Turkiy xalqlarning yozuvi tizimi - Лингвистика - Рефераты

Turkiy xalqlarning yozuvi tizimi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

57 KB

Turkiy xalqlarning yozuvi tizimi Reja: 1. Yozuvning paydo bo’lishi. 2.Turkiy xalqlar yozuvi tarixining rivojlanish bosqichlari. 3.O’rxun-Enasoy yozuvlari. 4. Arab alifbosi va uning kelib chiqishi tarixi. 5. Lotin alifbosi va uning kelib chiqishi tarixi. 6.Kirill alifbosi va uning shakllanishi.

Tayanch so’z va iboralar: yozuvning paydo bo’lishi, piktografik, ideografik, bo’g’inli yozuvlar, fonografik yozuv, O’rxun-Enasoy yozuvi, sug’d, moniy, braxma, suryoniy, arab, lotin, kirill yozuvlari. Insoniyat tarixida yozuv amaliyotini piktografik, ideografik, bo’g’inli yozuvlar boshlab berdi. Fonetik yozuv esa lingvistik bilimlar takomillashgan davrga to’g’ri keladi. Turkiy xalqlarning yozuv madaniyati tarixida butun boshli yozuvlar tizimi amal qilgan. Ba'zi yozuvlar xalqning madaniy, ijtimoiy-siyosiy yuksalishi, davlat va jamiyat taraqqiyoti ta'sirida yuzaga kelgan bo’lsa, boshqa birlari diniy ta'sirlar yoki qo’shni xalqlar bilan bo’lgan aloqalar natijasida yuzaga kelgan. Qadimgi turklar moniy, brahma, suryoniy kabi yozuvlarni qo’shni xalqlar bilan bo’lgan diniy munosabatlar tufayli qabul qilgan. Uyg’ur xati esa o’zga bir madaniy, iqtisodiy munosabatlar tufayli shakllangan. So’g’d yozuvi aslida so’g’dlar foydalangan. Keyinchalik undan turkiy xalqlar ham foydalangan. Bu yozuvdagi turkiy yodgorliklar kam saqlangan. Moniy yozuvi melodiy 247 yili Bobilda Moniy boshchiligida yangi dinga asos solinadi va shu davrdan boshlab Suriyaning Palmira shag’rida qo’llanilgan moniy yozuvi ham amalga kiritilgan. Ushbu yozuv moniy dini bilan birga Markaziy Osiyoga kirib kelgan. Yettinchi asrga kelib, moniy dini uyg’ur xoqonligining rasmiy dini sifatida qabul qilingan. Moniychilar tavbanomasi “Xuastuanift”ning ayrim qo’lyozma nusxalari, ayrim she'riy parchalar bizgacha yetib kelgan. Braxma yozuvi bo’g’inli yozuv bo’lib, qadimgi sanskritcha asosida shakllangan. Turkiy xalqlarga buddizm ta'sirida kirib kelgan. Ko’kturk yozuvi. Turkiy xalqlarning eng qadimgi yozuvi. Fanda noma'lum bo’lganligi uchun “run yozuvi” deb, keyinchalik “turkiy run yozuvi”, “qadimgi turk yozuvi”, “ko’kturk yozuvi” topilgan o’rniga qarab “urxun yozuvi”, “enisey yozuvi”, “urxun-enisey yozuvi” nomlari bilan ham yuritilgan. Ibn Arabshoh o’zining “Ajoibu-l-maqdur fi navoibi Taymur” (Temur falokatlarida qismatning qiziqliklari) deb atalgan kitobida ushbu yozuv va uning nomi haqida qisqa

ma'lumot berib shunday fikrlarni bayon qilgan: “Xitoda ularning (turklarning) “dulbarchin” deb ataladigan yozuvi bor. Ko’rdim, harfi qirq bitta. Ko’pligining sababi, ular qalin va ingichka (tovush)larni, shuningdek ayirgichlarni (alohida) harf hisoblaydilar, natijada qo’shimchalar va har bir qo’shimcha harf tug’ilgan”. Ko’kturk yozuvi haqidagi dastlabki ma'lumotlar gollandiyalik olim Nikolas- Kornelisson Vitsenning (1641-1717) asarida uchraydi. U gollandiyalik elchixona xodimlari bilan 1664 yilda Moskvaga kelib bir yil yashadi. Moskvada turkiy xalqlarga oid materiallar yig’ib, keyinchalik shu materialar asosida «Shimoliy va Janubiy Tartariya» nomli asarini yaratd i .Ushbu asarda Rossiyada yashovchi ko’plab xalqlar tillari, jumladan, turkiy tillarga oid leksik materiallar berilgan. Verxoturdan (hozirgi Sverdlovsk viloyati) uncha uzoq bo’lmagan joyda noma'lum alifboda yozilgan bitiklar mavjudligi qayd qilingan. Mahalliy aholi bu yozuvlarni «bitigtosh» deb atagan 1675 yilning boshlarida Rossiyaning Xitoydagi elchisi bo’lib ishlagan Nikolay Govrilovich Spafariy qaydnomalarida ham Enasoy daryosi bo’ylaridagi toshlarga o’yib bitilgan noma'lum yozuvlar haqida ma'lumot uchraydi 1 . Rus olimi Semen Ulyanovich Remezov 1696 yilda Sibir yerlarining xaritasini chizayotib, bir joyga «o’rxun tosh» deb belgi qo’yadi. Noma'lum yozuvda bitilgan bu tosh xaritada chegara vazifasini o’taydi.Ko’kturk yozuvlari haqidagi birmuncha to’liqroq ma'lumotni asirlikka tushgan shved ofitseri Filipp Iogann Tabbert-Stralenberg (1676-1747) beradi. U 1711 yilda asirlikka tushganidan keyin Sibirning adminstrativ va iqtisodiy markazi bo’lgan Tobolskga yuboriladi. Filipp Iogann Tabbert-Stralenberg u yerda 12 yil yashab, Sibirda yashovchi xalqlar haqidagi juda ko’plab materiallar yig’adi. Shvetsiyaga qaytganidan keyin «Novoe geograficheskoeopisanie Velikoy Tatarii» va «Severnaya i Vostochnaya chast Yevropo`» asarlarini chop ettiradi. Keyingi 1 Кляшторный С.Г. История Центральной Азии и памятники рунического письма. Санкт-Петербург. 2003, 14.

asarining ilova qismida dulbarchin yozuvidagi bir necha toshlarning chizmasini beradi . Bu asar 1738 yilda ingliz tilida Londonda, 1787 yilda frantsuz tilida Amsterdamda, 1780 yilda ispan tilida chop etilgan, keyinchalik rus tiliga ham tarjima qilingan. Pyotr 1 ning buyrug’i bilan 1720-1727 yillarda Sibir, Mo’g’ulistonda ilmiy safarda bo’lgan Danil Gotlib Messershmidt (1685-1735) kundaliklarida ham dulbarchin yozuvlari haqidagi ma'lumot uchraydi. Ekatrina II ning ko’rsatmasiga ko’ra, Sibir general-gubernatori Yakobi Enasoydagi beshta dulbarchin yozuvidan ko’chirma oladi. Pallas 1793 yilda bulardan bittasini chop ettiradi. G.I.Spasskiyning (1783-1864) faoliyati dulbarchin yozuvlarini o’rganishda yangi davrni boshlab berdi. U «Sibirskiy vestnik» jurnalining 1818 yilgi sonlarida (I, II, III, IV, VIII) «Drevnosti Sibiri» nomli maqolasini chop ettirib, unda o’sha davrgacha aniqlangan dulbarchin yozuvidagi yodgorliklar jadvalini berdi. Bu maqolani akademik I.F.Krug lotin tiliga tarjima qilib, 1822 yilda alohida kitocha holida chop ettirdi. Shundan keyin jahon tilshunoslarining dulbarchin yozuviga bo’lgan qiziqishlari ortdi. Taniqli frantsuz tilshunoslaridan Abel Remyuzening 1822 yilda, G.Yu. Klaprotning 1823 yilda dulbarchin yozuviga bag’ishlangan maqolalari chop etildi. Shundan keyin Enasoy daryosi bo’ylaridan topilgan bu yozuvlar haqidagi munozara boshlandi. Yozuvlarning shakliga qarab ba'zan slavyan xalqlariga, ba'zan greklarga aloqadorligi haqidagi fikrlar aytildi. Bu qarashlar ichida slavyan nazariyasi tarafdorlari ko’pchilikni tashkil qalardi. XIX asrning ikkinchi yarmidan Sibirda qadimgi yodgorliklarni izlab topish ishlari yana jonlandi. Enasoy, Abakan, Bo’luq daryolari atroflaridan, Oltinko’l yaqinidan toshga o’yib yozilgan yangi-yangi matnlar topildi. Bu yozuvlarning turkiy xalqlarga aloqador ekanligi haqidagi birinchi fikrni N.Yadrintsev (1842- 1894) bildirdi. U 1889 yilda Mo’g’ulistonning Kosho Saydam vodiysidagi Ko’kshin urxun daryosi qirg’og’idan ikkita katta yodgorlik topdi. Bularning biri

Bilgaxoqon, ikkinchisi, uning ukasi Kultigin sharafiga o’rnatilgan bitigtoshlar edi. Har ikki yodgorlikdagi harflar shakl jihatdan Enasoy daryosi atroflaridan topilgan yodgorliklar yozuviga o’xshash edi. Yadrintsev topilmasidan keyin Mo’g’ulistonga ikkita katta ekspeditsiyasi, 1890 yilda Aksel Olay Xeykel rahbarligidagi fin va 1891 yilda V.V.Radlov boshchiligidagi Rossiya Fanlar akademiyasining ekspeditsiyasi uyushtirildi. Mazkur ekspeditsiyalar faoliyatining natijalari sifatida ikkita atlas chop etildi. Ushbu nashrlar fanda qaysi xalqlarga tegishli ekanligi noma'lum bo’lgan dulbarchin yozuvlarini o’qish imkonini yaratdi. Ancha munozaralarga sabab bo’lgan sirli yozuvni birinchi marta daniyalik olim V.Tomsen o’qidi. Shundan keyin ushbu yozuv yodgorliklari turkiy xalqlarga mansubligi aniqlandi. Olim 1893 yil 15 dekabrda Daniya qirolligi Fanlar akademiyasida runik yozuvlarini o’qiganligi haqida ma'ruza qildi. Dulbarchin yozuvini ng urxun varianti 40 ta, enasoy varianti 41 ta harfdan iborat. Unli tovushlarni ifoda qilish uchun urxun variantida 4 ta, enasoy variantida 5 ta harf ishlatilgan. Ayrim harflar bir tovushni ifodalash uchun xizmat qilsa, ba'zi harflar bir necha tovushni ifodalaydi. Yumshoq undosh tovush uchun alohida, qattiq undosh tovush uchun alohida harflar qo’llanadi. Qattiq va yumshoq variantiga ega bo’lmagan tovushlar uchun, asosan bitta harf shakli ishlatiladi. Unli tovushlarni ifodalaydigan harflar so’z boshi va o’rtasida ko’pincha yozilmagan. So’zlar o’ngdan chapga qarab, bir-biridan ikki nuqta bilan ajratib yozilgan. Ko’kturk yozuvi yodgorliklari topilgan hududlar. Ko’kturk yozuvi yodgorliklarining topilish geografiyasiga qarab quyidagi guruhlarga ajratish mumkin: 1. O’rxun yodnomalari . Bularga Shimoliy Mo’g’ulistondan topilgan Bilga xoqon. Kultigin, To’nyuquq, Ungin, Kulichur, Selenga, Qorabalasog’un, Suji yodnomalari hamda Xayto Tamirdan topilgan o’nta, Ixa-Asxetedan topilgan ikkita, Xangay va Gobidan topilgan mayda yodnomalar kiradi. 2 . Enasoy yodnomalari . Enasoy daryosi atroflaridan topilgan toshga, oltin va kumush idishlarga, tangalarga yozilgan yetmishdan ortiq yodnomalar kiradi.

3. Lena-Baykalbo’yi yodnomalari. Bular o’qilishi qiyin bo’lgan qirqqa yaqin qisqa matnlardan iborat. 4. Oltoy yodnomalari. Bitta qoyaga bitilgan yodnoma va bir necha kumush idishlardagi yozuvlardan iborat. 5. Sharqiy Turkiston yodnomalari. Bularga Turfandan topilgan, Dunxuan va Mirandan topilgan qog’ozdagi yozuvlardir. 6. Markaziy Osiyo yodnomalari. Bularga Farg’ona, Surxondaryo, Qashqadaryo, Toshkent vioyatlaridan, Yettisuv, Talasdan topilgan tangalar, uy- ro’zg’or buyumlari, yog’ochlar, sopol idishlardagi yozuv yodgorliklari kiradi. 7. Sarikildan topilgan g’ishtdagi yozuv yodgorligi, Dunayga Nad-Sen Mikloshdan topilgan kumush idishdagi yozuv va metallarga bitilgan yodgorliklar kiradi. Ko’kturk yozuvining kelib chiqishi. Ko’kturk yozuvining kelib chiqishi, shakllanishi xususida hozirgacha bir fikrga kelinmagan. Olimlar bu borada turli qarashlarni bildirishgan. 1. Xelsinki universiteti professori fin olimi Xeykel 1900-1901 yillarda dulbarchin yozuvi harflari run yozuvdan kelib chiqqan va turkiy xalqlarga skandinaviyaliklar orqali o’tgan, degan qarashni ilgari surgan. 2. O.Donner ko’kturk harflarining kelib chiqishi Kichik Osiyoning likya, finikiy, hitit va friji harflari bilan bog’liq, degan fikrni aytadi. 3. Fin-ugor jamiyati nashr qilgan asarning uchinchi jadvalida bu harflar mazkur yozuvlarga yaqinligi ko’rsatilgan. Turkiy qabilalar etnik tarkibini o’rgangan N.N.Aristov «agar hititlarning turonli bo’lganliklari e'tirof etilsa, hitit harflarining asosi turkiy qabila tamg’alariga borib taqaladi», deb yozgan. 4. V.Tomsen ko’kturk yozuvidagi ba'zi harflarning semit-pahlaviy alifbosidagi harflarga o’xshashligini bildirdi. Tomsenning bu fikrini V.Radlov ham qo’llab-quvvatladi. 5. N.D.Sokolov ko’kturk harflari kelib chiqishi jihatidan oromey yozuviga borib taqaladi, lekin u turkiylar tarafidan o’z tillari milliy xususiyatlariga moslashtirilgan, degan qarashni ilgari surdi.

6. Ba'zi olimlar ko’kturk yozuvi so’g’d, fors yozuvlaridan kelib chiqqan degan fikrni bildirdilar. Masalan, 1906 yilda ingliz olimi Arnold Steyn Xitoy devorining g’arb tomonidan ko’p hujjatlar topdi. Mazkur hujjatlarning ko’pchiligi xitoy yozuvida, bir qismi esa noma'lum harflar bilan bitilgan edi. 1911 yilda R.Goto va A.Kouli noma'lum yozuvdagi hujjatlarni o’rganib, oromey alifbosidan kelib chiqqan so’g’d yozuvida, bu yozuv esa qadimgi turkiy run yozuvlari uchun asos bo’lgan degan fikrni aytishdi. 7. Ye.D.Polivanov 1925 yilda turkiy yozuvlarning kelib chiqishi haqida yozgan maqolasida, ko’kturk yozuvining ildizlari turk tamg’alariga borib taqaladi. Shu bilan birga ularda so’g’d va pahlaviy yozuvlarining ta'siri bor, degan fikrni bildirdi. 8. Qozoq olimi A.Amanjolov dulbarchin alifbosi eramizgacha bo’lgan birinchi ming yillikda shakllanib bo’lgan edi. Uning shakllanishiga bevosita qadimgi grek, shimoliy va janubiy semit, finikiya yozuvlari asos bo’lgan, degan qarashni ilgari surgan. 9.Ahmet Jafar o’g’li qadimgi turkiy alifbo turkiylar tomonidan milliy zaminda turkiy tamg’alar asosida yaratilgan, deb hisoblaydi 1 . 10. O’zbekistondan ham bir qancha ko’kturk yozuvida bitilgan yodgorliklar topildi. Andijon viloyati Marhamat tumanida joylashgan Lo’mbitepadan ko’zadagi yozuv, Qashqadaryoning Shaxrisabz hamda Dehqonobod tumanining Chashmimiron qishlog’idan topilgan idishdagi yozuvlar, shuningdek Toshkent viloyatining Yuqori Zarafshonidan, Farg’ona viloyati hududlaridan topilgan yozuvlar turkiy yozuvlar taraqqiyotini o’rganganishda muhim ahamiyatga ega bo’ldi. Q.Sodiqov, N.Raxmonovlar mazkur yozuvlar bilan boshqa hududlardan topilgan yozuvlarni o’zaro qiyoslab, qadimgi turkiy yozuvlar dastlab Markaziy Osiyoda shakllangan, degan xulosaga kelganlar. Uyg’ur yozuvi . Mahmud Koshg’ariy “Devonu lug’atit turk” asarida uyg’ur alifbosini “turkcha yozuv” deb atagan va harflar soni 18 ta ekanligini qayd etib, ularni keltirgan. Mahmud Koshg’ariyning fikricha, “barcha hoqonlar va 1 А hmet Caferoğlu. Türk dili tarihi. Istanbul.1984. 127-130.

sultonlarning kitoblari, yozuvlari qadimgi zamonlardan shu kungacha, Qashqardan Chingacha – hamma turk shaharlarida shu yozuv bilan yuritilgan”. Ibn Arabshoh o’zining “Ajoibu-l-maqdur fi navoibi Taymur” (Temur falokatlarida qismatning qiziqliklari) deb atalgan kitobida uyg’ur yozuvi haqida ma'lumot berib shunday fikrlarni bayon qilgan: “Chig’atoyliklarda esa “uyg’ur” deb ataluvchi va “mo’g’ul xati” deb shuhrat topgan yozuv bor. Soniga o’n to’rtta harfi bor. ...Ozligining va shu son bilan cheklanganligining sababi bo’g’iz harflarini bir xil shaklda yozadilar, talaffuzi ham shunday. Maxrajda (artikulyatsiyada) bir- biriga yaqin bo’lgan “b” va “f” kabi, “z” , “s”(sod) kabi, “t”, “d”, “t” (itqi) kabi harflar ham shunday. Ular o’zlarining tilxat, maktub, farmon, xat, kitob, bitim, solnoma, she'r, qissa, hikoyat, hisob, xotira va devonga tegishli hamma ishlarini chingizona tuzuklarini shu yozuvda yozadilar. Bu yozuvni yaxshi bilgan ularning orasida xor bo’lmaydi, chunki bu ularda rizq ochqichidir”. Ibn Arabshohning ma'lumotiga ko’ra uyg’ur harflarining nomi, o’zi bildirgan undosh tovushdan keyin “a” tovushini qo’shish bilan yasaladi. Uyg’ur yozuvi mutaxassislarning fikricha, sug’d yozuvi asosida shakllangan. Dastlab sug’d yozuvi kabi konsanat yozuv bo’lgan. Uch xil, so’z boshidagi, o’rtasidagi va oxiridagi shaklga ega. Unlilarning jarangli-jarangsiz juftlarini ifodalashda bir harfdan foydalanilgan. Yozuvdajarangli- jarangsiztovushlarnifarqlashuchunkeyinchalik qo’shimchabelgilar qo’llangan. “Merojnoma”, “Oltin yoruq”, “Qutadug’u bilig” singari asarlar uyg’ur yozuvida bitilgan. Arab alifbosi asosidagi turkiy yozuv. Arablar VII – VIII asrlarda juda ko’plab mamlakatlarni bosib olganlaridan keyin o’sha o’lkalardagi madaniy yodgorliklarni, xususan qadimgi qo’lyozmalarni yo’q qildilar. O’qish-yozishni biladigan ziyolilar qatag’on qilindi. Mahalliy til va dinlar o’rniga arab tili va islom dini joriy etila boshlandi, tillarning yozuvlari esa arab alifbosi bilan almashtirildi. Natijada arab tili va islom dinini qabul qilgan hududlar chegarasi kengaydi, arab alifbosi asosida yozadigan xalqlar soni ko’paydi.

Arab tilidan ham ko’ra arab alifbosining qo’llanishi tez sur'atlar bilan kengayib bordi. Forslar, ulardan keyin usmonlilar imperiyasi tarkibiga kirgan xalqlar, Bolqon yarim orolidagi xalqlar, G’arbiy, Markaziy, Janubiy-Sharqiy Osiyo va Afrikaning katta qismida yashaydigan aholi arab alifbosini qo’llay boshladi. Shunday qilib arab alifbosi hindevropo til oilalaridan – slavyan tillariga kiruvchi bosnya, ispan, fors, urdu, shuningdek, turkiy tillar, qadimgi yevrey, afrika tillaridan – berber, suaxil, sudan tillari uchun qo’llana boshladi. Natijada arab alifbosi lotin yozuvidan keyingi ko’p tarqalgan yozuvga aylandi. Arab alifbosi kelib chiqishi jihatidan unchalik qadimgi tarixga ega emas. Alifbo tarixi bilan shug’ullangan mutaxassislarning fikriga ko’ra, u IV asrning oxirlari yoki V asrda nabotiy yozuvi asosida shakllangan. Nabotiy yozuvida esa undosh tovushlarni ifodalaydigan 22 ta harf bo’lgan. Dastlabki arab alifbosida ham 22 ta belgi bo’lib, u keyinchalik arab tilining tovush xususiyatlariga moslashtirilgan va alifboga 6 ta belgi kiritilgan. Shunday qilib, 28 ta belgiga ega arab alifbosi yaratilgan. Arab alifbosida bitilgan eng qadimgi yozuv namunasi 512 yilda bitilgan uch tilda – grek-suriya-arab tillaridagi yozuv yodgorligi 1879 yilda Xalabga yaqin joydan topilgan. Arab alifbosining yaratilgan joyi haqida ham olimlar o’rtasida turli qarashlar mavjud. Ba'zi olimlar uni Messopatamiyada yaratilgan deb hisoblasalar, ayrimlar Hijozda degan qarashni ilgari suradi. Yana bir guruh olimlar esa arab alifbosining nasx xati Hijozda, kufa xati Messopatamiyada bir vaqtning o’zida nabotiy yozuvi asosida shakllantirilgan degan fikrni bildirishgan. Arab alifbosida turkiy xalqlarning ko’plab asarlari, xususan “Devonu lug’atit turk”, “Qutadug’u bilig”, “Hibbatul haqoyiq”, Ahmad Yassaviyning hikmatlari kabi asarlar, Alisher Navoiy, Bobur va boshqa mualliflarning asarlari yaratilgan. Mahmud Koshg’ariyning “Devonu lug’atit turk” asarida qayd etilishicha, arab alifbosi turkiy tilning tovush xususiyatlariga imkon darajasida moslashtirilgan. Biroq arab alifbosi turkiy tillarning tovush xususiyatlarini to’la ifodalay olmas edi. Masalan, arab alifbosidagi harflar ifodalagan tovushlar turkiy

tillarda yo’q edi. Turkiy tillardagi unli tovushlar faqat uchta-harflari bilan ifodalangan. Shunday kamchiliklar bilan birga, turkiy tillargagina mos tovush xususiyatlarini ifodalaydigan harflar alifboda mavjud emas edi. Shu bois uni tarixda bir necha marta isloh qilishga, ba'zan esa uni tubdan o’zgartirishga harakatlar bo’lgan. Bobur esa boburiy xat deb nomlangan alifbo tuzib chiqqan. Yigirmanchi asrning boshlarida arab alifbosini isloh qilish masalalsi Tatariston, Ozarbayjon, Turkiya va boshqa o’lkalarda qizg’in muhokama qilingan. 1921 yilda Fitrat tuzgan “Chig’atoy gurungi” a'zolari tomonidan Toshkentda chaqirilgan til-imlo qurultoyida arab alifbosi isloh qilingan. 1922 yil Toshkentda, 1923 yil Buxoroda o’tkazilgan qurultoylarda ham arab alifbosini isloh qilish masalasi ko’rib chiqilgan va nashr ishlarida, ta'lim jarayonida isloh qilingan alifbodan foydalanish boshlangan. Arab alifbosi yigirmanchi asrning o’ttizinchi yillariga qadar deyarli barcha turkiy tillar uchun rasmiy yozuv sifatida qo’llangan. Lotin yozuvi . Lotin yozuvining etrusk yozuvidan kelib chiqqanligi (eramizdan 700 yilda oldin), keyinchalik grek yozuvi asosida takomillashtirilgani mutaxassislar tomonidan e'tirof etilgan. (Etrusk yozuvidagi 9000 mingdan ortiq yodgorlik topilgan. Ular eramizdan oldingi VI-I asrlarga oid) Lotin yozuvi dastlab o’ngdan chapga, keyinchalik esa chapdan o’ngga qarab yozilgan. Lotin yozuv dastlabki vaqtda juda kichik hududda, qadimgi Rimda qo’llangan, keyinchalik Rim bilan aloqada bo’lgan hududlarga ham keng tarqalgan. Ushbu yozuvda bitilgan adabiyotlar xristianlikni targ’ib qilish maqsadida Irlandiyaga olib borilgan va shu asosda irlandlarning milliy yozuvi shakllantirilgan. Irland yozuvi asosida Britaniyada ingliz alifbosi yaratilgan. Taxminan VIII asrlarda lotin yozuvidagi ispan alifbosi tuzib chiqilgan. 1500 yillar atrofida Italiyada kitob chop etish yo’lga qo’yilgandan keyin lotin alifbosining shakli ancha takomillashtirildi. Alifboning takomillashgan ko’rinishi Italiyadan Frantsiyaga, Frantsiyadan Buyuk Britaniyaga, XVIII arda esa Germaniyaga o’tdi. XIX asrga kelib lotin alifbosidagi bir harf bir tovushni ifodalashga moslashtirildi 2 . 2 Иоганнес Фридрих. История письма. Перевод с немецкого. Москва, 1979, 137-140 .

Yigirmanchi asrning boshlarida turkiy xalqlarning ziyolilari, mutaxassislari qizg’in bahs-munozaralardan keyin lotin alifbosini o’z tillari tovush xususiyatlariga moslab olish yo’lini tanlashdi. 1926 yilda Bokuda o’tkazilgan turkiyshunoslarning qurultoyida turkiy xalqlarning yozuv muammolari ham muhokama qilinib, lotin alifbosiga o’tish to’g’risidagi qaror qabul qilindi. Shu sababli turkiy xalqlar yigirmanchi asrning o’ttizinchi yillaridan lotinyozuviga o’tishdi. Sobiq ittifoq hududidagi turkiy xalqlar 1940 yillargacha lotin yozuvidan foydalanishdi. O’zbekiston, Turkmaniston, Ozarbayjon, Qozog’iston respublikalari mustaqil bo’lgandan keyin o’zbek, ozarbayjon, turkman, qozoq tillari uchun yana lotin alifbosi joriy etildi. Ushbu yozuvning kelib chiqishi haqida ko’plab tadqiqotlar yaratilgan 3 . Kirill yozuvi. Tarixdan ma'lumki, Sibir, Kavkaz, Volga bo’ylari va Markaziy Osiyoni Rossiya bosib olib, ushbu hududlarda yashayotgan xalqlarni, jumladan turkiy xalqlarni ham chorizm o’z hukmronligi ostiga olgan. Ushbu hududlardagi xalqlarni to’la o’ziga bo’ysundirmoqchi bo’lgan chorizm ma'murlari bir necha marta ularni arab alifbosidan rus yozuviga o’tkazishga harakat qilgan. 1909 yilda esa Rossiya tarkibiga kiruvchi xalqlarni rus yozuviga o’tkazish to’g’risida podshoning maxsus farmoni chiqqan. Yigirmanchi asrning boshlarida hukumat bolsheviklar qo’liga o’tgandan keyin bunday harakat yanada kuchaydi. Zimdan turkiy xalqlar alifbolarining kamchiliklari to’g’risidagi masala kun tartibiga qo’yildi, tildagi tovushlarni ifodalashda rus yozuvining katta imkoniyatlari xususidagi maqolalar chop etildi. Biroq u davrdagi vaziyat to’g’ridan to’g’ri rus alifbosiga o’tishni ko’tarmasdi. 1930 yillarning oxirlaridan sobiq ittifoq tarkibidagi barcha turkiy xalqlar majburiy ravishda rus yozuviga o’tkazildi. Ushbu alifboni joriy etishda turkiy tillarning o’ziga xos tovush xususiyatlari, tarixi hisobga olinmasdan, milliy tillarni yo’qotish asosida kelajakda yagona til yaratish tamoyili asos qilib olindi. Turkiy xalqlar ushbu yozuvdan sobiq SSSR parchalangunga qadar foydalanishdi. 3 Х.Дегеринг. H.Degering, Doe Schrift, Tübingen, 1952.

Adabiyotlar: 1. M.Qoshg'ariy "Devonu lug'otitturk". Tom. I, II, III, indeks lug'at Tb 1960-63-67. 2. Qo'chqortoev I.Isabekov B. ''Turkiy filologiyaga kirish". T, 1984. 3. Ne'matov H, Ahmatov N. "O'zbek tilining tarixiy leksikologiyasi". Buxoro. 1987 4. Tursunov U. va boshqalar. `'O'zbek adabiy tili tarixi" T. 1995. 5. Aliev A., Sodiqov Q. "O'zbek adabiy tili tarixidan". T. 1994. 6. Sodiqov Q. "Buyuk Qumaru". "O'zbekiston adabiyoti vasan'ati" gaz-si. 1991 10 may soni. 7. Ne'matov H. "O'zbek tilining tarixiy fbnetikasi". T. 1992. 8. A.Xojiyev O`zbek tili sinonimlarining izohli lug`ati. T., 1974, 6-bet.

Похожие

Turkiy tillarning tovush tizimi

Arab yozuvi, finikiy yozuvi, musaviy mazhabi, juhud-fors alifbosi, nasroniy adabiyotlar

Turkiy tillar tasnifi

Qadimgi turkiy yodgorliklar

Qadimgi turkiy til