Урта Осиёда яратилган туркий кулёзмалар - Лингвистика - Рефераты

Урта Осиёда яратилган туркий кулёзмалар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

69.5 KB

www.arxiv.uz Ўрта Осиёда яратилган туркий қўлёзмалар Режа: 1. Туркий қўлёзмалар тушунчаси ҳақида. 2. Туркий тилда битилган илк қўлёзмалар. 3. Темурийлар даври ва Шайбонийхон даври қўлёзмалари. 4. XVII-XIX аср қўлёзмалари. 5. Хулоса.

www.arxiv.uz Туркий қўлёзмалар жуда катта географик ҳудудда яратилган ва кўчирилган . Булар: Ўрта Осиё, Ғарбий Сибирь, Улар, Волга бўйи, Шимолий Кавказ, Кавказ орти ўлкалари, Қрим, Туркия, Эрон, Афғонистон, Покистон, Ҳиндистон, Кашмир, Миср, Ироқ, Сурия, Болгария, Руминия, Югаславия ўлкаларидир. Ва бу қўлёзмалар жуда кўп туркий тилларда, татар, қримтатар, башқирд, қозоқ, ва бошқа тилларда яратилган. Ўрта Осиё қўлёзмалари ҳақида гапирар эканмиз, яна шуни унунтмаслигимиз керакки, Ўрта Осиёнинг чегараси доимо ўзгариб турган. Темурийлар даврида Хирот ҳам шу районга тегишли бўлса, Бобурийлар даврига келиб, Ҳиндистоннинг шимолий қисми ҳам регионга қарашли бўлган. Араб графикасида битилган туркий, қўлёзмаларнинг энг қадимийси XI асрга мансуб бўлиб, у Юсуф Хос Хожибнинг «Қутадғу билиг» асаридир. У 1069-1070 (462 хижрий) да ёзилган. Унинг бизгача етиб келган энг қадимий қўлёзмаси XIII асрда битилган. Ундан кейинги қўлёзма Маҳмуд Қошғарийнинг «Днвони луғотит-турк» асаридир. У 1073-1074 (466 хижрий) да ёзилган. Унинг энг қадимги қўлёзмаси 1266 (664 хижрий). Туркий тилда энг кўп қўлёзма битилган давр XVIII - XIX асрдир. XI - XIII асрларда эса улар бармоқ билан санарли эди. Бунинг сабаби: туркий қўдёзманинг кўпи йўқолиб кетган ёки у даврда асосан араб ва форс тилларидагина қўлёзмалар яратилган. Ўрта Осиёдаги илк қўлёзмалар Аҳмад Яссавийнинг «Ҳикмат» ларидир. (1166 йилда-562 хижрийда вафот этган). Шеърий услубда ёзилган бу ҳикматлар ўша даврдаёқ девон шаклига келтирилган ва туркийзабон аҳоли ўртасида кенг тарқалган. Машҳур Хоразмлик фақих ва филолог олим Муҳаммад ибн Умар Замаҳшарий (1143 йилда-538 хижрийда вафот этган). Хоразм шоҳи Отсизнинг буюртмаси билан «Муқаддимат-ул адаб» асарини ёзган. Бу асар арабча-туркийча луғат ва туркий тилнинг граматикасига бағишланган. Бу асар бир неча марта кўчириб ёзилган. Унинг энг қадимгиси 1492 йилда 989

www.arxiv.uz хижрий. Бухорода кўчирилган. Шунингдек у Самарқанд ва Тошкентда ҳам кўчириб ёзилган. XII аср охири, XIII аср бошларида яшаган мутасаввуф шоир Сулаймон Боқирғоний ёки Ҳаким ота Хоразмнинг Бақирғон деган жойида яшаган. У биринчи диний мазмундаги қасидалар ёзган. «Боқирғон китоби», «Марям китоби», «Охир замон китоби» шулар жумласидандир. Булар қўлёзма шаклида кенг тарқалган ва оммабоп китоблардан ҳисобланган. XII - XIII асрларда Қаршида Қуръонга туркий тилда тафсир ёзилган. У шартли равишда «Қуръоннинг Ўрта Осиё тафсири» деб аталади (асли номи ва муаллифи ноъмалум). 1212-1213 йиллар-609 хижрий) Али исмли шахс Хоразмда «Қиссайи Юсуф» асарини ёзган ва қўлёзма шаклида ўқилган. 1220 йилда Хоразм муғиллар томонидан босиб олинган. Бу даврда ХоразмнингРаботи Ўғуз деган жойида Насриддин Бурхониддин (у қози бўлган) «Қиссасул анбиё» асарини ёзган. У ўша даврда Работи Ўғузнинг ҳокими бўлган Насриддин Тоқ Буғага тортиқ қилиш учун 1310-1311 (710 хижрий) йилларда ёзилган. Бу асар аҳоли орасида «Қиссаси Рабғуузий» номи билан машҳур бўлган. Бу даврда Хоразмда шоир Қутб «Хусрав ва Ширин» шеърий достонини ёзган. Ҳўжабек Хоразмий деган шоир «Муҳаббатнома» шеърий асарини ёзган. Ҳар икки асар қўлёзма шаклида эл орасида машҳур бўлган. Темурийлар даврига келиб Ўрта Осиёнинг маданий марказлари Самарқанд билан Хирот эди. Бу шаҳарларда фанларни ўргатишга, шеъриятга ва санъатга кўпроқ эътибор қаратилган эди. Бу даврдаги шоирлардан XIV аср охири- XV аср бошларида яшаган Хўжандий, XV аср биринчи ярмида яшаган Саккокий, Лутфий (1366-1465), Атойи ( XV аср)ларни эслаб ўриш керак. Султон Ҳусайин Бойқаро ҳукмронлик қилган даврга келиб (1469-1506), шеърият ўзининг энг юқори чўққисига етишган эди. Бу эса, машҳур шоиримиз мутафаккир Алишер Навоий ижоди билан боғлиқ эди. Навоийдан ташқари Ҳусайин Бойқаронинг ўзидан тортиб, Дурбек ва бошқа жуда кўп шоирлар етишиб чиққан эдилар. Бу даврда жуда кўп форсий забон шеърий

www.arxiv.uz асарлар туркий тилда қайта ишланиб, туркий адабиёт бойитилган. Бундай бадиий адабиёт намуналаридан ташқари Навоий 1481-1482 (886 хижрий) йилда «Вақфия» асарини ёзган ва бунда ўзига қарашли бўлган ер-мулкни Хиротдаги Ихлосийя масжидига вақф қилиб бериш масаласи кўтарилган. 1488-1489 (894 хижрий) йилларда Хуросонда яшаб хукмронлик қилган подшоҳларнинг тарихига бағишланган «Тарихи мулки Ажам» насрий асарини ёзган. Бу асарнинг барчаси қўлёзма шаклида вужудга келган. тарихдан маълумки, XVI асрда Ўрта Осиёни Шайбонийлар сулоласи бошқарган. Уларнинг пойтахти ҳам Самарқанд шаҳри эди. Бу сулоланинг асосчиси бўлган Шайбонийхоннинг ўзи ҳам шоир бўлган (1506-1510) ва ўша даврдаги олим ва шоирларга ҳомийлик қилган. Унинг саройида «Шайбонийнома» асарининг муаллифи Муҳаммад Солиҳ (1534-941 хижрий) йилда фавот этган. Шунингдек, «Таворихи гузида Нусратнома» номли тарихий асар муаллифи (исми ноъмалум) ҳам саройда яшаган. Бу асар 1502- 1503 (908 хижрий) йилда ёзилган. Бу даврда Биноий исимли шоир яшаган. У форсийзабон шеърлар ёзган ва «Ажойиб-ул маҳлуқот» номли асарини форсийдан туркийга таржима қилган. 1525 (931 хижрий) йилда мусулмон ҳукмронларнинг умумий тарихини ёритувчи «Забдатул-асар» номли илмий китоби вужудга келган. Унинг муаллифи Насруллоий исмли тарихшуносдир. XVI асрда Бобур Ҳиндистонда Бобурийлар сулоласига асос солди. Бобурнинг ўзи бу даврда «Бобурнома» номли мемуаридан ташқари аруз жанрига бағишланган «Мубаййин» номли рисоласини ёзган. Бобурийларнинг саройида Барамхон исмли туркман шоири яшаган. (1561 да вафот этган). Унинг ўғли Абдураҳим Мирзо ҳам шоир бўлган ва «Бобурнома»ни форс тилига таржима қилган. XVII - XVIII асрга келиб, Ўрта Осиёнинг маданий марказлари сифига Бухоро ва Хива шаҳарлари ҳам қўшилди. Бухорода Имомқулихон (1640 йилда вафот этган), Субхонқулихон (1702 йилда вафот этган), Қулшариф (1692 йилда вафот этган), Сўфи Оллоёр (1721 йилда вафот этган), Сайкалий (1797 йилда вафот этган), Турди (1700 йилда вафот этган), Обидий (1828

www.arxiv.uz йилда вафот этган) каби шоирлар яшаб ижод этишган. Хивада эса, туркман қабила бошлиқларининг илтимосига кўра 1661 йилда «Шажарайи тарокима» асарини ва «Шажарайи турк» асарларини ёзган Абулғози Баҳодирхон, Ҳасанқули Ахсаний ( XVII аср) яшаган. XVIII аср охирида исми номаълум бир тарихшунос Шайбонийнинг қилган юришларига бағишланган «Шайбонийнома» асарини ёзган. XIX асрда Хивада подшаҳ саройида бир қатор тарихшунослар, шоирлар, таржимонлар яшашган. Масалан, шоир Мунис (1778-1829) ва унинг жияни Огаҳий (1809-1874) дунё яратилгандан бери 1825 йилгача ҳукмронлик қилган хонларнинг тарихини ёритувчи «Фирдавсул иқбол» асарини ёзишган. Кейинчалик Огаҳий хонларнинг топшириғи билан бир қатор салномалр яратган: 1825-1843 йилларга доир «Риёзуд-давла» солномасини, 1843-1846 йилларга доир «Зубдатул-таворих» солномасини , 1845-1855 йиллар воқеасига доир «Жамиу воқиоти султоний» солномасини, 1855-1864 йилларга доир «Гулшани давлат» солномасини, 1864-1873 йилларга доир «Шоҳиул-иқбол» солномасини ёзган. Эшмурод Ал-Алавий исмли мударрис 1804 йилдан 1864 йилгача давом эттирган иноқлар сулоласи ҳукмронлигига бағишланган «Тарихи Саййид Муҳаммадхоний» (1861 йилда) ва «Тарихчайи Муҳаммад Ёқубхўжа» тарихий асарини (1863-1864 йилларда) ёзган. Бундан ташқари Хивада Комил Хоразмий (1825-1899), Феруз (Муҳаммад Раҳимхон- II ) (ҳукмронлик йиллари 1865-1910) яшаб ижод этганлар. XIX аср бошларига келиб, Қўқон ҳам маданий марказлар сафига қўшилди. Бу ерда Амир Умархон (1810-1822) бошчилигида фазлий Намангоний, Гуоханий, Хозик, Махмур, Муқимий, Фитрат, Хамза каби шоирлар етишиб чиқди. ХХ аср бошларида эса Рожий (1908 йилда вафот этган), Камеб (1922 йилда вафот этган), Мирза (1922 йилда вафот этган) каби шоирлар яшаб ижод этишган. Булардан ташқари бир қатор илмий асарлар форс тилидан туркий тилга таржима қилинган. Жумладан: Тарихий асарлардан Мирхонднинг ( XV аср) «Равтус-сафо» асари, уни XIX аср ўрталарида Рожий номли шахс таржима

www.arxiv.uz қилган, Мехдихоннинг ( XVIII аср) «Дуррайи Нодирий» асари, уни Муҳаммад Назар ва Огаҳий ( XIX аср) таржима қилишган. Муҳаммад Хакимнинг «Мунтахабут-таворих» асари. Уни XIX асрнинг иккинчи ярмида исми номаълум шахс таржима қилган. Тасаввуфга оид 1696-1697 йилларда Муҳаммад Содиқ Янгихисорий томонидан ёзилган «Жомиул-макомот» асари, уни Абулбоқи ибн Бахоуддин ибн Махдуми Аъзам таржима қилган. Шунингдек, Восифийнинг «Бадойиул-вақойи» номли мемуар асари ( XVI аср) Диловар исмли шахс томонидан таржима қилинган. Албалхийнинг географияга оид «Мажмаул-ғаройиб» асари (1566-1567 йил). Муҳаммад Хусайин Маҳдум томонидан таржима қилинган. Бундан ташқари Амир Темурнинг биографиясига оид «Тузуки Темурий» асари ҳам форс тилидан 1835-1836 йилларда Хотифқули исмли шахс томонидан туркий тилига таржима қилинган. Ўрта Осиёдаги кутубхоналар ҳақида: Ўрта Осиё ҳудудида жуда бой сарой ва шахсий кутубхоналар қадимдан мавжуд бўлган. XI - XIII асрларда Самарқандда анчагина кутубхоналар шаклланган эди. XII асрда Марвда Сомонийлар сулоласининг кутубхонаси мавжуд бўлган. XIII асрдан бошлаб Рашидиддин исмли шахснинг кутубхонасида (1247-1318) қўлёзма китобларни битадиган хаттот ва бошқа усталарнинг устахонаси ҳам мавжуд бўлган. Бухорода XV аср бошларида Муҳаммад Форс томонидан асос солинган (1419 йилда вафот этган) кутубхона мавжуд бўлган. XV аср бошларида Самарқанд Амир Темур туғилган ва кейинчалик невараси Улуғбекка ўтган кутубхона вужудга келган. Хиротда Бойсунқур мирзо саройи кутубхонасини ташкил этган (1433 йилда вафот этган). У ерда Алишер Навоийнинг ҳам шахсий кутубхонаси мавжуд эди. XVII асрда Бухорода Аштархонийлар сулоласига мансуб шохлардан Абдулазизхон (1645-1680), ва унинг иниси Субхонқулихон (1680-1702) қўлёзмаларини жамлаб кутубхона ташкил этишган. XIX асрнинг иккинчи ярми ва ХХ асрнинг бошларида Хивада Муҳаммад Раҳимхон- II нинг кутубхонаси ишлаб турган. ХХ аср бошларида бир неча шахсий

www.arxiv.uz кутубхоналар: жумладан, Бухорода Валидовларнинг кутубхонаси, Тошкентда Жўрабекнинг кутубхонаси ва ҳоказо. Бобурийлар даврида ( XVI - XVII асрлар) Ўрта Осиё билан Ҳиндистон ўртасида маданий алоқалар кучайган эди. Ҳиндистонга Фарғона водийсидан, Самарқанд, Бухоро ва бошқа шаҳарлардан йирик шоирлар, олимлар, табиблар, хаттотлар, меъморлар, наққошлар таклиф қилинган эди. Шунинг учун Ҳиндистон кутубхоналарида ҳам бир қатор туркий қўлёзмалар тўпланган. Масалан, «Бухоронома» нинг Ҳайдаробод нусҳаси, Калькутта нусҳаси, Бобурнинг XVIII асрда тузилган учта девони, Бобурнинг арузга оид рисоласининг форс тилига таржимаси (уни XVIII асрда Азфарий Қорахоний Мадрасасида таржима қилинган). Ҳайдар Хоразмий, Дурбек, Лутфий, Зебунисобегимларнинг шеърлари қўлёзмалари ҳазиргача Ҳиндистон кутубхоналарида сақланмоқда. XIV асрда Хоразмдан Шерозга кетиб қолган Абдураҳим исмли шоирнинг тўплами-у Шерозда машҳур шоир Хофиз Хоразмий билан танишган ва ўзига ҳам Хофиз деб тахаллус танлаган. У кейинчалик Хофиз Хоразмий номи билан машҳур бўлган. Шу шоирнинг ягона шеърий тўплами ҳам Ҳиндистонда сақланмоқда. XV аср ўзбек шоири Саид Қосимийнинг «Мажмаул-ахбор», «Гулшани роз», «Илоҳийнома» каби дидактик асарлари 1634 йилда кўчирилган нусҳаси ҳам Ҳиндистондан ўрин топган. Шунингдек, Улуғбекнинг, Али Қушчининг, Ибн Синонинг, Абдураҳмон Жомийнинг араб тилида ёзган асарлари ҳам Ҳиндистон кутубхоналарида сақланмоқда. Ҳиндистоннинг Рампур шаҳрида Туркман шоири Байрамхоннинг, Бобурнинг ўғли Камроннинг ёзган лирик шеърлари билан битта қилиб девон қилинган қўлёзмаси ҳозирча сақсанмоқда. Хулоса: Ўрта Осиё қадимдан бутунжаҳон цивилизациясининг ўчоқларидан ҳисобланган ва унда яратилган илмий ва бадиий қўлёзмалар дунё маданиятига қўшилган йирик асарлар муҳим салмоққа эга.

www.arxiv.uz Тачнч ибора ва бирикмалар: 1. Туркий қўлёзмалар тушунчаси, 2. Туркий қўлёзмаларнинг энг қадимийси, 3. «Муқаддиматул-адаб», 4. «Қиссасул-анбиё», 5. Темурийдар даври қўлёзмалари, 6. Шайбонийлар даври қўлёзмалари, 7. Бухоро шоирлари, 8. Хива тарихшунослари, 9. Хивадаги таржимонлик мактаби, 10. Ўрта Осиёдаги кутубхоналар.

Похожие

Туркий тилларнинг Россияда урганилиши

Туркий тилларнинг грамматик курилиши

Туркий тилларининг товуш системаси

ХIII-ХIX асрларда яратилган филологик асарлар

Туркий тиллар фразеологиясини ўрганиш масалалари