Tillarda modal shakllarning yasalishi - Лингвистика - Рефераты

Tillarda modal shakllarning yasalishi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

117 KB

Tillarda modal shakllarning yasalishi Reja: 1. Sifatning ma'nosi va grammatik belgilari 2. Sifat darajalari 3. Sifatlarning yasalishi

Modal shakllarning mavjudligi otlarning morfologik jihatdan o'ziga xos muhim belgilaridan biridir. Modal shakllar otdan anglashilgan ma'noga turli his-hayajon ma'nolarini qo'shadigan shakllardir. Modal shakllar yordamida lug'aviy ma'noga qo'shimcha ravishda erkalash. kichraytirish, hurmat kabi modal ma'nolar hosil bo'ladi. Otlarning modal shakllari maxsus modal ma'no hosil qiluvchi qo'shimchalar va so'zlarni qo'shish -bilan hosil bo'ladi. Modal ma'no hosil qiluvchi qo'shimchalar yordamida kichraytirish -erkalash ma'nolaridagi otlar hosil bo'ladi. Shuning uchun bunday qo'shimchalar kichraytish- erkalash qo'shimchalari deyiladi. Quyidagilar otlarning modal shaklini hosil qiluvchi kichraytish-erkalash qo'shimchalaridir: 1. -cha qo'shimcha. Otlarga qo'shilib predmetning kichikligini ifodalovchi modal shakl hosil qiladi: qushcha, kitobcha, qizcha. Ayrim so'zlar tarkibida bu shakl kichraytish ma'nosini ifodalamaydi. Chunki, -cha qo'shimchasi ravish yasovchi: o'zbekcha, ko'kcha so'zlaridagi -cha qo'shimchasi bilan shakldoshdir. 2. -choq, chak qo'shimchasi. Bu qo'shimcha kichraytishma'nosidagi: qo'zichoq, toychoq, erkalash ma'nosidagiqo'zichoq (bolalarga nisbatan ishlatilganda ), kelinchak modalshakllarini hosil qiladi. 3. -loq qo'shimchasi. Kichraytish: qizaloq, erkalash: toyloq,bo'taloq (bolalarga nisbatan) modal shakllarini hosil qiladi. 4. -gina (-kina, - qina) qo'shimchasi. Erkalash, hurmatlashma'nosidagi modal shakllar vasaydi: bolagina, qizgina, otaginamkabi. Otlarnmg modal shakllari erkalash, hurmatlash, ba'zan kesatish ma'nolarini ifodalovchi so'zlarni kishi ismlariga qo'shish natijasida ham hosil bo'ladi. Bunday so'zlar alohida qo'llanilganda mustaqil ma'noli so'zlar bo'lib, kishi ismlariga qo'shilganda affikslashadi va modal ma'no hosil qiladi. Masalan jon: Azizjon, Ergashjon, son: Dilbarxon, E'tiborxon, oy: Tursunoy, Naziraoy; niso: Xayriniso, Mehriniso, toy: Olimtoy kabi. Shuningdek, ayrim modal shakl hosil qiluvchi vositalar hurmat va kesatish

ma'nolarini ham ifodalaydi. Masalan. Poshsho ona, kelin poshsho kabi. Namuna: Xizmatchilar keldilar. Xizmatchilar—ot, turdosh ot, aniq ot, bosh kelishikda, ko'plikda, egalik affiksi olmagan, sodda, yasama, morfologfik usul. Sirdaryo—ot, atoqli ot, bosh kelishikda, birlik, egali qo' shimchasi olmagan, qo' shma, yasama, sintaktik usul bilan yasalgan. Gapda ega vazifasida kelgan. 25-mashq. Otlarni topib ma'nosiga ko'ra turlarini aniqlang. 1. Kiyimidan yigit ko'proq studentga o'xshar edi. (A.Q.) 2. Oftob qizdirgan dala yo'lida chap qo'lini shohi qiyiq bilan bo'yniga osib olgan yigirma yoshdagi bir yigit sog' qo'li bilan velosipedini enkazib kelmoqda. (S.A.) 3. Tillakori tolordao'ltirgan belimning jussasi kichkina ko'rinsa ham , Hamidabonu uchun ayol zoti orasida undan salobatlisi va qudratlisiyo'q. (P.Q.) 4. Mehnatdadir dalaning barcha Majnun, Laylosi,Farhod yer sug'oradi, quloch ochadi Shirin. (G'.G'.) 5.Kampirning so'rog'iga aravakash xazillashib javob berdi. (Ch.)6. Otabek ota-ona orzusig'a o'z ta'biricha jonsiz haykal bo'lib rizoliq berdi. (A.Q.)7. Darbozasi sharqi-janubiga qaratibqurilgan bu dong'dor saroyni Toshkent, Samarqand va Buxoro savdogarlari egallaganlar, saroydagi bir-ikki hujrani istisno qilish bilan boshqalari musofirlar ila to'la. (A.Q.) 26-mashq. Egalik va kelishik shaklidagi otlarni aniqlab, ularni izohlang. Endi, biz tashqari hovlini qo'yib mehmon xonaning yonidan ichkariga kiramiz. Ichkari hovlining yo'lagi ham narigisidek usti va bag'ri yopuq-qorong'u, yo'lakning nihoyatiga borib o'ngga yurilsa otxonaga, chapga yurilsa birinchi martabba kirganimizdek ulug' bir hovliga chiqarmiz. Hovlining to'rt tarafi turlik ehtiyot binolari bilan va to'rdagi binoning ikki biqini katta uylar bilan o'ralg'on bo'lib shu ikki uyning orasig'a o'lturgan koshinkor va naqshin chorxan ayvon bu hovlining birinchi martaba ko'zga chalinadig'on ortiqliqlaridandir. (A.Qod.) 27-mashq. Tub va yasama otlarni aniqlang. Yasalish usullarini izohlang.l.U qabulxona eshigi oldida merovsib turib qoldi va maqsadsiz ravishda yo'lakdagi kreslolarning biriga borib o'tirdi. (O'.U.) 2. Xonzoda begim shuni o'ylab, o'yinni hayajon bilan kuzatgani sari qizlar xaf-xatarni

unitib, to'daga dadil tashlanishlar, qamchi o'rniga chovgoncho'p bilan otlari sag'risiga urib, muxoki tomonga hamla qilishardi. (P.Q.) 3. Quvasoy botqog'ining ustidan o'tgan mana shu uzun yog'och ko'prik ham mulla Fazliddin chizib bergan tarh bo'yicha qurilgan (P.Q.) 4. Tanholik - shoirga dil ehtiyoji. Xayolga oshnolik - buyuk baxtingiz Qo'nar boshimizga shuxrat gultoji Tashbeh izlamoqqa qolmas vaqtingiz. (E.V.) 28-mashq. Otlarni morfologik jihatdan to'liq tahlil qiling. l.Tillakori mollarda o'ltirgan begimning jussasi kichkina ko'rinsa ham, Xamidabonu uchun ayol zoti orasida undan salobatlisi va qudratlisi yo'q. (P.Q.) 2. Bolasining choponini boshiga yopinib olgan xotin o'tirgan eridan so'radi. (S.A.) 3. Qo’-shiqning avjini shirali ovoz bilan Ma'murjon hofiz yakka aytardi. (S.A.)4. Shaharning shimolidagi ko'rkam chorbog' baland devor bilan o'ralgan, darvozalarga soqchilar qo'yilgan. (P.Q.) 5. Mardlik maydonida bel sinash uchun jasur o'zbek xalqining o'g'li otlandi. (G'.G'.) Sifat. Sifatning ma'nosi va grammatik belgilari Predmetning belgisini bildiradigan so'zlar turkumi sifat deyiladi. Sifat qanday? qanaqa? so'roqlaridan biriga javob bo'ladi.Sifat belgi sifatida predmetning rangini (oq, qizil, ko'k, sariq). shakl ko'rinishini (yumaloq, yapaloq, yassi, uchburchak), hajm o'lchovini (tor, keng, katta, kichik), maza-ta'mini (shirin, nordon, mazali), sifatini. xususiyatini(oddiy, kamtar, dono, aqlli, tadbirkor), xarakterini (ziqna, xasis, bosiq, sho'x, ko'ngli ochiq), o'rin yoki vaqtga bo'lgan munosabatini (uydagi, kuzgi, bahorgi, kechki) ifodalaydi. Sifat narsa-hodisadagi, predmetdagi belgini bildirgani uchun gapda doimo ot bilan bog'lanib keladi: keng xona, yaxshi joy, qizil olma, moviy ko'l kabi. Sifatlar o'ziga xos morfologik xususiytlarga ega. Sifatning muhim morfologik belgisi, predmet belgisining boshqa predmet belgisiga qiyoslab darajalab ko'rsatishidir. Shu boisdan sifatlarda boshqa turkumlardan farqli ravishda daraja, ozaytirma va kuchaytirma shakllar mavjud. Shuningdek, sifatlar so'z yasovchi,

shakl yasovchi qo'shimchalar tizimiga ham ega. Sifatlar gapda asosan. sifatlovchi aniqlovchi vazifasida keladi. Og'ir tabiatlik, ulug' gavdalik, ko'rkam va oq yuzlik, kelishgan qora ko'zlik mutanosib qarashlik va endigina murti sabz urgan yigit (A.Qod.) Hol va kesim vazifalarida keladi:.Mag'rur holda cho'ntagidan bitta o'n so'mlik chiqarib, bo'lingan to'p ustiga tashladi. (F. Mai.) Chodirning ichi o'rdaday keng tagiga somon va poxol to'shalib ustiga brezent tashlangan. (O.Yo.) Sifatlar otlashganda ega, qaratqichli aniqlovclii, to'ldiruvchi vazlfalarida keladi: Mard maydonda bilinar. (Maqol.) Kattaning kichigi bo'lguncha, kichikning kattasi bo'l. (Maqol.) Yaxshini yaxshi deydilar. (Maqol.) kabi. Asliy va nisbiy sifatlar Sifatlar ma'no xususiyatlariga ko'ra har xil.Binobarin, ayrim sifatlar predmet belgisini bevosita ifodalasa, ayrim sifatlar belgini boshqa predmetga yoki o'ringa, paytga nisbatlash asosida ifodalaydi. Shunga ko'ra sifatlar ma'no jihatdan ikkiga bo'linadi: asliy sifatlar, nisbiy sifatlar. Bevosita belgi anglatib, belgini darajalab ko'rsata oladigan sifatlar asliy sifatlar deyiladi: uzun, katta, qizil, shirin, yaxshi, muloyim, ixcham kabi. Predmet belgisini o'rin yoki paytda ba : zan boshqa predmetga o'xshatish, nisbatlash asosida anglatadigan sifatlar nisbiy sifatlar deyiladi. Nisbiy sifatlar maxsus sifat yasovchi qo'shimchalar yordamida yasaladi: -li, -iy (-viy),- lik, simon, gi -ki -qi: -dagi, - qo'shimchalari nisbiy sifat yasovchi qo'shimchalardir. Bu qo'shimchalar yordamida quyidagi ma'nolarni ifodalovchi sifatlar yasaladi. 1. Predmetga nisbat berish ma'nosini bildiruvchi nisbiy sifatlar: mevali daraxt, ilmiy ish, tarbiyaviy ahamiyat kabi. 2.Vaqtda nisbat berish ma'nosidagi nisbiy sifatlar: kuzgi bug'doy, tungi yog'du, kechagi gap kabi. 3.0'rinda nisbat berish ma'nosidagi nisbiy sifatlar: janubiy kenglik, sho'rchilik qiz, uydagi ish kabi.

4. Nisbiy sifat yasovchi qo'shimchalar yordamida yasalgan sifatlar : a)predmetga xoslikni: tarixiy kun, ma'naviy mezon: predmetga o'xshashlikni: odamsimon. butasimon: biror narsaga mo'ljallangan yozgi ta'til., kuzgi ekin: biror joylik ekanlikni: Toshkentlik, Samarqandlik ham bilardi. Asliy va nisbiy sifatlar belgini darajalab, kuchaytirib yoki aksincha, kamaytirib ko'rsatishi hamda modal ma'no bildirishiga ko'ra o'zaro farqlanadi. 1. Asliy sifatlar belgini darajalab ko'rsata oladi: yaxshi— yaxshiroq—juda yaxshi. Nisbiy sifat yasovchi qo'shimcha bilan yasalgan sifatlarga belgini darajalab ko'rsatish xususiyati mavjud emas: kuzgi, odamsimon. 2. Asliy sifatlar modal ma'no ifodalaydi: yaxshigina, ochiqqina kabi. Nisbiy sifatlarda bu xususiyat mavjud emas, fogatli q o'shimchali nisbiy sifatlardagina modal ma'no mavjud: chiroyligina, bilimligina kabi. Sifatlar otga bog'lanish bilan birgalikda ba'zan fe'lga ham bog'lanib kelishi mumkin. O'shanda biz yosh edik, - dedi Saidiy uzoqqa qaraganday. (A.Q.) Nisbiy sifatlar fe'lga bog'lanmaydi. Sifat darajalari Predmetdagi belgini boshqa predmetdagi xuddi shunday belgiga nisbatlab farqlash hodisasi sifat darajalari deyiladi. Sifat darajalari predmetdagi bir xil belgini bir-biriga chog'ishtirish, solishtirish asosida yuzaga keladi. Sifatlarda uch xil daraja mavjud: oddiy daraja, qiyosiy daraja, orttirma daraja. Predmet belgisi boshqa predmetdagi xuddi shunday belgiga qiyoslanmasa oddiy daraja deyiladi: katta, uzun, keng, epchil.Predmet belgisini boshqa predmetdagi shunday belgiga qiyoslanishidan qiyosiy va orttirma daraja sifatlari vujudga keladi. Qiyosiy daraja. Predmet belgisini boshqa predmetdagi shunday belgidan ortiq yoki kamligini bildiradigan daraja qiyosiy daraja deyiladi. Qiyosiy daraja sifatlarga -roq qo'shimchasini qo'shish bilan shakllanib: a) belgini oddiy darajadagi sifatlarga nisbatan ham kamligini ifodalaydi. Masalan, bu yo'l,narigi yo'lga nisbatan qisqaroq, bu uy narigi uyga nisbatan pastroq; b) belgini ortiqligini ifodalaydi. Bu

o'zidan ham ko'ra Saidiyga qattiqroq ta'sir qildi. (A.Q.) Havo musaffo bo'lgani uchun pastda yoqilayotgan olovning tutuni odatdagidan tiniqroq ko'rindi. (P. Q.) Belgini yanada ortiqligini ko'rsatishda - roq qo'shimchali sifatdan oldin yana ham so'zlari keltiriladi. Nigora bu sehrli manzarada, oydinda yana ham sirliroq tuyilgan ko'hna qo'rg'onga tikilib uzoqroq turdi. (O Yo.) Orttirma daraja. Predmet belgisini boshqa predmetdagi xuddi shunday belgidan juda ko'p ekanligini ifodalaydigan daraja orttirma daraja deyiladi. Orttirma daraja oddiy daraja sifatlaridan oldin eng, juda, g'oyat, g'oyatda, nihoyatda, benihoyat so'zlarini keltirsh bilan hosil bo'ladi. U Unsunga juda qadrli, va qadrdon. (0.) Zumrad Manzuraning gaplarini bugun g'oyat loqaydlik bilan tingladi. (O.) Yo'l tor, juda kichkina bo'lgani uchun hozir birinchi navbatda podshoh oilasi va Boburga eng yaqin kishi bo'lgan eshik og'a, Qosimbek chiqishmoqda edi. (P.Q.) Qiyosiy daraja sifatlar morfologik usul bilan, orttirma daraja sifatlar esa sintaktik usul bilan hosil bo'ladi. Sifatlarning yasalishi Boshqa so'z turkumlari singari sifatlar ham asosan morfologik va sintaktik usullar bilan yasaladi. Morfologik usul bilan sifat yasash eng sermahsul usuldir. So'z o'zak, negiziga maxsus sifat yasovchi qo'shimchalar qo'shish orqali yangi sifatlar yasalishi morfologik usul bilan sifat yasalishi deyiladi. O'zbek tilida sifat yasovchi qo'shimchalar boshqa turkumlardan farqli ravishda o'zakdan oldin va o'zakdan keyin qo'shilgan holda ham sifat yasaydi. O'zakdan oldin qo'shilib sifat yasovchi qo'shimchalar tojik tilining ta'siri natijasida yuzaga kelgan.O'zakdan oldin qo'shilib sifat yasovchi qo'shimchalar: 1. -ser. Ot turkumidagi so'zlarga qo'shilib negiz orqali ifbdalangan predmetning ko'pligini ortiqligini bildiruvchi sifat yasaydi: sersuv, serdaromad, sergap kabi. 2. -be: Otlarga qo'shilib negiz orqali ifodalangan predmetgaega emaslikni bildiruvchi sifat yasaydi: beor, benomus, betayin,bebaxt. 3. -ba: Otlarga qo'shilib negiz orqali ifodalangan predmetningortiq ekanligini bildiruvchi sifat yasaydi: badavlat, basavlat,baquvvat.

4. -no: Ot va sifat o'zaklarga qo'shilib, negiz orqaliifodalangan predmetning yo'qligini, mavjud emasliginibildiruvchi sifat yasaydi: nohaq, noinsof, noloyiq, noqulaykabi. 5. -bad: Ot negizlarga qo'shilib. salbiy belgi bildiruvchi sifatyasaydi: badbashara, badxulq. O'zakdan keyin qo'shilib sifatyasovchi qo'shimchalar: 1. -li qo'shimchasi. O'zbek tilidagf sifat yasovchi eng mahsuldorqo'shimcha bo'lib, asosan ot, qisman sifatdosh va ravishdoshlargaqo'shilib sifat yasaydi. a) o'zakdan anglashilgan ma'noda ega ekanlikni ifodalovchisifat yasaydi: aqlli yigit, mevali bog', bilimli talaba. b) -r(-ar) qo'shimchali sifatdosh shakliga qo'shilib. undananglashilgan belgiga ega ekanligini ifodalovchi sifat yasaydi:tushunarli kitob, qiziqarli suhbat. c) -sh (-ish) qo'shimchali ravishdoshga qo'shilib o'zakdananglashilgan ish- harakatga ega ekanlikni bildiruvchi sifat yasaydi:borishli, kelishli o'qimishli kabi. 2. -siz: ot negizlarga qo'shilib, negiz orqali ifodalanganpredmetga ega emaslik ma'nosidagi sifatlar yasaydi: suvsiz, ishsiz,mazasiz, kuchsiz kabi. 3. -chan: ot, harakat norni va ravishdoshlarga qo'shilib, negizorqali ifodalangan ma'noning ortiqligini bildiruvchi, sifatlar yasaydi:qiziquvchan, talabchan. 4. -chil: ot negizlarga qo'shilib, negiz orqali ifodalangan predmetbelgisini ortiq ekanligini bildiruvchi sifatlar yasaydi: epchil,dardchil. 5. -aki: ot va sifat negizlarga qo'shilib, negiz orqali ifodalanganpredmet belgisining soxtaligini bildiravchi sifatlar yasaydi:qalbaki,zo'raki, yuzaki. 6. -ag'on: fe'l negizlarga qo'shilib, negiz orqali ifodalanganpredmet ma'nosiga ega ekanlikni bildiruvchi sifatlar yasaydi:bilag'on, topag'on. 7. -mon (-man): Bu qo'shimcha bilan belgini ortiq ekanliginiifodalovchi sifatlar yasaladi. -mon qo'shimchali sifatlar -ag'onqo'shimchali sifatlarga sinonimdir: bilarmon, toparmon, bilag'on,topag'on 8. -ma: fe'l negizlarga qo'shilib negiz orqali ifodalanganharakatning natijasida hosil bo'lgan belgini ifodalovchi sifatlaryasaydi: qaynatma sho'rva, qovurma go'sht, yasama tish,uydirma gap. 9. - in: ot, va fe'llarga qo'shilib sifatlar yasaydi: erkin odam,tekin daromad,

to'kin kuz. 10. -parvar: ot negizlarga qo'shilib negiz orqali ifodalanganpredmet ma'nosi bilan bog'liqlikni ifodalovchi sifatlar yasaydi:vatanparvar, adolatparvar, xalqparvar. 11. -parast: ot negizlarga qo'shilib, negiz orqali ifodalanganpredmet ma'nosiga moyillikni bildiruvchi sifatlar yasaydi:mansabparast, shuhratparast, uyquparast. 12. -xo'r: ot negizlarga qo'shilib, negiz orqali ifodalanganpredmetni yaxshi ko'ruvchi, uni xushlovchi ma'nosidagi sifatlaryasaydi: oshxo'r, go'shtxo'r. Bu qo'shimcha orqali yasalgansifatlar ko'chma ma'nolarda ham ishlatiladi: odamxo'r, g'amxo'r,qonxo'r, nonxo'r("hech ish qilmaydigan kishi'' ma'nosida) kabi. 13. - mang: ot negizlarga qo'shilib, negiz orqali ifodalanganpredmet ma'nosining ortiq ekanligini bildiruvclii sifatlar yasaydi:davlatmand, hunarmand kabi. 14. -don: Ot negizlarga qo'shilib, negiz orqali ifodalanganpredmet ma'nosining ortiqligini bildiruvchi sifatlar yasaydi : bilimdon, gapdon, 15. -dor: ot negizlarga qo'shilib, negiz orqali ifodalanganpredmet ma'nosining ortiqligini bildiruvchi sifatlar yasaydi: bo'ydor,etdor, puldor, moldor. 16. -dek, -day: ot negizlarga qo'shilib, negiz orqali ifodalanganpredmetga o'xshashlik ma'nosini bildiruvchi sifatlar yasaydi:asalday qovun, gulday qiz, tog'day yelka kabi. 17. -k, -q, -ik, -iq, -uk, -uq, -oq, -ak: fe'l negizlarga qo'shilib.negiz orqali ifodalangan harakat yoki holatining natijasini bildiruvchisifatlar yasaydi: kemtik, qaynoq, bo'Iiq, o'siq, tuzuk, chinqiroq, hurkak. 18. -qoq, g'oq: fe' 1 negizlarga qo'shilib negiz orqali ifodalanganharakat belgisini ortiq ekanligini bildiruvchi sifatlar yasaydi: botqoqyer, tirishqoq odam, urushqoq bola. 19. -choq, -chiq, -chak, fe'l negizlarga qo'shilib, negiz orqali ifodalangan belgining ortiq ekanligini bildiruvchi sifatlar yasaydi: maqtanchoq, toyg'onchiq, kuyunchak.

20. -g'in, g'un, -kin, -qin: fe'l negizlarga qo'shilib, negiz orqali ifodalangan harakat, holat bilan bog'liqlik ma'nosidagi sifatlar yasaydi: so'lg'in, turg'un keskin, jo'shqin. 21. -qir, -qur, -gir, -kir: fe'l negizlarga qo'shilib negiz orqaliifodalangan harakat holatning ortiqligini bildiruvchi sifatlar yasaydi: topqir, chopqir, uchqur, sezgir, olg'ir, o'tkir. Quyidagi qo'shimchalar o'zakdan keyin qo'shilib nisbiy sifat yasovchi qo'shimchalardir. 1. -iy (-biy): ot negizlarga qo'shilib, negiz orqali ifodalanganpredmetga aloqadorlik ma'nosidagi sifatlar yasaydi: ilmiy, tarixiy,oilaviy, tashkiliy. 2. -simon: ot negizlarga qo'shilib, negiz orqali ifodalanganpredmet ma'nosiga o'xshashlikni bildiruvchi sifatlar yasaydi: odamsimon, butasimon, tuxumsimon, toshsimon kabi. 3. -lik: ot negizlarga qo'shilib, negiz orqali ifodalanganpredmetga xoslik ma'nosidagi sifatlar yasaydi: toshkentlik,farg'onalik kabi. 4. -gi, -ki, -qi: ot ravish, va ko'makchilarga qo'shilib, o'rin,payt va joyga xoslikni bildiruvchi sifatlar yasaydi: kuzgi, qishki,tashqi, ichki, hozirgi. 5. -dagi: ot negizlarga qo'shilib, o'ringa xoslikni bildiruvchisifatlar yasaydi: uydagi, ko'chadagi. Smtaktik usul bilan qo'shma va juft sifatlar yasaladi. Ikki yoki undan ortiq so'zlardan tashkil topib, bir belgi anglatiladigan sifatlar qo'shma sifatlar deyiladi. Qo'shma sifatlar tarkiban quyidagicha bo'ladi: 1) ot+ ot shaklida: mehmondo'st, sohibjamol, jigarrang. 2) sifat+ot shaklida: sofdil, oqko'ngil, olijanob. 3) son+ot shaklida: uchburchak. besh xonali. 4) ot+ fe'l shaklida: tinchliksevar. erksevar. 5) ravish +fe'I shaklida: ertapishar, kechpishar. Bir umumiy belgi asosida ikki sifatning teng bog'lanishidan hosil bo'lgan sifatlar juft sifat deyiladi. Juft sifatlar quyidagicha hosil;bo'ladi: 1. Ma'nodosh yoki ma'nosi bir-biriga yaqin bo'lgan sifatlarningbirikuvidan:

tinch-totuv, egri-bugri, qing'ir- qiyshiq. 2. Qarama-qarshi ma'noli sifatlarning birikuvidan: yaxshityomon, katta- kichik, uzun-qisqa. Sifatlarda darajalardan tashqari belgining ortiq yoki kamlik ma'nolari ham ifodalanadi. Bu xilda belgi ifodalanishida muayyan belgi boshqa predmet belgisiga qiyoslanmaydi. Bunday shakllar sifatlaming modal shakllari deyiladi. Sifatning modal shakllariga quyidagilar kiradi: a) belgining kuchaytiruv shakli, b) belgining kamlik shakli; d) belgining noaniqlik shakli, e) belgining ko'plik shakli. 1. Belgining kuchaytiruv shakli belgini ortiq darajadaekanligini ifodalaydi. Belgining ortiqligi quyidagicha hosil bo'ladi: a) oddiy daraja sifatlarning birinchi bo ' g ' ini olinib , sifatning to ' liqshaklidan oldin keltirish bilan : qip - qizil , sap - sariq , ko ' m - ko ' k , dum - dumaloq . b) oddiy darajadagi , sifatlarni takrorlash bilan : uzundan - uzun , ochiqdan - ochiq , to ' ppa - to ' g ' ri . c) oddiy darajadagi sifatlardan oldin belgini kuchaytiruvchi so ' zlamikeltirish bilan : o ' ta pastkash , g ' irt yolg ' on , liq to ' la , tim qora . Belgining kuchaytiruv shakli sintaktik usul bilan hosil bo'ladi. 2. Belgining kamlik shakli asosan rang bildiruvchi sifatlardamavjud bo'lib, bunda belgining odatdagidan kamligi ifodalanadi.Belginng kamligi morfologik usul bilan hosil bo'ladi. Belgining kamligi rang bildiruvchi sifatlarga -sh, -ish, -mtir, -imtr, g'imtir qo'shimchalarini qo'shish bilan hosil bo'ladi: ko'kish, ko'kimtir, sarg'imtir, qizg'imtir. 3. Belgining noaniqlik shakli sifatlarning juftlashishi asosidavujudga keladi. Ayrim tovush o'zgarishi asosida juftlashgan sifatlar noaniq belgini hosil qiladi: g'adir -budir, chala-chula. 4. Belgining ko'pligi sifatlarni takrorlash orqali ham hosilbo'ladi: uzun-uzun, katta-katta, og'ir - og'ir.

Sifatlarda -gina (-kina- qina) qo'shimchasini qo'shish orqali ham sifatlarning modal shakli hosil bo'ladi: yaxshigina uy, o'g'rigina bola ("Mening o'g'rigina bolam" G'.G'.) Guzardagi samovarda g'aribgina bo'lib o'tirgan ekan.(S.A.) Sifatlarning otlashishi. Sifatlarning gapda ot bajaradigan vazifani bajarib, otning so'rog'ini olib kelishi sifatlarning otlashishi deyiladi. Otlashgan sifatlar o'zining asl mohiyatini, yani predmet belgisini ifodalash xususiyatini yo'qotadi. Otlashgan sifatlar gapda ega: Yaxshi yeydi oshini, yomon yeydi boshini. (Maqol.); qaratqicllli aniqlovchi: kechalari uxlamay, shu yolg'izimning umrini uzun qil, deb yig'lab chiqadi. (S.A.); to'ldiruvchi: yaxshini yaxshi deydilar. (Maqol.) vazifalarida keladi. Sifatlar tuzilishiga ko'ra sodda: yaxshi, keng, chiroyli, bilimli, zukko; qo'shma: rahmdil, shifobaxsh, oqko'ngil, sofdil, shirinso'z, ochsariq; juft: katta-kichik, oq-qora, uzoq-yaqin, bo'ladi. Son. Sonning ma'no va grammatik belgilari Predmetning son-sanog'i, miqdori va joylashish tartibini bildiradigan so'zlar son deyiladi. Sonlar qancha? necha? nechanchi? so'roqlaridan biriga javob bo'ladi. Sonlar otga bog'lanadi va ot ifodalagan predmetning miqdorini. tartibini bildiradi: ikki o'rtoq, uch dugona, beshinchi sinf kabi. Sonlar otga bog'lanmagan holda qo'llanilsa son ifodalaydigan miqdor mavhum bo'ladi. Masalan, ikki karra ikki to'rt. Sonlarning bu xildagi mavhum holda qo'llanilishi arifmetik hisob-kitoblar uchun xosdir. Sonlar tildagi eng kam tub so'zlari mavjud so'z turkumlaridan hisoblanadi. Binobarin boshqa so'z turkumlaridan son yasalmaydi. Hozirgi o'zbek tilida faol ishlatiladigan 22 ta tub son mavjud: bir, ikki, uch, to'rt, besh, olti, yetti, sakkiz, to'qqiz, o'n, yigirma, o'ttiz, qirq, ellik, oltmish, yetmish, sakson, to'qson, yuz, ming, million, milliard. Qolgan sonlar shu sonlarning o'zaro qo'shilishidan hosil bo'ladi. Masalan. o'n besh, bir yuz qirq, ikki ming birinchi yil kabi. Sonlar harf bilan ham: o'n, ming, raqam bilan ham: 10,1000 yoziladi. Raqam

asosan arifmetik hisob-kitoblarda ishlatiladi. O'zbek tilida sonlanii qo'llashda ikki hil raqamdan foydalaniladi. 1. Arab raqamlaridan. Bu raqam yillarni, chislolarniifodalashda ishlatiladi: 1999 yil—ayollar yili. 9 may—xotira vaqadrlash kuni. 2. Rim raqamidan. Bu raqamdan asrlarni, oylarni. s'yezd,konferensiya, sessiya, chaqiriq sanalarini ko'rsatishdafoydalaniladi. VI asr, 10.111.2001 yil, XXI chaqiriq, X sessiyakabi. Sonlar so'z turkumlari orasida o'zining nisbatan mavhumligi bilan ajralib turadi. Chunki sonlar ifodalaydigan miqdor tushunchasi mavhum bo'ladi. Masalan,uch, besh, o'n besh kabi sonlarda faqat miqdor tushunchasi bor. Biroq bu miqdor nimaning miqdori ekanligi noaniq, mavhum. Sonlar ot bilan bog'langandagina bu miqdor nimaning miqdori ekanligi oydinlashadi: besh battar, o'n kishi kabi.Sonlar so'z turkumi sifatida quyidagi xususiyatlarga ega: 1. Sonlar boshqa so'z turkumlaridan yasalmaydi, biroq sondanboshqa turkumdagi so'zlar yasaladi: bir+ lik (fe'l,) uch+ lik, (sifat) 2. Sonning muhim morfologik belgilaridan biri turlanmasligidir.Ular ot oldidan kelib, otning miqdorini sanog'ini ifodalab, aniqlabkeladi: besh kishi, o'n otliq, yuz uy. 3. Sonlar otlashganda ot bilan bog'lanmaydi. Bu hollardasonlar ot kabi kelishik qo'shimchalarini olib gapda ot bajaradigan vazifalarda keladi. Masalan, oltovlon ola bo'lsa og'zidagini oldirar. (Maqol.) 4. Sonning modal shakllari songa maxsus son shaklini yasovchiqo ' shimchalar qo ' shish bilan hosil bo ' ladi : to ' rt + ta , uch + ala , besh + ov , olt + ovlon , yuz + larcha kabi . 5. Ko'pincha son bilan ot orasida maxsus sanoq bildiruvchiso'zlar (numerativlar) ishlatiladi: uch kilogramm yog', o'ngektar yen Sonlarning qo'llanilishi birlik, yuzlik va minglik tizimi bo'yichadir. O'ndan yuzgacha bo'lgan sonlarni ishlatishda katta sonlardan boshlab aytiladi: o'n besh, ellik uch, to'qson olti. Yuzdan yuqori sonlarni aytishda kichik sonlardan boshlab aytiladi: bir yuz ellik, bir ming to'qqiz yuz ellik.

Sonlar quyidagi sintaktik vazifalarni bajaradi: 1. Ot oldidan kelib aniqlovchi vazifasini bajaradi: O'rta bo'yli yo'g'on gavdali ko'k movut avrali po'stin kiygan, qirq beshyoshlardagi bir kishi kirdi. (A. Q.) l.Fe'l oldidan kelib hol vazifasini bajaradi. Fikrlar tuyg'ular, o'ylar sonsiz bir - biriga ulashib boradi, chuvalashadi. (O.) 3. Ot yoki fe'lga bog'lanmagan holda ega, to'ldiruvchi, qaratqichli aniqlovchi vazifasida keladi: besh karra besh -yigirma besh, o'ndan beshni olsa, besh qoladi. Sonlar orasida ma'no va grammatik xususiyatlari jihatidan bir soni alohida ajralib turadi. Bir soni bir tomondan sonlarga xos: bir uy, birinchi uy xususiyatlariga ega bo'lganidek, sonlarga xos bo'lmagan xususiyatlarga ham ega. Shunga ko'ra bir soni quyidagi ma'nolarda ifodalanadi. 1. Noaniqlik ma'nosini ifodalaydi: Uyimiz-ga bir kishi keldi. 2. Miqdor ifodalovchi so'zlarga va so'roq olmoshlarigaqo'shilib ko'plikni, ortiqlikni ifodalaydi: birtalay, bir necha, birqancha; ba'zan kamlikni ham ifodalaydi: birmuncha. Bulartag'in birmuncha yurgandan so'ng katta darvoza oldidatoxtadilar. (O.) 3. Ot, sifat, fe'l. ravish oldidan kelib ma'noni kuchaytiradi. Birzum hayratda qolgan chol kalovlanib o'rnidan turdi, ikki qo'llabko'rishgach, mehmonni taqir po'stakka taklif qildi.(0.) 4. Ayiruv bog'lovchisi vazifasida keladi: bir yig'laydi, birkuladi. Sonning ma'no jihatidan turlari Sonlar ma'no va grammatik xususiyatlariga ko'ra ikkiga bo'linadi: sanoq sonlar, tartib sonlar. Predmetning son- sanog'i va umumiy miqdorini bildiradigan sonlar sanoq sonlar deyiladi: uch uy, o'ttiz kishi. Sanoq sonlar asosan otga bog'lanib uning miqdoriy belgisini bildiradi va gapda aniqlovchi vazifasida keladi: besh o'quvchi, o'n bog'. Sanoq sonlar sanoq so'zlar (numerativlar) bilan ham qo'llaniladi. Sanoq so'zlar predmetning miqdorini donalab sanash uchun ishlatiladigan so'zlardir. Sanoq

so'zlar sanoq sonlar bilan birga otga bog'lanib, uning miqdorini bildiradi: Sanoq so'zlar quyidagicha ma'nolarni ifodalaydi. 1. Predmetning miqdorini bildiradigan sanoq so'zlar: dona,nusxa, nafar, tup. Masalan, besh tup olma kabi. 2. Predmetning uzunligini, masofasini bildiradi: metr, kilometr,qarich, qadam. 3. Predmetning maydonini bildiradi: sotix, tanob, gektar. 4. Suyuqlikning o'lchovini bildiradi: litr, chelak, flak, stakan,choynak. Masalan, bir choynak choy kabi. 5. Og'irlikning o'lchovini bildiradi: gramm, kilogramm,santimetr, tonna. 5. Predmetning qiymatini bildiradi: so'm, pul, tanga, tiyin. 6. Vaqtni bildiradi: minut, sutka, soat, yil. Sanoq sonlar ma'nosiga ko'ra quyidagi turlarga bo'linadi: 1) miqdor son 3) chama son 5) taqsim son. 2) dona son 4) jamlovchi son Miqdor sonlar predmetning umumiy miqdorini bildiradi va barcha xususiyatlari jihatidan sanoq songa mos keladi: ikki kishi, uch oy, o'n yil kabi. Dona sonlar predmetning donalab sanaladigan miqdorini bildiradi. Sanoq sonlarga -ta qo'shimchasini qo'shish bilan hosil bo'ladi: uch +ta kishi, o'nta kitob. Dona sonlar sanoq so'zlar: nafar, dona, bet, bosh, nusxa kabilar bilan ham hosil bo'ladi: uch nafar, o'n dona, yuz bet, ming bosh, besh yuz nusxa kabi. Chama sonlar predmetning taxminiy miqdorini bildiradi va quyidagicha hosil bo'ladi. 1. Sanoq songa -tacha qo'shimchasini qo'shish bilan: o'ntacha,yuztacha. 2. Sanoq songa -larcha qo'shimchasini qo'shish bilan: o'nlarcha, yuzlarcha. 3. Sanoq songa -lab qo'shimchasini qo'shish bilan: o'nlab,yuzlab, minglab. 4. Sanoq songa -lar (da) qo'shimchasini qo'shish bilan: uchlarda, beshlarda, -lab, -larcha qo'shimchalari o'n yuz, ming sonlariga, -tacha qo'shimchalari esa barcha sonlarga qo'shiladi. 5. Sonlardan keyin chog'li so'zini keltirish bilan. Mashinakuzivida uch chog'li xotin, yosh bolalar va uchta sigir bor edi.(S.A.)

6. Ikki sanoq sonni jihatlash bilan : ikki -uch, o'n -o'n besh. Ular mirzo darvozasiga yaqinlashganlarida besh-olti kishi otchoptirib chiqdi. (P.Q.) Jamlovchi son predmetning jamlangan miqdorini anglatadi. Jamlovchi sonlar quyidagicha hosil bo'ladi. 1. Sanoq sonlarga -ov- qo'shimchasini qo'shish bilan: ikkov,uchov, oltov. 2. Sanoq sonlarga -ala qo'shimchasini qo'shish bilan: uchala,to'rtala, beshala. 3. Sanoq sonlarga -ovlon qo'shimchasini qo'shish bilan: to'rtovlon, beshovlon. - ov , ovlon qo'shimchalari ikkidan yettigacha va o'n soniga -ala qo'shimchasi ikkidan beshgacha bo'lgan sonlarga qo'shiladi. Ikki, olti, yetti sonlariga -ov qo'shimchasi qo'shilganda o'zakdagi bitta i tushib qoladi: ikki- ikkov, olti- oltov. Shuningdek, ikki soniga -ala qo'shimchasi qo'shilganda ham bitta i tushib qoladi:. ikki-ikkala. Taqsim son predmetning taqsimlanish miqdorini bildiradi. Sanoq songa - tadan qo'shimchasini qo'shish bilan hosil bo'ladi: yuztadan, mingtadan. Bundan tashqari taqsim sonlar: a) sanoq sonning takrorlanib kelishidan ham hosil bo'ladi: ikkita -ikkitadan, beshta-beshtadan; b) jamlovchi sonning takrorlanib kelishidan hosil bo'ladi: beshov- beshov, oltov-oltov.Oshni uchala -uchala bo'Iib olinglar. Tartib son. Predmetning joylashish tartibini bildiradigan sonlar tartib son deyiladi. Tartib son sanoq sonlarga -nchi (inchi) qo'shimchalarini qo'shish bilan yasaladi: uchinchi sinf, beshinchi daha, o'ninchi uy. Tartib sonlar so'z bilan yozilganda -nchi -(inchi) qo'shimchalari so'zga qo'shib yoziladi: birinchi, ikkinchi kabi. Tartib sonlar arab raqami bilan ifodalanganda - nchi, -(inchi) qo'shimchalari o'rnida chiziqcha qo'yiladi: 2- sinf, 15-xonadan kabi. Yil, oy chislolarda esa chiziqcha qo'yilmaydi: 1999 yil, 10 sentabr. Tartib son rim raqami bilan ifodalanganda hech qanday belgi qo'yilmaydi: XXI asr, XV sessiya kabi. Tartib sonlar otlashganda gapda ega vazifasida keladi. Tavakkal qilib saharda bir chovut solamiz, ulfatlar o'likday qotadi, shunda ishni boshlaymiz, - shivirladi, ikkinchisi.(0.)

Tartib sonlar gapda asosan aniqlovchi: Kelganidan beri bu taraflarda birinchi marta mashina ovozi eshitilishi edi. (S.A.) Chiqish kelishigida tartib- sonlar gapda kirish so'z vazifasida kelib, fikrni ifodalanish tartibini bildiradi: birinchidan, ikkinchidan. Sonlar qo'llanilishiga ko'ra ikki xil: butun va kasr sonlarga bo'linadi. Butun sonlar predmetning butunligicha, qismlarga ajratmagan holda ifodalaydi: besh, o'n, bir yuz ellik. Kasr sonlar butunning qismini ifodalaydi: yarim, bir yarim, beshdan bir. Kasr sonlar quyidagicha hosil bo'ladi: 1. Butun son bilan kasr sonning qo'shilishidan : uch yarim,besh taqsim bir. 2. Chiqish kelishigidagi son bilan asosiy shakldagi sonningbirikuvidan: uchdan bir, o'ndan ikki. 3. Mazmunan butun emaslikni bildiruvchi so'zlar bilan:chorak, yarim. Butun son bilan kasr son birgalikda qo'llanilishikasrli son deyiladi: uch yarim kabi. Sonlarning tuzilishiga ko'ra turlari Sonlar tuzilishiga ko'ra uch xil: sodda sonlar, qo'shma sonlar, juft sonlar. Birgina o'zakdan iborat bo'lgan sonlar sodda sonlar deyiladi, O'zbek tilidagi 22 ta tub son sodda sonlardir. Bu sonlar boshqa qo'shma va juft sonlarni vujudga keltiruvchi sonlardir. Ikki yoki undan ortiq sonlarning birikuvidan taslikil topib, bir miqdor tushunchasini bildiruvchi sonlar qo'shma sonlar deyiladi: o'n hesh, ellik olti, bir yuz oltmish kabi. Qo'shma sonlar quyidagicha tartibda qo'llanadi: a) katta sonlar oldin, kichik sonlar keyin keladi: o'ttiz besh, oltmish olti kabi; b) oldin kichik sonlar, keyin katta sonlar, undan keyin yana kichik sonlar keladi: bir yuz ellik, ikki ming bir. Ikki sonning ketma-ket kelishi asosida o'zaro teng bog'lanishdan hosil bo'lgan sonlar juft sonlar deyiladi. Juft sonlar quyidagicha hosil bo'ladi: 1. Ikki sonning o'zaro teng bog'lanishidan: ikki -uch,besh-olti. 2. Beshliklarning ketma-ket kelishidan: besh-o'n, o'ttiz-o'ttizbesh.

3. O'nliklarning ketma-ket kelishidan: oltmish-yetmish,sakson-to'qson. 4. Yuzliklarning ketma-ket kelishidan: to'rt yuz-besh yuz, oltiyuz- etti yuz. 5. Mingliklarning ketma-ket kelishidan: ikki ming-uch ming,besh ming- olti

Adabiyotlar: 1. H.Jamolxonov. Hozirgi o’zbek adabiy tili. T., 2005 2. M.Mirzayev, C.Usmonov, I.Rasulov. O’zbek tili. T.,1978 3. O’zbek tili leksikologiyasi. T., 1981. 4. B.Mengliyev, O’. Xoliyorov. O’zbek tilidan universal qo’llanma. T., 2007 5. Ne’matov H., Rasulov R. O’zbek tili system leksikologiyasi asoslari. T., 1995. 6. Safarova R. Leksik-semantik munosabatning turlari. T., 1996 7. Qilichev E. Hozirgi o’zbek adabiy tili. Buxoro, 2001 8. S.Rahimov, B.Umurqulov, A.Eshonqulova. Hozirgi o’zbek adabiy tili. T., 2001 6. S.Rahimov, B.Umurqulov. Hozirgi o’zbek tili. T., 2003 7. www.ziyonet.uz

Похожие

Ravishlarning yasalishi. Ravishlarning tuzilish jihatdan turlari. Ravishlarda modal shakl yasalishi

Otlarning yasalishi. Otlarda modal shakl yasalishi. Otlarning tuzilish jihatdan turlari

Fe'llarning yasalishi; modal formalari. To'liqsiz va ko'makchi fe'llar

Modal so’zlar

So‘z yasalishi