Узбек ва араб тилларида кушма ва эргаш гап - Лингвистика - Рефераты

Узбек ва араб тилларида кушма ва эргаш гап

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

49 KB

www.arxiv.uz Ўзбек ва араб тилларида қўшма ва эргаш гап Режа: 1. Ўзбек ва араб тилларида қўшма ва эргаш гаплар; 2. Қўшма гапларнинг асосий белгилари; 3. Ўзбек ва араб тилларида аниқловчи эргаш шапнинг ифодаланиши; 4. Араб тилидаги аниқловчи эргаш гапда аниқловчи эргаш гап томонидан бош гапнинг аниқланиб келаётган гап бўлаги аниқ ва ноаниқ ҳолатда бўлиши 5. Араб ва ўзбек тилларидаги аниқловчи эргаш гапларнинг ўхшаш ва бир-биридан фарқли жиҳатлари

www.arxiv.uz Тушунчалар ва таянч иборалар: 1. Қўшма гап, эргаш гап; 2. Боғланган қўшма гап; 3. Қўшма гап, мазмун, мақсад; 4. يذلا ،يتلا ،نيذلا ،يتلالا ،نم ،مث 5. دئاع ريمض , аниқловчи эргаш гап; Ўзбек ва араб тилларида қўшма ва эргаш гап Мазмуни, грамматик тузилиши ҳамда оҳангига кўра бир бутунликни ташкил этган, боғловчи ёки боғловчи вазифасидаги воситалар ёрдамида бириккан қурилмалар қўшма гапни ташкил этади. Бошқача айтганда икки ёки бир неча содда гапнинг бирлашувидан тузилган гаплар қўшма гап деб айтилади. Мазкур содда гаплар мазмунан яхлит ҳолда бирикиб, умумий бир фикрни, мақсадни ифодалайди. Бундай гаплар турли боғловчилар ёки боғловчи вазифасидаги воситалар ёрдамида, ёхуд турлича оҳанг билан ўзаро бирикади. Қўшма гапнинг асасий белгилари: 1. қўшма гап таркибидаги содда гаплар бирини ёки бири иккинчисини мазмунан изоҳлайди ва ҳар иккиси бирикиб умумий мақсадни ифодалаш учун хизмат қилади. Масалан: қўшнинг тинч – сен тинч. Бу қўшма гапни ташкил этган содда гаплар умумий фикрни – кишининг тинчлиги нима билан бўлишини ифодалайди, бу мазмун ҳар бир гап алоҳида олганда англашилмай қолади. 2. Қўшма гап таркибидаги гаплар грамматик томондан ҳам бир-бирига боғлиқ бўлади. Бу хил гаплар кесимнинг бир хил ёки бир-бирига мос шаклда эканлиги, уларда умумий иккинчи даражали бўлакларнинг бўлиши, содда гаплар таркибида мазмуни изоҳланаётган бўлакларнинг мавжудлиги, кесимлар бир хил бўлганда уларнинг бир ўринда умумийлашган ҳолда берилиши ва бошқа хусусиятлар – қўшма гап таркибий қисмларини тузилиши томонидан бир бирига яхлит боғлаб қўяди.

www.arxiv.uz 3. Қўшма гап таркибидаги гапларнинг оҳанг жиҳатдан ҳам ўзига хос хусусияти бор Ўзбек тилидаги қўшма гаплар маълум мазмун муносабатларини ифодалаши, грамматик белгилари, тузилиши ва оҳангига кўра уч типга бўлинади: 1. Боғловчисиз қўшма гаплар; 2. Боғланган қўшма гаплар; 3. Эргаш гапли қўшма гаплар. Араб тилида ҳам ўзбек тилида ҳам боғланган қўшма гапларга қуйидагича таъриф бериш мумкин: Боғланган қўшма гап деб тенг ҳуқуқли бири иккинчисига эргашмаган (бўйсунмаган) содда гаплардан тузилган қўшма гпаларга боғланган қўшма гаплар деб айтилади. Араб тилида қўшма гаплар боғланишига қараб 4 турга бўлинади; 1. Бириктирувчи боғловчилар билан боғланган гаплар; و ،ف ،مث و боғловчиси жумлалар ва уюшган жумлаларни боғлайди. Бундай жумлаларда иш ҳаракат бир вақтда амалга оширилиши керак. Вақт нуқтаи назаридан бажарилиш кетма-кетлиги назарда тутилган қўшма гаплар ف ،مث боғловчилари билан боғланади. Айниқса, катта вақт оралиғида бўлиб ўтган жумлани аввалгиси билан боғлайди. اًدومحم يقيدص ترز مث ةعماجلا ىلإ تبهذ Ҳозирги араб тилида ва ( و ) боғловчиси замон муносабатларини (иш- ҳаракатнинг бир вақтда бўлиб ўтганлигини) ифода этиш учун қўлланилади. اهرمع نم ةسماخلا يف يهو اهوبأ يفوت У 5 ёшга кирганда отаси вафот этди. Шунингдек, иш-ҳаракат бевосита ҳамроҳ бўлган ҳолатни ифодалашда қўлланилиши мумкин. يكبت يهو تفرغلا تكرت У хонани тарк эта туриб йиғлади.

www.arxiv.uz Буни араб тилида ةيلاحلا ةلمجلا деб атайдилар бундай жумланинг хусусияти шундан иборатки, иккинчи жумланинг эгаси шахсий олмош тарзида такрорланади. Кесим эса ҳозирги келаси замонда қўйилади. Зидловчи боғламалар билан боғланган қўшма гап. Бундай гапда қўшма гапнинг бир бўлаги айтилган фикр бошқа бўлакдаги фикрга зид бўлади. Бу ерда зидловчлик муносабати қуйидаги боғламалар ёрдамида эришилади: َّنكل ، ْنكل ، َّنأ ىلع ، َّن7أَّلاإ ، 4. Ажратувчи (айирувчи) боғламалар билан келган қўшма гап. Бундай қўшма гап турида бир-бирига зид бўлган ҳодисалар ёки бўлмаса иш-ҳаракатнинг бир вақтда бажарилишига йўл қўйилмайди. Бошқача қилиб айтганда бирор воқеани бошқасидан айириб ёхуд воқеаларнинг галма-гал бўлаётганлигини англатиш учун ْ وأ ёки, такрорланув боғловчилар ..... امإ امإ “ ёки, ёхуд”, шунингдек, бир-биридан фарқ қилувчи турли жинсдаги боғловчилар ...... ْوأ امإ “ ёки......ёки” боғловчилари қўлланилади. ًاعم شيعن امإ ًاعم تومن امإ Қўшма гапларда оҳанг жумлалар таркиби у ёки бу фаол шакли лексик ва фразиологик элементларининг қўлланилиши катта рол ўйнайди. Ўзбек тилида эргаш гапнинг кесими қуйидаги сўз туркумлари орқали тузилади: 1) Сифатдошнинг –р/-мас шакли тури ва шу шаклнинг экан кўмакчи феъл билан бириккан шакли пайт эргаш гапнинг кесими бўлиб келади. Мажлис тугар-тугамас, Сиддиқжон лип этиб чиқиб кетди. 2) Равишдошнинг (и), -май, -гач, -гунча шакли турли равиш, пайт, шарт, тўсиқсиз каби эргаш гапларнинг кесими вазифасида келади. Водокачка битгунч, ариқлар тайёр бўлади. 3) Буйруқ майли. Буйруқ майли тўсиқсиз эргаш гапнинг кесими сифатида қўлланилади. Улар юзларча қўл бўлсин, Йўлчи улар билан ёлғиз курашажак, бўғишажак. 4) Шарт феъли деярли ҳамма эргаш гапларнинг кесими вазифасида келади.

www.arxiv.uz 5) Феъл. Кимки меҳнатнинг зўрини қилдириши – одамнинг сараси ана у. Мустақил равишда маълум шахс кўрсата олувчи феъллар ҳам эргаш гапларнинг кесими вазифасида қўлланилади. Аммо кесим мустақил феълдан ифодаланувчи эргаш гапларда маълум грамматик ва лексик-грамматик воситалар бўладики, улар эргаш гапни алоҳида ажратиб туради. Бундай воситаларга боғловчилар (-ки, агар, чунки, токи, деб), юкламалар (-ми, худди), нисбий олмошлар киради. 6) эргаш гапнинг кесими кўп ўринларда от-кесим шаклида бўлиб, от, сифат, сон, равиш ва бошқа модал маъноли сўзлар орқали ифодаланади. Токи сен борсан, мен ҳам тирикман. 7) ҳаракат номи кўмакчилар билан бирга эргаш гапнинг кесими бўлиб кела олади. Бу шартнома мустаҳкам бўлиши учун, подшо ҳазратларидан сўралсин. Ўзбек ва араб тилларида аниқловчи эргаш гапнинг ифодаланиши Ўзбек тилида аниқловчи эргаш гап бош гап таркибидаги от ёки олмош орқали ифодаланган бирор бўлакнинг белги, хусусиятини изоҳлаб келади. Аниқловчи – изоҳ эргаш гап ҳар вақт бош гапдан сўнг келади. Бу хил эргаш гаплар бош гап таркибида шундай , бир олмошлари ва унга мос ҳалда эргаш гап таркибида бундай, бу, бу хил ёки у, унинг олмошлари бўлиб, эргаш гап бу олмошлар орқали аниқланмиш-отнинг маъносини изоҳлайди, тўлдиради. Бош гапдаги олмошлар аниқловчи вазифасида, эргаш гапдаги олмошлар эса, турли вазифада келади. Бу шундай ажиб диёрки, унинг зўр кўзгуси ойдир. Аниқловчи эргаш гап деб, эргаш гап шаклидарасмийлаштирилган аниқловчини айтамиз. У бош гапнинг от ёки от вазифасини бажариб келаётган бирорта бўлагини аниқлаб, изоҳлаб келади. Шунингдек, аниқловчи эргаш гаплар барча аниловчилар каби белгига ҳам ишора қилади. Одатда, аниқловчи эргаш гап ўзи аниқлаб келаётган сўз-аниқланмишдан кейин

www.arxiv.uz қўйилади. Араб тилида бу турдаги гаплар бош гапнинг ўртаси ёки охиридан жой олиши мумкин. Аниқловчи эргаш гапнинг бош гап эргашуви икки турли воситасиз ва воситали бўлади. 1) бош гапнинг аниқловчи эргаш гап томонидан аниқлаб келаётган гап бўлаги грамматик аниқ бўлса, эргашув воситали, яъни нисбий олмошлар ёрдамида амалга оширилади. 2) бош гапнинг аниқловчи эргаш гап томонидан аниқлаб келаётган бўлаги ноаниқ бўлса, эргашув воситасиз, яъни олмошларсиз амалга оширилади. Араб тилидаги аниқловчи эргаш гап ўзбек тилидаги эргаш гапга қараганда бир мунча таркиб жиҳатдан соддароқ. – ةعماجلا يف ملعتي بلاط ءاج ةعماجلا يف ملعتي يذلا بلاطلا ءاج Бу ерда восита вазифасини нисбий олмошлар يتلا ،يذلا (унинг ҳосилалари نم ،ام ) кабилар бажаради. Бироқ нисбий олмош мустақил ва ўзи бошлаб келаётган эргаш гапнинг ҳеч бир бўлагига тобе муносабат сақламайди. Демак, у эргаш гапнинг таркибий қисми сифатида қабул қилинмайди ҳам, балки эргаш гапнинг ўзи унинг мазмунини мантиқан кенгайтириб боради. Эргаш гапнинг эргаштирув кўрсаткичлари يذلا ва унинг гуруҳи сон ва жинсда аниқланмиши билан мослашади. Бош гапнинг аниқланаётган бўлаги жуда кўп ҳолларда аниқловчи эргаш гапнинг мантиқий эгаси сифатида талқин этилади. Бироқ мазкур сўз эргаш гапдаги иккинчи даражали бўлакларнинг бири бўлиб келиши ҳам мумкин. Бу ҳолда қайтувчи олмош пайдо бўлади. У шаклан учинчи шаклдаги бирикма олмошларига монанд бўлади. Қайтувчи олмошлар бош гап таркибида бўла туриб, аниқловчи эргаш гап билан грамматик муносабатда бўлган бўлакнинг эргаш гапдаги “нусхаси” ёки “вакили” бўлади – унга ишора қилади. У билан сон ва жинсда мослашади.

www.arxiv.uz Ўзбек тилидаги аниқловчи эргаш гап бош гапга боғланиши, синтактик тузилиши эргаш гапнинг кесими ифодаси билан аниқловчи эргаш гапдан фарқ қилади. Араб тилидаги аниқловчи эргаш гапбош гап билан нисбий олмошлар ёрдамидагина қўлланилади. У кўпроқ рус тилидаги аниқловчи эргаш гапга ўхшаб кетади. Асосий адабиётлар: 1. Гранде Б.М. Курс арабской грамматики в сравнительно-историческом освещении. М.1998г. 2. Иброҳимов Н.И., Юсупов М. Араб тили грамматикаси Т.1997й. 3. Ғ.Абдураҳмонов. Ўзбек тили грамматикаси. Т.1996й. 4. К.Кузмин. Учебник арабского язқка. М. 2003г. 5. В.Г.Лебедев, Ю.И.Маляров. Учебник по речевой практика арабского язқка. Основной курс. Част-2. М.1984г. 6. Ф.Абдуллаев Сўзлар ўзаро қандай боғланади? Т. 1974й. a. . . ةيبرعلا ةغللا متاخ دامع1981م . 7. Муҳаммад Фатиҳ. - . دادغب ةيبرعلا ةغللا دعاوق1975م

Похожие

Узбек ва араб тилларида сифат

Максад эргаш гапли кушма гап

Натижа эргаш гапли кушма гап

Тулдирувчи эргаш гапли кушма гап

Урин эргаш гапли кушма гап