislar, shveysariyaliklar va avstriyaliklarda yogoch ustunlar,eshik, rom xamda uy-ruzgor buyumlariga uyma nakshlar berish ancha rivojlangan. Maishiy turmushning an'anaviy xususiyatlari kuprok uy va uy-ruzgor buyumlari, kiyim va taomlarida namoyon bulmokda. Eng kadimiy antik zamonlarda paydo bulib xozirgacha usib kelayotgan shaxarlar Yevropaning uziga xos madaniyatini yuzaga keltirgan va butun jaxonga tarkatgan.

Uylar xam kurilish materiallariga, rejasi va tomining shakliga, yashash va xujalik xonalarining tuzilishiga karab bir necha tiplarga bulingan. Butun Yevropa gorizontal bir xonali reja asosida kurilgan uylardan bir necha kavatli kup xonali dabdabali imoratlardan kup uchraydi. Masalan, Janubiy Yevropada, ya'ni Urta dengiz soxillariga yakin rayonlarda toshdan kurilgan katta ikki-uch kavatli uylar keng tarkalgan., odatda bunday uylarning pastki kavati xujalik xonalari, Shveysariya, Shimoliy Italiya, Yugoslaviya, Avstriya, Janubiy Germaniyada poydevori toshdan uzi yogochdan kurilgan alp uylari ancha ajralib turadi. Xujalik va yashash xonalari kompleks kilib kurilgan imoratlarni frankon yoki yukori nemis uylari deb ataydilar. Uylarni jixozlash milliy an'analar bilan boglik. Umumiy buyumlardan, xar xil yogoch mebellar, temir, shisha, chinni va sopol idishlar, turli bezaklar va pardalar bilan bezaganlar. Yevropa mebel va servislari xozirgacha jaxon mikyosida zamonaviy madaniyo namuna bulib kelmokda. Yevropa xalklarining kiyimlari eng oddiy paleolit davridagi etakchalardan to xozirgi zamonaviy kiyimlargacha bulgan davrni bosib utgan. Endi butun Yevropaga tarkalgan shaxar sarpolari deyarli barcha yerda milliy kiyimlarni kamayib borishiga sabab bulmokda. Yevropa kostyumlari uzining nokulayligiga karamay, xatto issik tropik mamlakatlarda xam keng tarkalmokda. Xalk kiyimlarini asosan bayramlarda, yayafestival yoki karnavallarda, xor va ansambllarda uchratish mumkin. Ilgari, ayniksa urta asrlarda xar bir tabakalanish kiyimlarda sezilmaydi, balki ular kosmopolitik tusga kirgan. Albatta, ayrim xalklarning kishlok axolisida shaxar kiyimi keng tarkalsada. Milliy sarpolar saklangan. Masalan, Italiya kishloklarida xaligacha erkaklar kalta tizadan pastgacha shim, ok uzun yengli kuylak (kamicha), kalta kurtka (jakka) yoki ensiz jilet (panchotto), boshiga shlyapa yoki beretto kiyadilar. Ayollarda uzun keng yubka va etak (grembuile), kashtali ok kuylak (kamicha), belgacha kalta kofta va jilet, boshiga rumol, Alp toglarida tagi mixli yogoch tufli yoki xom teridan tikilgan yengil sandal kiyiladi. Fransuz ayollarining kiyimlari xam Italiya ayollarnikiga uxshab ketadi. Erkaklari esa uzun tor shimlar, tik yokali kuylaklar,

jilet va buyniga rumol, fetra yoki somon shlyapa kiyadilar. Keyingi yillarda bluzka kiyiladigan bulgan. Yevropa xalklarining milliy xususiyatlari kuprok taomlarida namoyon buladi. Masalan, roman xalklari italyanlarda sevimli taomlardan makaron maxsulotlari juda keng tarkalgan. Ularda kunduzgi ovkatga biirinchi tomat kaylasi yoki yog va suzma, ba'zan kiyma gusht solingan xurda. Dexkon shurvasi (dzuppasi) ga loviya va sabzavot solib pishiriladi va unga non tugraladi. Keyin polenta, kovurilgan sabzavot, salat, meva, suzma iste'mol kilinadi. Kunduzgi ovkatga albatta uzum vinosi yoki sevimli ichimlik kofe beriladi. Fransuzlarning milliy taomlari nixoyatda boy va rang-barangligi bilan mashxur. Taomlarida sabzavot va yemishli ildizli maxsulotlar, kuyon va parranda gushti, janubda kaptar gushti muxim urinni egallaydi. An'anaviy sevimli taomlardan kaynatilgan usimlik yogiga pishirilgan gusht bilan bifshteks va kartoshka, piyozli kaynatma shurvaga sir solish keng tarkalgan. Provansda kalampirli turli baliklardan pishirilgan shurva ancha obru kozongan. U yerda dengiz jonivori-ulitkani sarimsok va non bilan iste'mol kilishni yaxshi kuradilar. Kadimgi kelt xalklarida, masalan, Buyuk Britaniyada, yevropa taomlaridan uncha fark kilmasa xam, uziga xos milliy taomlar, ayniksa don solib pishirilgan shurvalar, suli atalasi, gel va irlandiyaliklarda, balikva sutli taomlar mavjud.Dengiz va daryo soxillarida yashovchi elatlar balikdan turli xil taomlar tayyorlaydilar. Yevropa mamlakatlarida yashovchi barcha xalklarning ijtimoiy va oilaviy turmushi umumiylikka ega bulgan. Xristian dini axlokiga tayanib, xususiy mulkka asoslangan xolda kichik monogam oila butun Yevropada keng tarkalgan. Ammo ayrim patriarxal natural xujalik mavjud bulgan ba'zi joylarda arxaik tipdagi katta patriarxal oilalar va oila-nikox tartiblari xam uchraydi. Patriarxal urugchilik tartiblarining kodliklari albanlarda, chernogorlarda, toglik shotlandlarda, kisman uels va irlandiyaliklarda bir oz seziladi. Oila jamoa munosabatlari yakin davrgacha ayrim bolkon xalklarida saklanib kelgan. Mazkur oilaviy munosabatlarning yemirilishi maxsus minorat odatini yaratgan edi. Ilgari kelt va

german xalklarida ma'lum bulgan bu odatga binoan meros ota-onadan kenja ugilga utish rasmi bilan almashadi. Keyinchalik mayorat odati, ya'ni meros katta ugilga utish rasmi bilan almashadi. Janubiy slavyanlarda katta patriarxal oila natural xujalikka asoslangan 20-50, ba'zan 100 ga yetadigan kavmu karindoshlardan tashkil topgan jamoadan iborat edi. Nikox tuylarida va boshka oilaviy urf-odatlarda ancha arxaik belgilarni xozirgacha uchratish mumkin. Kalin saklanmagan bulsada, kelinni olib kochish, uni “sotib olish” rasmi, kiz moli, kuyov sovgasi kabi udumlar xali nikox tuylaridagi kadimgi urf-odatlar sifatida namoyon buladi. Kiz yoshligidan mexnat kilib, uzi sepini tayyorlashi kup xalklarda shart bulgan. Nikox doimo ijtimoiy xarakterga ega bulgan oilaviy vokea xozir xam unda kupchilik ishtirok kiladi, an'anaviy marosimlar, rasm-rusumlar bajariladi. Deyarli xamma yerda kelin- kuyovlar cherkovda nikoxlantirilsa-da, ammo nikox tuyi asosan xalk an'analariga tayanadi. Keiyngi ikki ming yil davomida Yevropaning diniy urf-odatlari bir necha marta uzgargan. XX asrning boshlarida bu yerda maxalliy dinlar tarkalgan. Katta territoriyani egallagan Rim imperiyasida ancha rivojlangan politeystik diniy ibodatlar kirib kelgan. Imperiya chegarasida joylashgan "varvar" kabilalar orasida ibtidoiy dinlar tarkalgan. Rim imperiyasining yemirilishi davriga kelib. Eramizning U asrlari oxirida Yevropa dinlari geografiyaisda jiddiy uzgarishlar ruy beradi. Eramizning boshlarida Sharkiy Urta dengiz soxillarida paydo bulgan xristian dini 1U-U asrlarda imperiyaning kupchilik rayonlariga, ba'zi german kabilalari va xatto Irlandiyaga tarkala boshlagan. Ammo uzok davrlargacha kadimiy maxalliy dinlar, ayniksa, kishloklarda saklanib kelgan. Fakat, 1X-X1 asrlarda butun Yevropa xristianlashtirilgan. Pravoslav dini Vizantiyadan chikib Yevropaning sharkiy va janubi-sharkiy mamlakatlariga, grek, bolgar, gagauz, serb, janubiy alban va rumin xalklari orasiga tarkalgan. Xozir pravoslav dini Gresiyada xukmron va bu yerda uning markazi joylashgan.

Islom dini Yevropaga dastlab arab istilochilari tomonidan keltirilgan va Pireney yarim oroliga tarkatilgan. Istilochilar xaydalgandan keyin XU asrlarda xristianlik kayta tiklangan. Usha davrlarda , ya'ni yakin X1U-XU asrlarda Usmon turklari Bolkon yarim orolini bosib olib axolining ancha kismini musulmonlashtirgan va imperiya vaktida xukmron din bulgan. Turklar Bosniya va Gersogovina axolisini islom diniga utkazgan. Butun Yevropada daydib yurgan lulilar odatda asosiy turar joyidagi dinlarga itoat kiladilar. Ularning orasida masalan, pravoslavlar, katolik va musulmon diniga utganlar uchraydi. Dindir yaxudiylar esa xozirgacha uzining milliy dini xisoblangan iudizmga rioya kiladilar. Yevropa xalklarida rasmiy dinlardan tashkari eng kadimgi, xatto ibtidoiy e'tikod va urf-odatlar xam kisman saklanib kolgan. Ayniksa dexkonchilik bilan boglik bulgan xar xil dastur va rasmlar, sexrgarlik urf-odati va irimlari xaligacha uchraydi. Xozir xam yil fasllari,ekish va xosil yigish bilan boglik dabdabali karnaval va bayramlar utkazadilar, unda turli afsonaviy obrazlar namoyish kilinadi. Albatta, eng tarakkiy kilgan yuksak madaniyatli Yevropa xalklarida professional ijoddan xalk ijodini ajratish ancha kiyin. Chunki folklorda xam, muzika va tasviriy san'atda xam zur maxorat bilan yaratilgan xalk ijodi namunalari juda katta urinni egallaydi. Eng kadimgi ertaklar, kaxramonlar xakida eposlar badiiy jixatdan professional yozuvchi va shoirlar tomonidan kaytadan ishlab chikilgan. Aka-ukalar Grimm, Gofman, Andersen, Selpa Lagerlef, Oskar Uayld va boshkalarning ertaklari, xatto Gomerning "I“iada" ”a “Odessiya”si, urta asrlardagi “Nibeluneglar tugrisida ashula”, “Gudring tugrisida ashula”, skandinavlarning saglari, Karelofin eposi “Kalevala” kabi xalk dostonlari aslida badiiylashtirilgan asarlardir. Tarixiy vokealar bilan boglik lirik-epik ashulalar ancha keyin paydo bulgan,ammo juda keng tarkalgan. Xozirgacha yetib kelgan oilaviy marosimlarda aytiladigan ashulalar, sevgi kuylari xam eng kadimiy folklor namunalaridir. Folklorning tarkibiy kismi xisoblangan ommaviy xalk teatrlari xozirgi davrda professional teatr san'atiga singib ketgan. Yevropada dastavval professional teatr kadimgi Gresiyada diniy marosimlar va bayramlar munosabati bilan paydo bulgan

edi. Uygonish davridan boshlab drama, tragediya, komediya ancha rivojlangan. XU1 asrda dastlab Italiyada, keyin butun Yevropada opera paydo buladi. Ammo yevropa xalklarining kupchiligida professional klassik teatr bilan bir katorda ommaviy teatrlashtirilgan xalk uyinlari xozirgacha saklanib kelgan. Bu uyinlar katta diniy yoki fasl bayramlarida namoyish kilinadi va nixoyatda rang-barang uyin kulgi, ashula va muzika sadolari ostida utkaziladi. Ammo keyingi yillarda kino san'ati, radio va televidiniyening gurkiab usishi va uning ta'siri natijasida asrlar davomida xalk sevib kelgan ommaviy tomoshalar kamayib ketmokda.

ADABIYOTLAR: 1. Nidеrlе L. Etnichеskiе protsеssi v stranax Zarubеjnaya Еvropi. M.,1970. 2. Kultura i bit narodov Zarubеjnoy Еvropi. Etnografichеskoе isslеdovaniе. M. 1967. 3. Jabborov I.M. Jahon xalqlari etnografiyasi. T.1985. 4. Narodi Zarubеjnoy Еvropе. Tom:1-2. M., 1964-65. 5.O`zbеkiston Milliy entsiklopеdiyasi. T., «Qomuslar», 2001- 2003. 1-2-3-4-5-jildlar. 6.Jabborov I., Jabborov S. Jahon dinlari tarixi. Toshkеnt, 2001

Похожие

Polineziya xalqlari

Kavkaz xalqlari

Afrika xalqlari

Amerika xalqlari

Mikroneziya xalqlari