Unli va undosh fonemalar - Лингвистика - Рефераты

Unli va undosh fonemalar

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

45.5 KB

Unli va undosh fonemalar Reja: 1. Fonologik sath haqida ma’lumot. 2. Ingliz va rus tillari fonetik sistemalari qiyosiy tavsifi. 3. Unli va undosh fonemalar tasnifi: a) unli tovushlar artikulyatsiyasi; b) undosh tovushlar artikulyatsiyasi.

Fonologik sathda tipologik tadqiqot olib borilganda qiyoslanayotgan tillarning nafaqat fonemalar tarkibidagi o‘xshash va farqli tomonlari, balki bu tillar fonologik sistemasining tuzilish prinsiplaridagi farqli va o‘xshash tomonlari ham inobatga olinsa maqsadga muvofiq bo‘ladi. Bu borada A.A.Reformatskiy (1970, s.510) shunday yozadi: “Biz ona tili va o‘rganilayotgan tillarning alohida ajratilgan tovushlarini emas, balki sistemadagi butun bir fonetik kategoriyalarni qiyoslaganimizda, har bir fonetik sistemaning o‘ziga xos xususuyatga ega ekanligiga ishonch hosil qilamiz. Bu hodisa har bir tilning asosiy xususiyatlaridan biri – idiomatik xususiyatga, ya’ni har bir tilning takrorlanmas individual sistema ekanligidan dalolat beradi. Idiomatiklik grammatikaga ham, leksikaga ham xos bo‘lish bilan bir qatorda fonetikaga ham xosdir. Bu xususiyat esa har bir tilning o‘ziga xos milliyligini ta’minlaydi”. Haqiqatdan ham, tilning idiomatik xususiyati fonetikada yaqqol namoyon bo‘ladi. Unli fonemalar Ingliz tili fonetik sistemasida rus tili fonetik sistemasiga nisbatan umumiy belgilar bilan bir qatorda anchagina farqli tomonlari ham mavjud. Ingliz tili o‘zining vokalizm xususiyati bilan ajralib turadi: unlilar sistemasi 21 fonemadan – 12 ta monoftong va 9 ta diftongdan tashkil topgan. Rus tili unlilar sistemasi oddiyroq: rus tilida oltita unli fonema mavjud, xolos. Ammo ushbu ko‘rsatgich barcha slavyan tillariga tegishli emas. Slavyan tillari fonetik sistemasi sohasida olib borilgan tadqiqotlar ular orasida vokalizm xususiyatiga ega bo‘lgan til ham mavjud ekanligini ko‘rsatadi. Bu serb-xorvat tilidir (O.I.Dikushina, 1952). Unli tovushlar artikulyatsiyasi murakkab jarayon bo‘lib, u bir necha nutq organlarining holatiga bog‘liqdir. Buning natijasi o‘laroq, unli fonemalar sistemasida bir qator qarama-qarshiliklar kelib chiqadi. Jadval 1. Tilning gorizontal holatiga ko‘ra unlilar klassifikatsiyasi Unlilar Ingliz tili Rus tili Old qator unlilar i: i e æ и э Orqa qator unlilar u : о: о a :  ʊ о у O‘rta (aralash) ə з: а ы

qator unlilar Ingliz tilida tilning gorizontal holatiga ko‘ra unlilar old, orqa va o‘rta qator unlilariga ajratiladi (O.I.Dikushina, 1952); tilning vertikal holatiga ko‘ra pastki (ochiq), yuqori (yopiq) va o‘rta ko‘tarilish unlilariga ajratiladi. Bundan tashqari, ingliz tilida unlilar miqdoriy belgilar, ya’ni cho‘ziqlik va qisqalik hamda turg‘unligi (o‘zgarmasligi) bilan ham farqlanadi: turg‘un artikulyatsiyaga ega bo‘lgan unlilar – monoftonglar diftonglarga qarama-qarshi qo‘yiladi. Ingliz tilida lablashgan va lablashmagan unli fonemalar unchalik rivojlanmagan. Yuqorida ko‘rib chiqilgan birinchi ikki xususiyat rus tilida ham kuzatiladi. Unda old qator unlilar orqa qator unlilar bilan qarama-qarshi qo‘yilgan. Aralash unlilar qatoriga keladigan bo‘lsak, rus tilida hosil bo‘lish usuliga ko‘ra ingliz tili aralash qator unli fonemalariga yaqin turadigan o‘rta qator unli fonemalari mavjud. Jadval 2. Tilning vertikal holatiga ko‘ra unlilar klassifikatsiyasi. Unlilar Ingliz tili Rus tili Yuqori ko‘tarilish i: i u: ʊ и ы у O‘rta ko‘tarilish e з:  ə э о Pastki ko‘tarilish æ a: o o: a Shunday qilib, ko‘tarilishlar va qatorlar sonini ham ikki til uchun qaysidir darajada universal belgilar deb hisoblash mumkin. Rus tilida unlilarning cho‘ziqlik-qisqalik fonologik kategoriyasining yo‘qligi uning asosiy farq qiluvchi belgilaridan hisoblanadi.Unlilarda uzun yoki qisqa cho‘ziqlik hodisasi rus tilida ma’no ajratuvchi belgi hisoblanmaydi. Ingliz tilida esa bu hodisa so‘zning ma’nosini o‘zgartirib yuboradi. Masalan: pool [pu:l] – ko‘lmak va pull [pul] – tortmoq; port [pоt]- port va pot [pot] – tuvak; leave [li:v]- biror joyga ketmoq va live [liv]- yashamoq; fool [fu:l] – ahmoq va full [ful]- to‘la; cart [ka:t]- arava va cut [k  t] – kesmoq. Eslatib o‘tish joizki, rus tilida unli fonemaning cho‘ziqligi emfatik vosita sifatida qo‘llaniladi.

Taqqoslanayotgan tillarning yana bir farqli tomonlaridan biri rus tilida artikulyatsiyaning turg‘unligiga ko‘ra unli fonemalarni qarama-qarashi qo‘yish holati uchramaydi; boshqacha aytganda, rus tilida ingliz tilidan farqli o‘laroq, diftonglar yo‘q. Shunday qilib, ingliz tiliga xos bo‘lgan unli fonemalarning to‘rt oppozitsion tipidan rus tilida atigi ikki tipigina mavjuddir. Lekin lablashish hodisasi ko‘proq rus tili unli fonemalariga xos. Shuning uchun ular lablanganlik va lablanmaganlik oppozitsion xususiyatiga ega. Undosh fonemalar. Rus tili undoshlar sistemasi ingliz tili undoshlar sistemasiga qaraganda anchagina murakkabdir. Chunki unda oppozitsiyaning soni ko‘proq kuzatiladi.Ungliz tilida undosh fonemalar soni 24 tani tashkil qilib, ular jaranglilik- jarangsizlik, hosil bo‘lish usuli, hosil bo‘lish o‘rni, artikulyatsion organi, shovqin va ovozning ishtiroki kabi belgilar asosida farqlanadi. Bundan tashqari, qattiqlik va yumshoqlik xususiyatiga ko‘ra taqqoslash rus tili undoshlariga xosdir. Bunda palatilizatsiya semantik ma‘no kasb etadi. Chunki so‘z o‘z tarkibida yumshoq yoki qattiq undoshga ega bo‘lishiga ko‘ra turli ma’no anglatadi. Masalan: пыл – пыль , кон - конь , трон - тронь . Palatilizatsiyaga uchragan undoshlarning mavjudligi rus tili fonetik sistemasining o‘ziga xos xususiyatlaridan biridir. Undoshlarning palatilizatsiyaga uchrashi ingliz tiliga xos emas. Ko‘rib chiqilayotgan tillarda undosh fonemalarni taqqoslashdan kelib chiqib, har bir tilda o‘ziga xos xususiyatga ega bo‘lgan fonemalar mavjud ekanligini xulosa qilish mumkin. Ular quyidagilardir: ingliz tili uchun ð,  , h, w, d, ŋ; rus tili uchun ц , х , р . Ingliz tili undoshlarining asosiy farq qiluvchi xususiyatlaridan biri bu sо‘z oxirida kelgan undoshning qanday talaffuz etilishidadir. Ingliz tilida so‘z oxirida kelgan jarangli undoshlar o‘zlarining jaranglilik xususiyatini yuqotmaganligi bilan rus tili jarangli undoshlaridan farq qiladi. Qiyoslang: ingliz tilida bed [bed], big [big]; rus tilida столб [ столп ], зуб [ зуп ]. So‘z oxirida kelgan jarangli undoshning noto‘g‘ri talaffuz qilinishi ma’no buzilishiga olib kelishi mumkin. Masalan: feet [fi:t]- oyoqlar va feed [fi:d]-

ovqatlantirish; neat [ni:t] – ozoda va need [ni:d] – muhtoj bo‘lmoq; dog [dog] – kuchuk va dock [dok] – dok. Ingliz tili jarangsiz undoshlari so‘z oxirida ham o‘z xususiyatlarini yuqotmaydi. Ingliz tilidagi m, n, ŋ burun sonor tovushlari rus tilidagi м va н tovushlariga qaraganda anchagina jarangliroqdir. Ayniqsa so‘z oxirida qisqa unlidan keyin kelgan paytda, ular cho‘ziqroq talaffuz qilinadi, masalan: [roŋ:], [soŋ:], [dΛn:], [dim:]. Qisqa unlidan keyin kelgan ikkinchi jarangli undosh jarangliligicha qoladi: [soŋ:z], [  iŋ:z], [sΛm:z], lekin зонд [ зонт ], ринг [ ринк ]. Ingliz tili undoshlarining yana bir farqli tomonlaridan biri rus tilida т , д , н , л undoshlari til orqa–tish holatida talaffuz etilsa, ingliz tilida m, d, n, l undoshlari tanglay oldi holatida talaffuz etilishidadir. Shunday qilib, taqqoslanayotgan tillarning undosh fonemalar sistemasi o‘rtasida universal belgilarga nisbatan ko‘proq farqli belgilarga ega ekanliklarini ko‘ramiz.

Похожие

Unli va undosh fonemalar paradigmasi

Nutq tovushlarining umumiy tavsifi. Unli va undosh tovushlar

Nutqdagi fonemalar

Unli tovushlar talaffuzi va imlosi

Fonologiya fonemani o‘rganuvchi soha sifatida