Туркий халклар ва уларнинг тилларини урганишнинг илк даври - Лингвистика - Рефераты

Туркий халклар ва уларнинг тилларини урганишнинг илк даври

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

75 KB

www.arxiv.uz Т уркий халқлар ва уларнинг тилларини ўрганишнинг илк даври Режа: 1. Араб филологиялари ва уларнинг асарлари ҳақида маълумот. 2. Маҳмуд Қошғарий ва унинг асарлари. 3. Туркий тиллар синтакти.

www.arxiv.uz Туркий филология фанининг шаклланиши. Туркий филологиянинг вужудга келиши учун сабаб бўлган ички ва ташқи омиллар. Туркий филологиянинг қалдирғоч олимлари, илк тадқиқотлар ва фаннинг бугунги кундаги аҳамияти ҳақида маълумот. Туркий халқлар тиллари ва адабиётини илмий равишда ўрганиш анъанасининг вужудга келиши Ўрта асрларга бориб тақалади. Бу анъананинг қарор топишида классик араб филологияси бўйича таҳсил кўрган филолог олимларнинг илмий фаолияти катта аҳамиятга эгабўлди. Классик араб филологиясининг қачон пайдо бўлгани маълум эмас, чунки дастлабки араб филологияларининг асарлари бизгача етиб келмаган. Мавжуд маълумотлар бу фаннинг УП асрда пайдо бўлганидан далолат беради. Араб филологлари, хусусан, араб тилшунослари VIII - XIV асрларда юксак натижаларни қўлга киритдилар. Исо ас-Сагофий ( VIII аср), ал-Басрий Сибовайхий ( VIII аср), ал-Мубаррад (1Х аср), ал-Динаварий (1Х аср), аз- Замахшарий (ХП аср), Абу Хайём (ХШ- XIV асрлар) каби олимлар араб тили фонетикаси ва грамматикаси ҳақида мукаммал ва изчил таълимот яратдилар. Араб тилшунослиги айниқса луғатчилик соҳасида улкан ютуқларниқўлга киритди. Халил ибн-Аҳмад ал-Фарохидий ( VIII аср) “Китоб- ул-Айн” луғатини яратди. Фонетик-физиологик принципга асосланган бу луғат араб лексикографиясининг ибтидоси ҳисобланади. Бу луғатнинг араб лексикографияси тарихида тутган зрнини шундан билиш мумкин. Халил ибн- Аҳмаддан қарийб уч юз йил кейин яшаган Маҳмуд Қошғарий ўз асарини унинг луғутига ўхшатиб тузиш ниятида бўлганини алоҳида таъкидлаб кўрсатади. Араб лексикографлари луғатнинг хилма-хил турларини ижод этдилар. Ал-Асмаий (1Х аср) тематик луғат, Абу Убайда (1Х аср) мақол ва маталлар луғати, Муҳаммад ал-Анбарий (Х аср) қарама-қарши маъноли сўзлар луғати, Абдулла ибн-Кутайба (1Х аср) 12 томли энциклопедик луғат яратди. XIV асрда яшаган машҳур филолог олим ал-Ферузабодий 60 томли(Баъзи

www.arxiv.uz манбаларга қараганда 100 томли) энциклопедик луғат тузгани ҳақида маълумотлар бор. Араб лексикографиясининг имоми номига сазовор бўлган Исмоил ал- Жавҳарий (Х аср) луғатчиликда алфавит принципига асос солди. Унинг 40 минг сўзлик луғатида сўзлар ўзак охиридаги товушга (ҳарфга) қараб жойлаштирилган. Классик араб филологияси деган ифодадан бу фанни фақат арабларнинг ўзлари яратган экан, деган маъно келиб чиқмайди. Араб филологияси анъанасининг ташкил топиши ва тараққий этишида, араблар билан бир қаторда бошқа халқларнинг вакиллари ҳам иштирок этган. Араб халифалигида араб тили фақат дин тили бўлибгина қолмай, шу билан бир қаторда, адабиёт ва фан тили ҳам бўлган.Шунинг учун адабиётда,фанда маълум мавқега интилган ҳар бир киши араб тилини мукаммал билиши ва шу тилда ижод қилиши шарт эди.Инглиз шарқшуноси Е.Брауннинг”Эрон адабиёти тарихи ”асарида кўрсатилишича,ислом маданиятининг “олтин даври” ҳисобланмиш аббосийлар сулоласи хукм сўрган даврда /749-846 йиллар /араб фани ва маданиятининг энг муътабар Вакиллари деб саналган 45 кишидан 30 таси бошқа халқларнинг вакиллари бўлган. Машҳур араб филологларидан Сибовайхий эронлик,аз-Замахшарий хоразимлик, Исмоил ал-Жавҳарий туркий халқлар вакили эканлигининг ўзиёқ араб фани, хусан,араб филологияси тараққиётида бошқа халқ вакиллари қандай роль ўйнаганлигини очиқ-ойдин кўрсатади. МУАММО: Туркий филологиянинг фан сифатида шаклланишида қандай таъсирлар сезилади. Араб филологияси анъаналари таъсирида тахсил кўрган олимлар ўрта асрларда бошқа халқлар тили ва адабиётини ўрганишда катта роль ўйнаганлар.Бундай олимларнинг кўпчилиги маҳаллий халқлар орасидан етишиб чиқар эди.Туркий филология фанининг вужудга келиши ҳам мана шу олимларнинг илмий фаолияти билан боғланади.

www.arxiv.uz Маҳмуд Қошғарий. Туркий халқлар орасидан етишиб чиққан биринчи энциклопедист турколог олим Маҳмуд Кошғарий 1029-1038 йиллар оралиғида Кошғарий туғилади. Унинг отаси қорахонийлар сулоласига мансуб бўлган. Буни М.Кошғарийнинг боболари ҳақида айтган гаплари ҳам тасдиқланган. М.Кошғарийнинг ёзишича, унинг боболари турк шаҳарларини сомонийлардан тортиб олган қорахонийлар сулоласига асос солган. Маҳмуд Кошғарий Бухоро, Нишопур, Самарқанд, Марв, Боғдод каби шаҳарларда тахсил кўради, араб тилини араб филологияси сирларини пухта ўрганади.Лекин у умрини туркий халқлар ва уларнинг тилини тадқиқ этишга бағишлайди. “Мен турклар, туркманлар, ўғузлар, чигиллар, яғмолар, қирғиз / қирғизларнинг шаҳарларини, қишлоқ ва яйловларини кўп йиллар кезиб чиқдим, -деб ёзади. Уларнинг луғатларини тўпладим,турли хил сўз хусусиятларини ўрганиб,аниқлаб чиқдим”/ ”Девон”,1,44 /. МУАММО: Фаннинг вужудга келишида М.Қошғарийнинг роли қандай бўлди. М.Кошғарий кўп йиллар давомида тўплаган бу материаллари асосида “Девону луғотит-турк”/”Туркий сўзлар девони “/номли уч томли асар ёзади. Бундан ташқари, унинг яна бир асар ёзгани маълум. М.Кошғарийнинг ҳали топилмаган”Китоби жавохир ан-нахв фи-л луғат ат-турк”номли иккинчи асарида туркий тиллар синтаксиси устида бахс юритилади. М.Кошғарийнинг”Девону луғотит-турк”асари икки қисмдан ташкил топган:1.Кириш 2.Луғат. Киришда туркий тилларнинг мавқеи, луғатнинг олдига қўйилган вазифалар, асарнинг мундарижаси, туркий тилларда сўз тузилиши ва ясалиши, туркий қабилалар ва уларнинг тилларининг ўзига хос хусусиятлари ёритилади. Асарнинг луғат қисми 8 бўлимдан иборат:

www.arxiv.uz 1/.Ҳамзали сўзлар /бошида алиф, вов, йой ҳарфлари келадиган сўзлар / бўлими. 2/солим /таркибида алиф, вов, йой ҳарфлари келмайдиган сўзлар / бўлими; 3/ музоаф /таркибида бир ҳарфи икки марта келган такрорланган сўзлар бўлими; 4/ мисол /бошида,ўртасида ёки охирида алиф,вов,йой ҳарфларидан бири келган сўзлар /бўлими; 5/уч ҳарфли сўзлар бўлими; 6/тўрт ҳарфли сўзлар бўлими; 7/ гунналилар /таркибида бурун товушлари келадиган сўзлар бўлими; 8/таркибида икки ундош қатор келган сўзлар бўдими. Луғатниг бу тартибда тузилиши араб лексикографияси анъаналарига хос эди. Муаллиф луғат тузишда машҳур араб тилшуноси Халил ибн- Ахмаднинг “Китоб-ул-Айн”луғатига асослангани алоҳида таъкидлайди. Лекин М.Кошғарий Халил ибн –Ахмаднинг традицияларига кўр-кўрона эргашмади,унинг айрим принципларини рад этди. Бу хақида муаллифнинг ўзи шундай деб ёзади: “Китобни тузиш олдида Халил ибн-Ахмаднинг”Китоб –ул - Айн”асарида тутган тартибни қўллаш,истеъмолдан чиққан сўзларни ҳам бера бориш фикри менда туғилган эди.Бу тартиб араб тили билан икки улоқчи от сингари тенг пойга қилиб ўзиб бораётган турк тилини ёритиш жиҳатидан ҳам яхши эди.Лекин мен ўқувчиларнинг фойдаланишт масалаига асосландим.Мен истеъмолдан чиққанларини. Мен тузган тартиб тўғрироқдир”/”Девон”,1, 45-46/. М.Кошғарий туркий тиллар қурилишини тасвирлашда қиёсий методдан фойдаланди. У туркий тилларнинг лексикасини, морфологиясини ва фонетикасини бир-бирига қиёслаб, улар орасидаги ўхшаш ва фарқли томонларини кўрсатди. М.Кошғарий кўпгина фактларга тарихий ёндашди. У истеъмолдаги ва истеъмолдан чиққан /яъни эскиган, архоизмлашган

www.arxiv.uz /формаларни аниқ чегаралаб берди.М.Кошғарий тилшуносликда қиёсий солиштирма методнинг асосчиларидан биридир. Луғатда туркий тиллар лексикасига мансуб 7500 сўз изоҳланган/бошқа хисбларга кўра М.Кошғарий изоҳланган сўзларнинг сони 9000дан ошади.Бу сўзлар туркий халқлар ҳаётининг деярли барча сохаларини қамрайди: моддий маданият предметлаининг номлари (кийим-кечак, уй рўзғор, безаклар, мусиқа, қурол-яроғ, асбоб-ускуна, ҳўжалик буюмларининг номлари); эноним ва топонимлар; қариндошлик номлари; давлат тузимига оид терминлар; таом номлари; хайвонлар ва ўсимликларнинг номлари; касаллик ва дориларнинг номлари; илмий, диний, этнографик, географик терминологик; йил фасллари, ой ва хафта кунларинг номлари; тарихий ва мифологик қахрамонларнинг номлари ва шу қабилар. М.Кошғарий сўзларнинг қайси халқ ва қабила тилига оид эканлиги масаласига алоҳида эътибор берди. Бу жиҳатдан луғатда келтирилган сўзларни бир неча группага ажратиш мумкин. Барча туркий тилларда бир хил шакл ва маънода қўлланадиган сўзлар: бош, бой, йул, эш, иш қабилар. Озарбайжон тилшуноси А.М.Демирчизода умумтуркий деб атаган бундай сўзлар М.Кошғарий луғатида изоҳланган сўзларнинг асосий қисмини ташкил этади. Бир неча туркий тилларда бир хил шакл ва маънода қўлланадиган сўзлар с у з г а к–чўмич (арғу ва қипчоў тилида ), б о л-асал (сувор ва қипчоқ тилида) қабилар. Муайяан халқ, қабила тилига оид сўзлар; г э ж а к –кокил (арғу тилида), у т у н ч- қ а р з (ўғуз тилида ),к а р а к л а мо қ-ўғирламоқ, таламоқ(яғмо тилида), т у н а к –қамоқхона, зиндон (барсагон тилида), с у ғ у т –сўзма (қорлуқ тилида) қабилар. М.Кошғарий ўзлаштирма сўзларни ҳам эътибордан четда қолдирмади.Масалан, к а р а т (ўғирлаш,талаш) сўзини у туркман тилига араб тилидан ўзлашган деб тахмин қилади шу билан бир қаторда, М.Кошғарий туркий тиллардан бошқа тилларга ўзлашган сўзларга ҳам тўхталиб

www.arxiv.uz ўтди.”Пахтали тун” маъносида ё л м а сўзи хақида у шундай деб ёзади:”Форслар буни туркий халқлардан олиб я л м а шаклда талаффуз қиладилар.Араблар форслардан олиб ё л м о қ шаклида қўллайдилар. Хеч ким бу сўзни турклар форслардан олган деб даъво қила олмайди. Чунки мен бу сўзни энг қирғоқ чегараларда яшовчи оддий турк халқларидан ҳам эшитганман. Булар бошқа халқлардан кўра, бу хил ёмғир елпиғичига мухтожроқдирлар. Чунки буларни юртида қор, ёмғир кўпдир”(“Девон”,Ш, 41-42). Реляцион маъно ҳам деривацион маъно ҳам туркий тилларда ўзакка қўшимчалар қўшиш йули билан ифодаланади. Бу туркий тиллар структурасининг араб тили структурасидан фарқини кўрсатувчи асосой типологик белгидир.М.Кошғарий мана шу белгини тшғри кўрсата олди.Унинг мофологик кўрсаткичлар ҳақидаги фикрлари ХТХ асрда яратилган тпологик назариялар (Ф.Бопп,А.Шлейхер ва бошқаларнинг назариялари) билан таққосланса, М.Кошғарийнинг қачалик етук, гениал тилшунос бўлганлиги янада ёрқинроқ кўринади. Араб тилшунослари каби М.Кошғарий ҳам сўзларни уч туркумга ажратади: исмлар, феъллар ва ҳарфлар. Ҳарф термини ёрдамчи сўзлар ва қўшимчаларни англатган. М.Кошғарийнинг ёзишича, қўшимчалар феъллардан отлар, феълнинг даража формаларини ясаш ва шу каби вазифаларни бажариш учун хизмат қилади. М.Кошғарий туркий тилар фонетик қонунларининг кашфиётчисидир. У “Девону луғатит -турк” асарида фонетик қонунунларининг товуш алмашинуви, товуш тушиши, товуш ортирилиши каби кўринишларини батафсил изоҳлади. М.Қошғарий ўз асарида товушлар гармонияси масаласига алоҳида эътибор берди ва шу нуқтаи назардан сўзларни икки гуруҳга ажратди: қаттиқ сўзлар ва юмшоқ сўзлар. Қаттиқ сўзлар тил орқа товушларидан таркиб топса, юмшоқ сўзлар тил олди товушларидан таркиб топади. Сўзга қўшиладиган қўшимчалар шу сўз таркибидаги товушларга мослашади: қаттиқ сўзга

www.arxiv.uz қўшимчанинг қаттиқ варианти, юмшоқ сўзга эса қўшимчанинг юмшоқ варианти қўшилади. Масалан, сифатдош қўшимчасининг -ған варианти қаттиқ сўзларга, -ган варианти эса юмшоқ сўзлага қўшилади: барған, келган каби. М.Кошғарий қаттиқ ва юмшоқ сўзларни фарқлашда махсус кўрсаткичлардан фойдаланишга ҳаракат қилди. Масалан, таркибида к ёки ғ товуши келган сўзларни у қаттиқ сўзлар группасига, таркибида к ёки г товуш келган сўзларни эса юмшоқ сўзлар группасига киритди. МУАММО: Маҳмуд Қошғарий томонидан илаги сурилган асосий принциплар қандай бўлиши мумкин эди. М.Кошғарий туркий классификциясини яратишига биринчи бўлиб қўл ўрган олимдир. Унинг классификацияси икки принципга таянади: 1/ тилнинг софлиги принципи 2/ фонетик-морфологик принципи. Булардан фонетик- морфологик принцип етакчи принцип ҳисобланади. Бу принципга кўра М.Кошғарий Х1 асрда яшаган туркий халқларнинг тилларини икки қисмга группалайди: 1/ Шарқий турклар (хоқоний турклар ) тили; 2/ Ғарбий турклар тили. М.Кошғарий биринчи группага Боласоғун, Кошғар атрофида яшайдиган халқларнинг тилларини киритди. Булар чигил, қорлуқ, уйғур, тухси, яғмо каби халқ ва қабилаларнинг тилларидир. Иккинчи группага / ғарбий группага/ ўғуз, арғу, қипчоқ, тотар, сувор, ямак каби халқ ва қабилаларнинг тилларини киритди. Шарқий ва ғарбий туркларнинг қатор хусусиятларига кўра бир-бирдан фарқланади. МУАММО: Туркий филология фанининг ҳозирги кундаги аҳамияти. Ҳозирда туркий филология фани ер юзасидаги 24 та туркий тилни ўзаро қиёсий-тарихий жиҳатдан тадқиқ этувчи фан сифатида аҳамиятлидир. Уларнинг ҳар бирининг келиб чиқиши, дифференциал ва ўхшаш

www.arxiv.uz белгиларини очиб берувчи бу тилларнинг ўзаро лисоний хусусиятларини ўрганувчи фан сифтатидаг ўрни беқиёсдир.

www.arxiv.uz Адабиётлар : 1 .Қўчқортоев И. Туркий филологияга кириш. Тошкент. 2. Абдураҳмонов Ғ. Рустамов А. Қадимги Туркий тил.Т.1982 й. 3. Баскаков А. Введение в изучение тюркских язқков. М.1969 4. www . ziyonet . uz

Похожие

Туркий тилларнинг шаклланишида турк хоконлиги даври

Олтой ва Хун даври

Узбек халки ва унинг номланиш тарихи

Туркий тилларнинг Россияда урганилиши

Туркий тилларнинг грамматик курилиши