Tilshunoslik sohalari. Fonetika - Лингвистика - Рефераты

Tilshunoslik sohalari. Fonetika

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

55.5 KB

Tilshunoslik sohalari. Fonetika Reja: 1. Fonetikaning o ` rganish manbayi. 2. Nutqning fonetik jihatdan bo`linishi. 3. Bo`g`in haqida ma’lumot.

Til sathlari, fonetika, umumiy va xususiy fonetika, qiyosiy va eksperimental fonetika, jumla (fraza), takt, bo`g`in, enklitika, proklitika, diftong, ochiq bo`g`in, yopiq bo`g`in, berkitilgan - yopiq bo`g`in, tovush. Tilning fonetik tuzilishi, grammatik qurilishi va lug`at tarkibini ilmiy asosda har tomonlama o`rganish natijasida tilshunoslikning bir qancha sohalari yaratildi, chunonchi, fonetika morfologiya, sintaksis, leksikologiya, semasiologiya, etimalogiya va stilistika kabilar [1, 13;]. Fonetika – tilning tovush tizimini, leksikologiya – lug`at tarkibini, morfologiya - so`z shakllarini, sintaksis – so`z shakllarining gapdagi vazifalarini, morfemika - so`z tarkibini, stilistika – nutq uslubini, semasiologiya - so`z ma’nolarini, etimologiya – so`zlarning kelib chiqishini o`rganadi. Tilning fonetik tuzilishi, grammatik qurilishi va lug`at tarkibining har biri alohida – alohida tizimni tashkil qiladi. Ammo til sohalari (fonetika, leksika, grammatika ) shu tilga xos qonun – qoidalar asosida bir – biri bilan o`zaro munosabatda bo`lib, bir tizimni hosil qiladi. Lisoniy sathlar sirasida fonetika eng kichik tashkil etuvchi bo`lib, boshqa sathlar (leksikologiya, grammatika…) birliklari uchun moddiy asos vazifasini o`taydi. Insonning nutq faoliyati nutq birliklari bo`lmish tovushlar tizimi vositasida ro`yobga chiqadi. Nutq tovushlari o`zida uch jihatni birlashtiradi: fiziologik, akustik (fizik), funksional. Nutq tovushlarining fiziologik jihati deganda talaffuz a’zolarining boshqarilishi, fizik jihati deganda tovushning akustikasi (eshitilish darajasi) tushunilsa, funksional jihati nutq tovushlarining sotsial tomonini, aloqa vositasi ekanligini belgilaydi. Tilshunoslikda har uchala jihatni bir – biridan ajratmagan holda tadqiq qilish kerakligi masalasida

olimlar turlicha qarashlarni ilgari surganlar. Pirovard natijada, tilshunoslikda ikki – fonetika va fonologiya sohalari ajralgan. Fonetika nutqiy xususiyliklarni, fonologiya lisoniy umumiyliklarni tadqiq qilish bilan mashg`ul bo`ladigan bo`lib qoldi. Fonetika grekcha so`zdan olingan bo`lib, “tovushga xos” degan ma’noni bildiradi. Fonetika nutq tovushlarini hosil qiluvchi talaffuz apparatini ularning vazifasini ham tekshiradi. Tilning fonetika sathida boshqa fan sohalari - adabiyotshunoslik, fiziologiya, fizika, psixologiya kabi fanlar bilan aloqa yaqqol seziladi. Fonetika nutqdagi tovush o`zgarishlari va almashinishini, urg`u, bo`g`in va ularning turlarini o`rganadi. Fonetikaning amaliy ahamiyati orfografiya masalalarini hal qilishda, chet tillarni o`rganishda, tili chuchuk bolalarning tilini tuzatishda, adabiy va dialektal talaffuz farqlarini aniqlashda namoyon bo`ladi. Fonetika umumiy, xususiy va qiyosiy fonetikaga ajraladi. Umumiy fonetika barcha tillarga xos bo`lgan talaffuz xususiyat l arini o`rganadi. Unda intonatsiya uchun qo`llaniladigan vositalar (tovush balandligi, kuchi, cho`ziqligi, tezligi (tempi)), pauza, tembr kabi masalalar tekshiriladi. Xususiy fonetikada yoqorida aytilgan masalalar muayyan tillar misolida tekshiriladi. Xususiy fonetika tarixiy (diaxron) va zamonaviy (muosir ) fanetika, tasviriy va eksperimental fonetika kabi ko`rinishlarda ish yuritadi. Alohida apparatlar yordamida nutq tovushlari, bo`g`in, urg`u va intonatsiyasidagi artikulyatsion – akustik xususiyatlar eksperimental fanetika da o`rganiladi. Tarixiy fanetika esa tildagi fanetik xususiyatlarning rivojlanishini tekshiradi .

Qiyosiy fonetika bir nechta qarindosh yoki qarindosh bo`lmagan tillarning yoxud bir qancha dialekt va shevalarning unli va undosh tovushlari, ulardagi fonetik o`zgarishlar va boshqa hodisalar qiyosiy aspektda tekshiriladi. Qiyosiy fonetika umumiy va xususiy fanetika oralig`idagi vaziyatni egallaydi. Nutqda tovushlar alohida – alohida talaffuz etilmaydi. Nutq quyidagi fonetik birliklardan iborat: 1) fraza; 2) takt; 3) bo`g`in; 4) tovush. 1. Jumla (fraza) - nutqning yirik mustaqil birligi bo`lib, aloqa vositasi sanaladi. U o`ziga xos intonatsion birlikdir. Har bir jumla chuqur to`xtam bilan bo`linib turadi. 2. Takt - jumlaning bir bo`lagi bo`lib, bir urg`u yordamida bir yoki bir necha bo`g`inlarning ulanishidan tashkil topadi. Ko`p tillarda urg`u mustaqil ma’noli so`zlarning o`zida bo`lgani uchun ularning har qaysisi bir takt bo`ladi. Yordamchi so`zlar mustaqil ma’noli so`zlar bilan birikib, bir taktni hosil qiladi . Mustaqil ma’noli so`zlardan oldin kelgan yordamchi so`zlar proklitika (prokliza ), mustaqil so`zlardan keyin kelgan yordamchi so`zlar enklitika (enkliiza ) deyiladi. Turkiy tillarda enkliza hodisasi uchrasa, ovrupa tillari uchun esa ham prokliza , ham enkliza hodisasi xosdir. Chunonchi, O`zbek tilida Rus tilida Ingliz tilida Stol ustida O`quvchilar uchun Ukam bilan На столе Для учеников C братом on the mable for pupils for my brother

Taktlar bo`g`inlarga ajraladi . Bo`g`in ham nutqning bir bo`lagidir. Bo`g`in bir yoki bir necha tovushlar birikmasining bir havo zarbi bilan aytilishidan hosil bo`ladi. Har qanday tovush bo`g`in hosil qilavermaydi. Unli tovushlargina bo`gin hosil qiladi. Masalan , maktabimiz so`zida to`rt unli ishtirok etganligi tufayli bu so`z to`rt bo`g`inga ajraladi: mak –ta –bi -miz yoki rus tilidagi книга , вода , парта so`zlari tarkibidagi unlilarga qarab ikki bo`g`inga ajraladi. Ba’zi tillarda bir bo`g`in tarkibida ikki va undan ortiq unli ishtirok etishi mumkin. Bu hodisa tilshunoslikda diftong atamasi bilan qo`llaniladi. Diftong yunoncha so`z bo`lib, “qo`sh tovush “degan ma’noni bildiradi. Ayrim tillarda bu hodisani kuzataylik : Qirg`iz tilida – tooda – tog`da Ingliz tilida – you – siz Fransuz tilida – moi – men O`zbek tilida bir unli bir bo`g`inni hosil qilganligi tufayli bu tilda monoftong (bir tovush) hodisasi xosdir . Bundan tashqari, ba’zi tillarda bir bo`g`inda uch unli tovushning birikib bo`g`in hosil qilish hodisasi ham uchraydi. Bu triftong (yunoncha so`zdan olingan bo`lib “uch unli” degan ma’noni bildiradi) deb aytiladi. Masalan, ingliz tilidagi eyes- ko`zlar; tennis player-tennischi, year-yil kabi. Bo`g`in tuzilishi jihatdan ham tillar bir-biridan farq qiladi. Jahon tillarida eng ko`p uchraydigan bo`g`in tipi “undosh + unli ”bo`lib , u qulay talaffuzi bilan ajralib turadi : qo-ra , to`- ra; му - ка , ру - ка kabi. Tillarda juda ko`p uchraydigan bo`g`in chizmalari : cv , vc , vcv , cvc , ccv, vcc, cccv , cvcc va boshqalardir .

ccv vcc ccccv cccv cvcc son ost ust - - tort surt суд три все иск встре-ча стра-на банк бинт boy (bola ) - -- - cry (yig`lamoq) sky(osmon) arm (qo`l) inn (mehmonxona) -- -- tint – ( ton ) help – ( yordam bermoq ) Shunday qilib, o`zbek tilida cv, vc, cvc, c, cvcc, cccv kabi bo`g`in chizmalari ko`proq uchrasa , rus tilida ccv, cvc cvcc, cccv kabi bo`g`in chizmalari , ingliz tilida esa o`zbek va rus tillari uchun xos bo`lmagan vcv , vcc kabi bo`g`in shakllari ko`proq uchraydi.

Bo`g`inlar ulardagi boshlang`ich va oxirgi tovushlarga qarab tiplarga bo`linadi: ochiq (unli bilan tugagan – to`la , yopiq undosh bilan tugagan o`t , osh ) va berkitilgan – yopiq ( bog`, tosh ). Bo`g`inni morfemadan farqlamoq kerak. Morfema-so`zning ma’noli qismi. Bo`g`inga ajratilgan qism ma’no ifodalashi ham, ifodalamasligi ham mimkin . Demak, so`zni morfema va bo`g`inga ajratish har doim ham mos kelavermaydi. Masalan, mehnatkashlarimizni so`zining bo`g`in va morfemaga ajratilishi quyidagicha: meh-nat-kash-la-ri-miz-ni – mehnat- kash-lar-imiz-ni. Bir bo`g`inli hisoblangan xitoy, tibet tillarida ko`p hollarda bo`g`in va morfemaga ajratish mos tushadi. Nutqning eng kichik birligi bu tovush dir . Bo`g`inlar tovushlarga bo`linadi. Masalan, inson so`zi ikki bo`g`indan iborat bo`lib, birinchi bo`g`ini ikki tovushdan (in), ikkinchi bo`g`ini uch tovushdan (son) tashkil topgan.

Похожие

Tilshunoslik fani va uning sohalari

Fonetika

Fonetika

Fonetika

Fonetika