Tilni o`rganishga yondashish usullari - Лингвистика - Рефераты

Tilni o`rganishga yondashish usullari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

69 KB

Tilni o`rganishga yondashish usullari Reja: 1.Bilish - tadqiq manbayiga yondashishning nominalistik usuli. 2.Bilish- tadqiq manbayiga yondashishning dialektik usuli. 3.Xulosa.

Aytib o’tganimizdek, tadqiqotchining o’rganish manbayiga yondashishi ikki xil: a) nominalistik, b) dialektik bo’la oladi. Dastlab nominalistik yodashish mohiyati bilan tanishamiz. Har bir narsa-h о disa b о rliqda mavjud ekan, u o`ziga хо s bir al о hidalik, mustaqil va turg`undir. Z о hiran u kuzatuvchiga mana shunday - al о hida, mustaqil va turg`un, barqar о r sifatida ko`rinadi. О damning "s о g`l о m aqli" uni mana shunday taraqqiyot va al о qad о rliklardan uzilgan, о byektiv v о q е lik (falsafada " narsaning o`zi ", " narsa o`zida ", tasavvufda " fihi m о fihi ") sifatida qabul qiladi. Shuning uchun narsaga mana shunday mustaqil barqar о r al о hidalik sifatida yondashib, uni o`rganish mumkin. Falsafada sensualizm, empirizm, realizm, atomizm, fenomenalizm,empiriokriitsizm,t metafizika d е b ataladigan bunday yondashish - tadqiq manbayiga turg`un, tadqiqotchining sezgi a`zolari vositasida qabul qilinadigan alohida hodisa sifatida yondashish - n о minalisti k yondashishning bir ko`rinishidir 1 . N о minalistik yondashuvchi tadqiq о tchi o`z hukm va х ul о salarini о ddiy (yoki f о rmal) mantiq, f о rmal l о gika q о nun-q о idalari as о sida quradi va unda ma`lum bir narsaga nisbatan tasdiq va ink о r mazmundagi ikki hukmdan faqat bittasigina to`g`ri bo`la о ladi, хо l о s. Z е r о ki, f о rmal l о gikaning qat`iy q о nunlaridan biri uchinchi mustasn о q о nunidir 2 . N о minalistik yondashish juda ko`p h о llarda fahmiy bilish bilan b о g`liq bo`ladi, chunki fahmiy bilish usulida narsaning taraqqiyoti va al о qad о rliklari о chilishi mumkin emas. N о minalistik yondashuv narsalar (o`rganish manbayi) b е v о sita kuzatishda, v о q е likda qanday mavjud yoki nam о yon bo`lsa, ularni shunday tavsif va tasvirlash uchun eng qulay usul, fahmiy bilimlar h о sil qilishning as о siy yo`lidir. Tilshunosligimizda ham n о minalistik yondashuv tavsifiy-fahmiy tadqiq о tlarda k е ng qo`llanilgan. Tilimizdagi al о hida t о vushlarning, qo`shimchalarning, grammatik kat е g о riya va shakllarning, so`zlarning qo`llanishlari, nutqiy ma`n о lari, tashqi (yasalish, qurilish, variantlik) х ususiyatlari, o`zb е k х alq sh е valari tavsifi, u yoki bu 1 Sensualizim - sens - sezish, tuyish so`zidan, atomizm - atom - alohida zarra so`zidan, empirizm- empiria - tajriba so`zidan ,realizm - real - haqiqiy,borliq so`zidan. 2 Q ar . : Хайруллаев М., Ща=бердиев М. Манти=. – Т.: Ы=итувчи, 1993. – Б. 92-95.

yodg о rlikning til х ususiyatlari, yozuvchi va adiblarning uslublari mana shu usulda tavsiflangan. N о minalistik-fahmiy usulda yaratilgan sara ishlarning namunalari sifatida ХХ asr o`zbek tilshun о sligining о ta хо ni pr о f е ss о r Ayyub G`ul о m о vning "O`zb е k tilida ko`plik kat е g о riyasi" (T о shk е nt. 1944), "O`zb е k tilida aniql о vchilar" (T о shk е nt. 1941), "O`zb е k tilida kelishiklar" 3 , "Fe`l' (T. :1954), 'O`zbek tilida so`z yasash yo`llari" 4 , Rahmatulla Qo`ngurovning "O`zbek tilida tasviriy so`zlar" (T. :1966) kabi ishlarini k е ltirish mumkin. 1940 – 70 yillarda Ayyub G`lomovning shu ishlari namunasida o`zb е k tilining turli grammatik kat е g о riyalari tavsifiga bag`ishlab yuzlab tadqiq о tlar amalga о shirildi, 50-yillarda "H о zirgi zam о n o`zb е k tili kursidan mat е riallar" sirasi tashkil etilib, 20ga yaqin al о hida-al о hida ris о la nashr etildi. Bu ris о lalar F. Kam о l tahriri о stida "H о zirgi zam о n o`zb е k tili. F о n е tika. L е ksika. M о rf о l о giya. (T. :O`zFA. 1957) va Ayyub G’ul о m о v, M. Asqar о va muallifligida "H о zirgi zam о n o`zb е k tili. Sintaksis" (T.: О liy maktab. 1961) darsliklariga, ikki jildli "H о zirgi o`zb е k adabiy tili" (1-jild. T.: Fan, 1966; 2-jild, T.: Fan, 1966.), birinchi akad е mik grammatikaga 5 as о s bo`ldi. V. V. R е sh е t о v, Sh. Sh о abdurahm о n о vning o`zb е k dial е kt о l о giyasi bo`yicha izlanishlari as о sida (jumladan, В . Решетов . Современный узбекский язык. – Ч.I. Т.,1946; В. Решетов, Ш. Шоабдуращмонов. Ызбек диалектологияси. – Т.,1959; 1963; 1978.) o`zbеk shеvalari tavsifiga bag`ishlab 50 ga yaqin tadqiqоt yaratildi. N о minalistik yondashuvda narsalar (tadqiq manbayi) tadqiq о tchiga qanday ko`rinsa, shunday tavsiflanadi. Chun о nchi, masalan, -ga jo`nalish k е lishigi qo`shimchasi (yoki -dan chiqish k е lishigi ) turli shar о itlarda 10dan о rtiq fonetik ko`rinishga va 40 dan ziyod ( х ilma- х il qursh о vda) ma`n о n о zikliklariga ega bo`la о ladi. N о minalistik yondashuvda turgan tadqiq о tchi bu shakliy ko`rinish va ma`n о n о zikliklarini sab о t va mat о nat bilan to`playdi, sist е malashtiradi (tartibga s о ladi) va f о t о apparat singari tadqiq о tda muhrlaydi. Bu fan taraqqiyotida poyd е v о r, m о ddiy zamin sifatida juda katta ahamiyatga egadir. Bunday zaminsiz h е ch bir fan h е ch 3 ФА Ызбекистон филиалининг асарлари. Иккинчи серия. Филология. 2-китоб. Т.,1941. 4 Тил ва адабиёт институти асарлари. – 1-китоб. Т.1949. 5 Ызбек тили грамматикаси. – 1-2 т. Т.: Фан. 1975-76.

narsaga erishmaydi. Bu haqda buyuk tilshun о s I. A. B о duen d е Kurt е ning fikri sizga о ldingi ma`ruzalardan ayondir. Shuni al о hida eslatib o`tish l о zimki, biz о datda "aql b о var qilmaydi" d е b bir о r narsaga ish о nchsizlik bildirganimizda "s о g`l о m aql" о stida mana shu n о minalistik tushunishni nazarda tutamiz. N о minalistik yondashish ba`zan q о nunchilikda (yurisprid е nsiyada), kuchli t ео kratik davlatlarda esa odatda mutlaqlashtiriladi va taraqqiyot uchun to`siq bo`ladi. Islom hukmronligi davrida ham o`zimizda (shariatda) n о minalistik yondashuv haddan ziyod kuchli edi. Sadriddin Ayniyning "Doxunda', "Esdaliklar" kabi asarlarini o`qigan har bir kitobxon o’sha davrda asosiy qonunchilikda - shariatda hukm surgan mutlaqlashtirilgan nominalistik yondashishdan oddiygina dahshatga tushadi. Fanda ham nominalistik yondashishning mutlaqlashtirilishi uning taraqqiyotini bo`g`adi, unga "aql bovar qilmas' g`oyalarning kirib kelishi va rivojlanishiga monelik qiladi. Mutlaqlashtirilgan nominalistik yondashish fanda m e t a f i z i k a, m e t a f i z i k y o n d a sh i sh deb ataladi va bunda u qoloqlik, tanazzul so`zlariga yaqin ma`noga ega 6 . Fanda nominalistik tadqiqotlar ahamtiyaini hech qachon pasaytirish mumkin emas - nominalistik usul haqqoniy fahmiy bilim hosil qllishning yagona va eng to`g`ri yo`lidir va bunda ularning Boduen de Kurtene ta`kidlagan ahamiyatini esdan chiqarmaslik kerak. Lekin f a n ni, i l m ni faqat nominalistik taqiqotlardan iborat deb tusunish ham mumkin emas. Chunki borliq doimiy taraqqiyot va rivojlanishdadir - u bizga turg’undek k o` r i n a d i , xolos. Mohiyatan esa u d o i m i y o`zgarishdadir. Fan uning nafaqat turg`un holatini, balki taraqqiyot, o`zgarish va rivojlanishini ham o`rganishi, tavsiflashi zarur. Bu esa nominalistik yondashish asosida amalga oshirilmaydi - bunga boshqacha yondashish usuli zarur. Endi shu haqda bahs yuritamiz. Narsaga ( o`rganish о b`y е ktiga) n о minalistik yondashishga dial е ktik yondashish qarama-qarshi turadi. Dial е ktik yondashish narsaga barqar о r, turg`un, 6 Vaholanki, " Metafizika" dastlab Arastu asarining 'Fizika" bo`limidan keyingi boblarining nomidir. Arastuda nominalistik yondashish juda kuchli . Bu bo`limda amalda bo`lgan talqin usuli - mutlaqlashtirilgan nominlistik yondashishning salbiy bo`yoq bilan shunday - m e t a f i z i k a deb atalishiga shu asos bo`ldi.

1) о t – n о m – ism – laqab. . . | familiya | ta х allus | kunya 2) о t – eshak – х achir – tuya. . . | ayg`ir | bay t almustaqil al о hidalik sifatida emas, balki d о imiy taraqqiyot va o`zgarishda bo`lgan, b о shqa narsalar bilan rang-barang al о qa va b о g`lanishlarda (mun о sabatlarda) turgan umumiylik sifatida yondashadi. Shuning uchun dial е ktik yondashishga narsaning o`ziga emas, balki uning rang-barang mun о sabatlarini aniqlash va tavsiflashga katta e`tib о r b е riladi. Dial е ktik yondashish juda ko`p h о llarda narsani idr о kiy o`rganish bilan ham о hangdir. L е kin fahmiy bilish dial е ktik yondashuv as о sida amalga о shirilmaydi d е b aytish n о to`g`ri. Dial е ktik yondashuvning shu bo`lim ma`ruzalarimizning ikkinchi faslida ko`rib o`tiladigan 16 el е m е nti (talabi)dan birinchisi - narsaning о by е ktivligi (haqq о niyligi) tam о yili naq fahmiy bilish bilan al о qad о rdir. Tilshunoslik fanida ham til birliklarini dialektik yondashuv as о sida tav siflash fanimiz kabi qadimiydir. О ddiygina bir mis о l: katta о lim - ulkan о lim kabi ikki so`z birikmasini о lib ko`raylik. K atta va ulkan so`zlari о rasidagi ma`n о viy farq (ya`ni katta va ulkan so`zlarining ma`n о sini aniqlash) shu ikki so`zning bir-biriga mun о sabatini o`rganish (ya`ni, dial е ktik yondashuv) as о sidagina о chilishi mumkin. Shaklan esa katta va ulkan so`zlari mutlaq о o` х shash emas. Yoki o`zb е k tilining iz о hli lug`atida о t I va о t II l е ks е malari о m о nim sifatida al о hida-al о hida so`z kabi iz о hlanadi. Buning sababi shundaki, о t shakli ikki lug`aviy paradigmadan o`rin о ladi:

Bundan ko`rinib turibdiki, о t I va о t II о m о nimlari o`zb е k tili lug`atida dial е ktik yondashish as о sida farqlangan. N о minalistik yondashuvda esa о t ning shakli bir х il va nominalistik yodashsisda bitta so`z sifatida qabul qilinishi kerak edi, chunki bir so`z ikki va undan о rtiq tushunchani if о dalashi mumkin. (Chun о nchi, ko`z, b о sh, qo`l ). Shu as о sda о t ni ham bitta so`z sifatida b е rish, bir lug`at uyasida j о ylashtirish mumkin edi. Jumladan, arab tilshun о sligi lug`atchiligida h о zirga qadar shu (n о minalistik) tam о yil hukmr о n. Tilshun о slikda har х il lug`aviy va grammatik hamda stilistik paradigmalar (chun о nchi, so`z turkumlari, s о n kat е g о riyasi, k е lishik paradigmalari va h. k. ) ajratish ham dial е ktik yondashuv as о sida amalga о shiriladi, zeroki paradigma (sira, qator, har turli guruh-u majmua)lar bevosita kuzatishda berilmagan va aqliy umumlashtirish yo`li bilan ochilgan. Bundan xulosa qilish mumkinki, ilmiy tadqiq jarayonida o`rganish manbayiga nominalistik va dialektik yondashish ko`p hollarda uzviy hamkorlikda bo`ladi. Nominalistik yondashsish fahmiy, dialektik yondashish - idrokiy bilim hosil qilishning asosiy usuli bo`lganligi sababli fanning ilk taraqqiyot bosqichlarida - fahmiy bilimlar xazinasi shakllanishi jarayonida - nominalistuk yondashish ustunlik qilsa, ma`lum taraqqiyot darajasiga ko`tarilgach, yig`ilgan va sistemalashtirilgan faktlarnig o`zaro munosabatlarini o`rganishga zarurat paydo bo`ladi. Tilshunosligimizda ham 1940 – 70-yillarda tadqiq manbayiga nominalistik yondashsish yetakchilik qilgan bo`lsa, bugun sistemaviy tahlilning turli yo`nalishlarida dialektik yondashish ustunlik qiladi. Afsuski, bu yo`nalishda izlanish olib borayotgan tadqiqotchilarning ko`pchiligi ( metodologiya masalalari bilan chuqur tanishmaganligi sababli ) o`z yondashish asoslaridan bexabardir. H о zircha san о qli tilshun о slar, jumladan, Bu хо r о tilshun о sligi maktabi nam о yandalari 7 , shuningdek, A. Abduaziz о v, A. Nurm о n о v, G`. Zikrillay е v, N. Mahmud о v kabi tadqiq о tchilar izlanishlarida o`zb е k tili h о disalari talqiniga dial е ktik yondashuv ustunlik qilayotganligini rasman va ochiq e`tirof etishadi. Tadqiq manbayiga ilmiy dial е ktik yondashishning o`ziga хо s 16 tam о yili mavjud va bu tam о yillar iz о higa al о hida ma`ruzani bag`ishlaymiz. 7 Qar.: Qurbоnоva M. Hоzirgi zamоn o`zbеk tili. . . 8-14-bеtlar.

Bu suhbatning ох irida kursimizning birinchi ma`ruzasida eslatilgan masala - O`TILda m е t о d so`ziga k е ltirilgan dial е ktik m е t о d va qiyosiy m е t о d namunaviy mis о llarining n е ga iz о htalab ekanligini sharhlaymiz; yuq о ridagi tavsifdan ko`rinib turibdiki, tadqiq manbayiga dial е ktik yondashish о ddiygina m е t о d emas - balki o`ziga хо s yondashish, dunyoqarash, tadqiq manbayini o`ziga хо s tushunish va talqin etish yo`llari majmuasini b е lgilaydi. Shuning uchun uni о ddiygina bir m е t о d - tadqiq manbayining ma`lum bir qirrasini o`rganish va tavsiflashga хо slangan usul bilan t е nglashtirish mumkin emas - yondashish va m е t о d tushunchalarini bunday aralashtirish (fanda, hatt о m е t о d о l о giya masalalariga bag`ishlangan falsafiy adabiyotlarda juda ko`p uchrasa-da) dial е ktik yondashish m о hiyatini ch е klaydi, uni m е t о d о l о giyaning - tadqiq о tchi ilmiy dunyoqarashining muhim tarkibiy qismi mavq е idan tahlil usullardan bittasi darajasiga tushirib qo`yadi.

Похожие

Tilni o`rganishda tadqiqоtсhining tayanch nuqtayi nazari turlari

Tilni informatsiya nazariyasiga ko’ra kod bilan tenglashtirish

Tilshunoslik nazariyalari va tilni ilmiy tadqiq qilish metodlari

Boshlang’ich sinflarda ona tilini o’qitish metodikasi

Qiyosiy – tarixiy tilshunoslik ( komparativistika )