Тавалло. Сирожиддин Сидкий ижоди. Мардикорлик вокеалари - Лингвистика - Рефераты

Тавалло. Сирожиддин Сидкий ижоди. Мардикорлик вокеалари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

77.5 KB

Тавалло. Сирожиддин Сидқий ижоди. М ардикорлик воқеалари Режа: 1. Тавалло (Тўлаган Хўжамёров)нинг ҳаёт йўли 2. Адибнинг “Жиноий иши” ҳақида маълумот 3. Таваллонинг “Равнақул-ислом” асари таҳлили 4. Тавалло Ватан куйчиси 5. Тавалло ижодида хуррият талқини 6. С.Сидқийнинг ҳаёт йўлига бир назар 7. “Навбаҳор” тўплами таҳлили 8. С.Сидқий – таржимон 9. “Русия инқилоби” достони таҳлили 10. Сидқий прозаси. “Агиография” устаси

Адабиётлар 1. Ўзбекистон Рес.си МХХ архиви, 32592-рақамли иш 2. Тавалло. Равнақул-ислом. Т., 1993 3. Сирожиддин маҳдум Сидқий. Иқтибос. Қўлёзма. Ўз ФАШИ, 7629- 11 4. Сидқий Хондайлиқий. Навбаҳор. Ғазаллар, достон, ҳикоятлар, қайдлар. Т., 1984 5. Р.Жавҳарова. Сирожиддин Сидқий Хондайлиқийнинг адабий мероси. Ф.ф.н. илмий даражасини олиш учун ёзилган диссертация. Т., 1996 6. Б.Қосимов. Маслакдошлар. Т., 1994 7. Б.Қосимов. Миллий уйғониш: жасорат, маърифат, фидоийлик. Т., 2002 8. Б.Қосимов ва бошқалар. Миллий уйғониш даври адабиёти. Т., 2004

Шоир Таваллонинг исми шарифи Тўлаган Хўжамёров бўлиб, ХХ аср бошида Тошкентда етишган, халқ ўртасида катта шуҳрат қозонган истеъдодлардан. Машҳур Ойбек “Болалик”да шундай ёзган эди: “Айвонда мук тушиб, Таваллонинг шеърларини ўқишга киришаман. Ўқийман, диққат билан берилиб узоқ ўқийман... Шерлар рангдор, жони, тили ўзига хос, равон...” Бўлажак шоир 1883 йилда Кўкча даҳасида Оби Назир маҳалласида ўзига тўқ Хўжамиёр Жиянбоев оиласида дунёга келди (Шоирнинг таржимаи ҳолини ёритишда, хусусан, ҳаёт саналарини аниқлашда унинг Республикамиз МХХ архивида 32592-рақам остида сақланаётган “Тўлаган Хўжамёров иши” (119-саҳифа) материалларидан фойдаланилди). Эски мактабда савод чиқаради. “Бекларбеги” мадрасасида, рус-тузем мактабида ўқиди. Мол савдоси билан шуғулланадиган Хўжамиёр аканинг Авлиёота, Прижевальск шаҳарлари билан яқин алоқалари бор эди. 17 ёшлик Тўлаган 1900 йилда отасининг маслаҳати билан Прижевальск шаҳрига бориб, Усмонбек Солиҳжонбоевнинг қўлида иш юрутувчи (приказчик) бўлиб ишлай бошлайди. 1909 йилда Хўжамёр ака вафот этади. Кўп ўтмай, Тўлаган Тошкентга қайтади. Шаҳар савдо ширкатларидан бирида иш юритувчилик қила бошлайди. Зуҳра исмли қизга уйланади. Раҳбар, Санобар деган икки қиз, Мақсуд, Маҳмуд номли икки ўғил кўради. 10-йилларда вақтли матбуотда “Тавалло” тахаллуси билан шеър ва мақолалари босила бошлайди. 1914 йил 30 августда Мунавварқори, Авлоний, М.Подшохўжаев, Ҳусанхўжа Дадахўжа ўғли (ёзувчи Саид Аҳмаднинг отаси), Саидабдулло Саидакбар ўғли Саидазимбоев, Комилбек Норбеков (жами 12 киши)лар билан биргаликда Тошкентда “Нашриёт” ширкатини тузиб, китоб чиқаришни йўлга қўядилар. 1915 йилда эса Авлонийлар ташаббуси билан тузилган “Турон” жамиятида фаолият кўрсата бошлайди. Лекин асл касби савдо ишларидан узилиб кетмади. 1917 йил воқеаларига қадар мазкур соҳада мунтазам ишлайди.

Адибнинг “Жиноий иши”да сақланган “Меҳнат дафтарчаси”дан шу нарса маълум бўладики, ушу йиллар ижодий соҳадан бошқа ҳамма ишлар билан шуғулланган. Ички ишлардан маъмурий хўжалик, қурилишгача бор. Чунончи 1918-19 йилларда дастлаб Тошкентнинг Эски шаҳар, сўнг Янги шаҳар ижория қўмиталарида аъзолик қилган. 1919 йилда партияга кирган. Чекага хизматга олинган ва 1922 йилгача Республика коллегия аъзоси бўлган. 1922-23 йилларида ушбу ташкилотнинг Эски шаҳар ижроия қўмитаси аъзоси, шикоятлар бюроси аъзоси, Фарғона ревтрибунал аъзоси вазифаларини бажарган. 1924 йилдан ички ишлар ва давлат муҳофазаси тизимидан узоқлашади, касаба уюшмасига ўтади. Ташсоюз бошқармаси аъзоси, 1925-26 йилларда эса Тошкент саноат бирлашмаси кустпромзосюз (Ҳунармандчилик саноати касаба уюшмаси) раиси бўлиб ишлайди. 1927 йил 23 октябрда молиявий камомад айби билан партиядан ўчирилиб, 5 йил қамоққа ҳукм қилинади, бироқ 1928 йилнинг 11 январида, чамаси айби исботланганлиги сабабли , озод этилади. Шу йил қуруқ мевалар омборида таржимон бўлиб ҳам ишлаган экан. Йил охиридан 1930 йилнинг апрелигача КООПстрахсоюз (Ширкатлар суғарта уюшмаси)да инструктор, Нонмарказ инструктори (1930), Ширкатлар уюшмаси нозири (1930) вазифаларини бажаради. 1931 йилнинг 15 декабрида аризасига кўра ишдан бўшатилган. Хомашё ва савдо сектори нозири қилиб ўтказилган. 1933 йил 1 январдан Союззаготхлопок (Иттифоқ пахта тайёрлаш) идораси ихтиёрига юборилган. 1933 йил 22 ноябр – Ўзпромстрой (Ўзбекистон саноат қурилиши) трестида назоратчи-инструкор; 1934 йил 15 апрел аризасига кўра ишдан бўшатилган. 1935 йил 29 январ – “Красн ый утильшик ” (“Қизил фойдаманд”) артелида инструктор; 1935 йил 29 май аризасига кўра бўшатилган. 1937 йил 14 августда Тавалло “аксилинқилобий”, “Турон”, “Шўройи ислом”, “Иттиҳоди тараққий”, “Миллий иттиҳод”, “Миллий истиқлол” ташкилотларининг аъзоси, “миллионернинг ўғли”, “шеърларида миллатчилик ғояларини илгари сурган”ликда айбланиб, қамоққа олинади.

Тўлаган Хўжамёровнинг тергов ишлари тезлашиб кетди. Ўзбекистон ички ишлар халқ комиссари муовини Леонов имзоланган “Айблов хулосаси” 1937 йил 9 сентябрда 25 кунда тайёр бўлди. Унда Таваллонинг 1919 йилда Осипов қўзғолонига “қатнашишгани”гача “тасдиқлатиб” олинади ва бир қатор “айб”лар билан учлик ҳукмига ҳақола этилади. Шу йилнинг 19 октябрида НКВД қошидаги учлик мажлисида Тавалло отиб ўлдиришга ҳукм қилинади. Ҳукм шу йил 10 ноябрда ижро этилади. Адабиётшунослик фанида эса, унинг вафот йилини 1939 деб кўрсатиб келардик. Адиб 1968 йил 18 октябрда оқланди. Таваллонинг 1968 йилда Бухородаги қизи расулова Раҳбарнинг ДХҚ идораларига ёзган хатлари мазмунидан англашилишича, бу йилга келиб, шоир оиласидан ундан бошқа ҳеч ким қолмаган. Тавалло асарларининг қайта нашри ва у ҳақидаги маълумотларнинг берилиши ҳам 1968 йилга тўғри келади. марҳум М.Зокирий ва атоқли адабиётшунос – танқидчи О.Шарафиддиновларнинг ғайрат ва ташаббуси билан дунёга келган ва зарарли китоб сифатида дарҳол йиғиштириб олинган “тирик сатрлар”даги шоир ижодидан намуналар бу борадаги дастлабки қадамлардан эди. Унинг ягона тўплами “Равнаул-ислом” алоҳида ҳолда 1993 йилдагина нашр қилинди. Таваллонинг шеър ва мақолалари 10 йиллардан матбуотда кўринади. Шоирнинг 1916 йилда “Равнақул-ислом” номи билан чоп этилган шеърий тўплами унинг ҳаётлик даврида босилган битта-ю битта китобидир. Мақолалари тўпланган эмас. 20 йилларда “Муштум” хажвий журналининг фаолларидан эди. Мазкур журнал саҳифаларида “Мағзава” имзоси билан ўнлаб хажвий шеърлари чоп этилган, улар ҳам йиғилган, ўрганилган эмас. Шоир ижодини баҳолашда асосий манба “Равнақул-ислом” бўлиб турибди. Тўплам ҳажман унча катта эмас, 70 тача шеър киритилган. Номи ўша йиллар учун кенг расм бўлган номлардан. Туркчилик, исломчилик руҳида. Вазн ва оҳанг анъанавий – арузда. Бироқ мазмн тамом янги.

Туркистонни қоплаган жаҳолат ва нодонлик, тутқунлик ва турғунлик ҳақида. Унинг ҳам бошқа ривожланган, тараққий топган миллатлар қаторид фаровон ва бахтли яшашга бўлган ҳаққи-ҳуқуқи тўғрисида. Тавалло Ватан мавзуига алоҳида этибор беради. Шеърларидан бири ҳатто “Суюкли Ватан ҳақинда” деб аталган. Унинг шеърларида “Турон”, “Туркистон” атамалари, табиийки кўп учрайди. Масалан, Туркиянинг Қарс вилоятида юз берган бир зилзила муносабати билан ёзган шеъри бор. Шеър “Қарс мамлакатида фалокатзада мусулмон қардошлар ҳақида” деб номланган. Шеър шундай бошланади: Кўрасиз, Тўрон эли, қарсда мулмонлардир, Раҳм этинг ҳолина сизлар, қардошлардир... Нарироққа бориб бу фикрни яна таъкидлайди: Ёрдам этмак куни етти сиза, Турон аҳли, Бу фалокатзадалар, туҳмата қурбонлардир. Замонасининг жуда кўп шоирлари каби Тавалло шеърларида ҳам кенг ўринни Миллат ва Ватан хизмат ҳисси ва шу муносабат билан ўз-ўзига ҳисоб эгаллайди. У бир шеърида “Ҳаволансин, ғизолансин, иблинг, бу бир ҳумо, миллат!..” деб ёзади. Ундаги мантиқ шундай: миллатнинг равнақи учун, биринчи навбатда ақл ва ғайрат керак. ғайрат эса иштиёқдан, меҳр- муҳаббатдан туғилади. Ақл ва ғайрат ишончни, ишонч ҳаракатини юзага келтиради. Миллатнинг унга манбу бир кишининг жони-жаҳони, бахти- саодати. Бинобарин, ҳумо қуши. У кўкларга парвоз этмоғи лозим. Бунинг учун унга руҳ керак, мадад керак. Шоир шеърларидан бири “Ўз виждон-вужудима хитоб” деб номланган. Мухаммас шаклида ёзилган ушбу шеърнинг ҳар банди “Чиқ ичимдан, жоним эй, сан манга ҳамдамлашмасанг” сатри билан якунланади. Жонга хитоб ҳар банднинг якунловчиси бўлганлигидан унгача шоир ўз вужудининг ҳар бир аъзосига шарт қўйиб чиқади. Бу шартлар Ватан ва Миллат манфати йўлидаги хазматларга қаратилгандир. Чунончи, миллатга ёрдамлашмаган, унинг оғирини енгил қилмаган қўлнинг “пул тут”ишга ҳаққи

йўқ, миллат ғамини емаган дил “хушнуд” бўлмаслиги керак. бу ғамдан ёш тўкмаган кўзнинг очилмагани яхши. Миллатга суянчиқ бўла олмаган ақл ва фикрдан борида йўғи. Миллат ғамидан бошқа сўзни сўзлайдаган тил лол бўлгани маъқулроқ ва ҳоказо. Саккиз бандлик ушбу мухаммаснинг биринчи ва сўнгги бандларини келтирамиз: Эй қўлим, пул тутма ҳеч, миллатга ёрдамлашмасан, Бўлма хушнуд, эй дилим, миллат ғамин ғамлашмасан, Равшан ўлма, эй кўзим, ёшинг тўкиб намлашмасанг, Фикрим, очилма, агар шеъринг ёзиб, хамлашмасанг, Чиқ ичимдан, жоним, эй, сан манга ҳамдамлашмасанг. Дейдилар, бас қил, Тавалло шеърлар манзур эмас, Миллатинг, маҳв ўлса, парво қилмаюрлар, ғам емас, Бунларнинг шўрбо-палов, норин ебон, чой ичса бас, Сўнгра икки елкасига тепсалар ҳам индамас, Чиқ ичимдан, жоним, эй, сан манга ҳамдамлашмасанг . Шер бир қадар маҳзун оҳангда якунланмоқда. Бу умидсизлик, нажотсизлик оҳанги. Асорат ва залолат ўз ишини қилган. Миллат аллақачон, Авлоний айганидек, тирик мурда (“мадфун зинда”)га айланган. Унинг қорин қайғусидан бошқа қайғуси йўқ. Шаън-шукуҳ, ор-номус, ўзликдан нишон қолган эмас. Шоир миллатнинг очиқ кўзли фарзанди сифатида бундай фожеага чидай олмайди. Шеръни шеър қилган дард – шу. Шоирнинг севимли мавзуларидан бири ҳуррият эди. У инсон эркини ҳар нарсадан устун қўяди. Унинг талқинидаги эркнинг маъноси ғоят кенг. Бу эрк сиёсий, иқтисодий мустақилликдан тортиб нафс қутқуларидан, қулликдан озод бўлишгача ўз ичига қамраб олди. У хотин-қизлар ҳурриятига кенг эътибор берган. Масалан, “Қариндош ва ҳамшаҳарларимиз музлима қизлар тилиндан” шеърида қизлар оталарига мурожаат қилишиб, уларни ҳам

ўқитишни, уларга ҳам инсоний муносабатда бўлишни сўрайдилар. Бугина эмас, шеърда тенг нигоҳ ҳақида сўз очилади: Ўқутғон сўнгра вергонда, куёв тенгдошимиз ўлсун, Иков ҳам илмлик, ёшликда бирдек ёшимиз ўлсун, Жаҳонда шод ўлуб ҳамохират қардошимиз ўлсун, Агар чолларга тушсак, заҳр ичгон ошимиз ўлсун, Илоҳо, сақла, бизни дунёда мундоқ фалокатдан. Шоирнниг бир қатор шеърлари давр янгиликлари, кундалик воқеалар ҳақида. Масалан “Ойна” (муҳаррири Беҳбудий) журналининг (1913), “Садойи Туркистон” (муҳаррири Убайдуллахон Асатуллахўжаев) газетасининг (1914) чиқишлари, Исмоилбек вафоти (1914), Қарс (Туркия)даги зилзила (1914), айниқса, Биринчи жаҳон уруши ва у билан боғлиқ ҳодисалар Тавалло диққатидан четда қолган эмас. Ўзбек театрининг майдонга келиш воқеаларига бағишланган бир эмас тўртта шеъри бор. Шулардан бири бевосита илк ўзбек театри томошаси 1914 йил 27 февралда Тошкентдаги “Колезей” театрида Авлоний труппаси томонидан Беҳбудийнинг “Падаркуш” драмаси қўйилишига бағишланган. Шунда машҳур маърифатчи маърифатчи Мунавварқори Абдурашидхонов театр ҳақида нутқ сўзлаган эди. Шеър ҳам шу воқеани ҳакоя қилишдан, “Чўқ мунаввар этди оламни Мунавварқоримиз” деб бошланар эди. Иккинчиси эса бу воқеани, яъни театр пайдо бўлишининг аҳамиятини таъкидлаб кўрсатади. Шоир фикрича, ёшларнинг театр ўйнаши, миллатнинг ҳаёт асарининг кўринганидан – тириклигидан нишонадир, “тараққийнинг хабари”дир. Сирожиддин Сидқий Атоқли адибимиз Ойбек “Улуғ йўл” романида уни шундай таништирган эди: “Шоир Сидқий махсум Искандар (Тошкентнинг шимоли- шарқида Чирчиқ дарёси бўйида жойлашган қишлоқлардан бири)дан. Камбағал оилада туғилиб ўсган, қаттиқчиликда қийналиб ўқиган, кейин мадрасага жойлашган. Кўп хору-зорлик билан мадрасани тугатган,

Искандарга қайтмасдан шаҳарда қолган. Назмда ҳийла тузук, каломи ўткир, пишиқ, ҳозиржавоб шоир эди. Ўрта бўйли, мулойим ифодали, юзлари буришиқ, фақирона кийинган, хушфеъл, хушмуомила киши эди”. Сирожиддин Сидқий 1884 йилда туғилди. Отаси Мирзоҳидохунд “охунд” деб номланишидан ўқимишли киши бўлган. шоир ўз “падари бузруквор”ининг “камдастроқ”, “бечораҳолроқ” бўлганлигидан “хизматколарга ош тошиб, оту улоғ боқиб” рўзғор тебратганини маълум қилади. 6 ёшларида Сирожиддиннинг саводи чиқади. Хати равон бўлиб, қисқа муддатда шериклари орасида кўзга ташланиб қолади. 1903 йилда ўқишни давом эттириш ниятида Тошкентга келади. Кесакқўрғон маҳалласидаги Мадрасаи Раҳматуллоҳда Шомуҳиддин охунд қўлида араб тили сарф (морфология)у наҳв (синтаксис)исни ўрганади. Ҳаттотликка муҳаббат қўйиб, замонасининг машҳур қилқалами Тошкентнинг арпапоя маҳалласида истиқомат қилувчи Муҳаммад Шоҳмурод котиб (1850- 1922)га шогирд тушади. Сўнгроқ Фарғона водийсига бориб, “машҳури даврон” Мирза Ҳошим Хўжандийдан сулс, таълиқ, руқъа, ёқутий, убайдий, лоҳурий каби хатларни ўрганади ва унинг “тарбияи мушфиқонаси”, “марҳамати падаронаси сояси ҳимоясида” “ғурбат юртида” шуҳрат қозонади. Айни пайтда шеър машқ қила бошлайди. Таржима билан шуғулланади. Кекса маорифчи, шоир ва журналист Мўминжон Муҳаммаджонов (1883-1964) ўзининг “Тошкентлик ва Тошкентда бўлган ўзбек шоирларининг таржимаи ҳоллари” қўлёзмасида маълум қилишича, табиатан ғоят закий бўлган бу шоир Мулла Қўшоқ Мискин (1880-1937) билан жуда иноқ эди. Улар биргаликда “Кўкалдош” мадрасасида Акмалхон домладан дарс олганлар. Сўнг Сидқий “Бекларбеги”да Абулмаликхожи охундда ўқиган. “Кўкалдош”да Сидқий ва Мискинлар билан айни бир вақтда шоир Хислат (1882-1945) ҳам ўқиган. Сидқий ўз таржимаи ҳолида Хислатнинг номини алоҳида эҳтиром билан тилга олади, ундан шеър илмини ўрганганлигини айтади. Сидқийнинг шоир сифатида шаклланишида Каримбек Камий (1865- 1922)нинг хизмати катта бўлган. “Бекларбеги” мадрасаси ҳужрасида

фақирона ҳаёт кечирган, Тошкентдаги машҳур 7 бедилхонадан бири сифатида эътироф этилган бу нозиктаъб шоир кўплаб ёшлар учун устозлик қилган. Гоҳ “Кўкалдош”да, гоҳ “Бекларбеги”да шеърхонликлар тез-тез бўлиб турган. “Бекларбеги”дан мулла Тўлаган – Тавалло, Мўминжон – Тошқин, “Кўкалдош”дан Сидқий, Мискин, Хислатлар бу мушоираларнинг фаоллари эди. Сидқийнинг илк шеърлари, шубҳа йўқки, ишқий шеърлар эди. Ва булардан (2 шеър китоб) у “Шавкат” тахаллуси билан ёзди (“Туҳфаи Шавкат”, Т., 1914), шу номда нашр эттирди. Бир қатор шеърларига “Шеван” (“нола”, “фиғон”) тахаллусини қўйди. Лекин сўнгроқ барча асарларини “Сидқий” тахаллуси билан чоп этди. Ҳатто эски ғазалларини ҳам таҳрир қилиб, “Сидқий”га ўзгартирган, девони номини “Девони Сидқий” атаган эди. Шоирнинг ўзи табиатан меҳнаткаш, ҳунар ва касб ўрганишга мойил ва моҳир киши эди. У хушхатликдан ташқари тош йўниб, унга турли ишлов бериш, хат ёзиш, турли безаклар тушириш, суратлар ишлаш, муҳр “қазиш”ни ўрнига қўйган. Ҳозирда хусусий ва давлат кутубхоналарида у кўчирган ўнлаб девонлар, баёз, рисолалар қаторида тайрланган кўплаб муҳрлари нусхалари, тошлавҳалар ва ниҳоят, серқирра ижодкор қаламига мансуб Тўйчи ҳофиз, Тавалло суратлари сақланиб келинади. Сидқийдан сурат қолган эмас. Чамаси у суратга тушмаган. Шоирнинг 1984 йилги “Навбаҳор” тўпламига чилизлган сурат қариндошларининг сўзига қараб ишланган. Сидқий табиатан тиксўз, ҳозиржавоб, ҳақталаб, адолатсизлик билан ҳеч бир чиқиша олмайдиган, айниқса, текинхўрлик, таъмагирлик ва порахўрликни, қаллобликни инсонликка буюк офат билувчи ғоят покиза виждон эгаси эди. У бунинг жабрини ҳам кўрди. Чунончи, унинг 1984 йилда “”Навбаҳор№ тўпламида эълон қилинган асарлари орасида Ўнқўрғон қозиси ҳақда бир воқеий ҳикояси бор. Мазкур шеърий ҳикояда жоҳил ва банги бир эшоннинг юрагига қози бўлиш ғулғуласи тушиб, муридларини йиғиб, пора билан унга эришгани, шариат

ишларини пой-мол қилгани, порахўрлик, ҳақсизликка ривож бергани ҳақида гап кетади ва мисол сифатида шариат пешвосининг фаолиятидан бир мисол келтиради: Бир оқсоқол бир деҳқоннинг устидан арз қилиб келади. куч ва тезликда ягона-ю ёлғиз айғири бор экан, фалон деҳқон қирчанғи, қўтир байталини ҳайдаб қўйган экан. Шу билан қўшилибди ва бу ҳам шу кундан қўтир бўлибди. Аслида бу ғирт ёлғон бўлиб, деҳқонни чув тушириш учун қилинган найранг эди. Деҳқонни топиб келадилар ва уриб-сўкиб, ўттиз сўмлик қирчанғини байтал эгасига саксон сўмга ўтказадилар. Деҳқон қаттиқ қайғуради. Сойлиқ қишлоғида бир пок эътиқод, имони мустаҳкам, айни пайтда фозил, шариат раҳнамоси бўлиб келган бир киши бор экан. Шунга маслаҳатга боради. У, можарони тинглаб бўлгач, йўқ, сен айбдор эмассан, шариатда бировга қасд билан зиён етказгандагина айбдор саналади. Ҳолбуки иккалангиз отингиз ҳам “бўш”, ҳайдоқлик экан, - дейди ва қизиқчиликка олиб, сен аксинча, бориб, қозидан байталингни маҳрини талаб қил, чунки у ўша куни оқсоқолнинг отига “ҳақиқий хотун бўлибди”, - дея қўшиб қўяди. Шоир ҳар қандай ҳолда ҳам рўй-рост айтишни қўймади. Бу эса янги замон амалдорларига кўп-да ёқавермасди. “Шул жиҳатдан, -давом этади шоир, - барчалари Сидқийга мумкин қадар кулфат бермоқға жозим эрдилар. Сидқий халқни(нг) ҳарчанд маориф ишлариға қиздириб борсада, лекин ҳўкузни қулоғига дўнбира ва табур чертқондек бўлуб, они сўзиға бирон киши қулоқ осмағай эрдилар...” Шу туфайли: Фалак тийғи ситам чекмиш, ҳама фазл аҳлини қирмиш, Жаҳолат аҳлиға фазл аҳлининг ўрнуни топшурмиш. Фалак бедодини мен не учун минг додлар қилмай, Ки мендик фазл элининг шохини саҳрпода синдурмиш, - дея хулоса қилади. Унинг асарларини садоқатли шогирди абдулла Носиров ЎзФА Шарқшунослик институтининг қўлёзмалар фондига келтириб топширади. 1984 йилда адабий жамоатчилик шоир таваллудининг 100 йиллигини, 1994

йилда 110 йиллигини нишонлади. 1984 йилда салкам 70 йиллик танаффусдан кейин адиб асарлари алоҳида бир китоб ҳолида нашр этилди (Сидқий Хондайлиқий. Навбаҳор. Ғазаллар. Достон. Ҳикоялар. Қайдлар. Т., Ғ.Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1984). 1996 йилда унинг ижоди ҳақида махсус диссертация ёқланди (Р.Жавҳарова. Сирожиддин Сидқий хандайлиқийнинг адабий мероси. Ф.ф.н илмий даражасини олиш учун ёзилган диссертация. Т., 1996). Бугунги кунда унинг ижоди ҳақида турли мақолалар, рисолалар ёзилган. Айниқса, ХХ аср боши Тошкент адабий муҳитини ва шу жумладан Сидқий ижодини ўрганган А.Жалиловнинг номини алоҳида қайд этиш керак. шуларга қарамай, шоир асарларини тўплаш ва янги ўзбек адабиёти контекстида баҳолаш мезони турибди. Сидқий – серқирра, сермаҳсул ижодкор. Араб, форс тилларини яхши билган шоир таржима билан ҳам жиддий шуғулланган. Масалан у машҳур “Минг бир кеча”ни, Саъдий Шерозийнинг “Бўстон”ини, ўнлаб ҳикоя ва латифаларини таржима қилган. Шоирнинг лирик шеърлари шуни кўрсатадики, у мумтоз адабиётимиздаги ҳаётий, инсоний муҳаббат, одамийлик сингари энг яхши анъаналарни давом эттиради. У буюк Навоийга алоҳида ихлос ва муҳаббат билан қарайди. Лекин ХХ асрнинг шоири бўлганлигидан унга демократик руҳ, маърифатпарварлик қарашлари ҳир нарсадан яқин туради. Бу ҳол уни Муқимий ва Фурқат изидан боришга ундайди. Шоир поэтик меросининг салмоқли қисмини ҳажвиёт ва ижтимоий- сиёсий шеърлар ташкил қилади. Ҳижвий асарларининг аксари воқеий ва деярли ҳаммаси порахўр қозилар, таъмагир, товламачи амалдорлар, риёкор руҳиноийлар ҳақида, ижтимоий-сиёсий шеърлари эса даврнинг муҳим воқеаларига бағишланган. Масалан, “Муҳораба” шеъри 1914 йилда бошланган маълум ва машҳур Биринчи жаҳон уруши ҳақида. Шоир унинг оддий халқ бошига келтирган фожеаларидан сўз очади, очлик ва талонда қолган меҳнаткаш ёнида туриб, “муҳораба” ҳайбаракачиларини лаънатлайди.

Мардикорлик воқеаларига бағишлаб “Рабо(т)чилар намойиши” (1917) асарини яратди. “Рангимиз синуқ, ҳолимиз забун, бўлди ғам билан қадимиз дуто” деган сатрлар бор эди унда. Шоир “қимматчили”да, “ҳамма элни тоқати тоқ” бўлганидан, “эл уйига ғам сели” тўкилганидан сўз очган эди. Унда она диёридан юлиб олинган мардикорларнинг юрт, эл, ёр ҳажрида изтироблари, ниҳоясиз соғинч ҳисси бор эди. 1917 йил Феврал инқилобидан кейин жаҳон жамоатчилигининг, туркистонлик тараққийпарвар мусулмонларнинг қаттиқ талаби билан мардикорлар ўз юртларига қайта бошладилар. Сидқий 1919 йил 19 мартда босилиб чиққан “Рабо(т)чилар келиши” асарини шу воқеага бағишлаган. Шоир уларни “раҳбарим”, “нек ахтарим” (бахт юлдузим) деб тилга олади. “Тоза ҳуррият” китобида (у 1917 йил 24 мартда босилган) Николайнинг тахтдан ағдарилишини чин дилдан, баланд руҳ билан олқишлайди. Лекин, айни пайтда, ҳали олдинда ишлар жуда кўп эканлигини, балки чинакам озодлик ҳали келмаганини яхши англайди. 1916-17 йилларда ёзилиб, тезкорлик билан босилиб чиққан бу асарлар халқимиз миллий онгидаги ўзгаришларни кузатишда, мустақиллик ва унинг учун кураш ғоясининг адабиётга кириб келиши тарижини белгилашда муҳим аҳамиятга эга. Шу жиҳатдан, Сидқийнинг 1917 йил мартида жуда қисқа муддатда ёзилиб, жуда тез босилиб чиққан “Рус инқилоби” достони мавзу ва мақсадига кўра адабиётимиз тарихининг диққатга сазовор ҳидисаларидан бири. У Русия инқилобий воқеаларини кенг эпик планда тасвир этувчи дастлабки асар. Мумтоз адабиёт билан шуғулланувчи айрим мутахассислар анъанавий Шақр шеъриятини, шу жумладан ўзбек поэзиясини бир қадар торроқ, олайлик, ишқий, дидактик, фалсафий оҳанглардагина кўришга мойил бўлиб, ижтимоиёт ва сиёсатдан узоқ тутадилар. Бу унчалик тўғри эмас. ХХ аср боши ўзбек адабиёти, хусусан сидқий ва унинг мазкур достони бунга очиқ далил. Достон ҳажми салмоқли – 48 бетдан иборат бўлиб, 105 сатрни

ташкил қилади. Шундан 72 сатри “Гуфтори андар ҳамепшаги”, “Шўройи исломия” боби (30-32-бетлар) форс-тожик тилида ёзилган. Асарнинг асосий матни (1430 сатр) ўзбек тилида. Сидқий насрий асарлар ҳам ёзди. “Тазкираи Имоми Аъзам”, “Сад иршоди мулла Сидқий Хондайлиқий”, “Мезони шариат”, “Зарбулмасали Сидқий” анъанавий насрда ёзилган. Шунингдек, у “Ҳокояи латифа”, “Баҳром ва маликаи Гуландом”, “Каримо таржимаси”, “Минг бир кеча”, “Ажойибул-махлуқот”, “Ўғри ва қози” каби бир қатор насрий асарларни таржима қилди. Унинг таржималари орасида эълон қилнмаганлари ҳам кўп. “Ҳолоти сидқий”да оғир инқилоб йилларида саҳобаларнинг жанглари ҳақида ёзилган бу китобни “Шавкатус-салом” таржимаи “Фатуҳул-шом” номи билан таржима қилганини ҳам умуман “уч адад буюк асарлари” “Хафо пардасида қолган”ини ёзган эди. Адиб насрий меросининг салмоқли қисмини диний-ахлоқий асарлар ташкил қилади. Сидқийнинг 1914 йилда чоп этилган “Тазкираи Имоми Аъзам” асарлари шундайлардан. Ислом оламида Имоми Аъзам номи билан машҳур бўлган, сунни “Ҳанафия” мазҳабининг асосчиси Абу Ҳанифа ан- Нуъмон ибн собит (699/700-767) ҳақида бир қанча ёдномалар, тазкиралар, маноқиблар майдонга келган, сон-саноқсиз ривоятлар сақланиб қолган. Жаҳон адабиётида анбиё ва авлиёлар ҳаётини бадиий акс эттиришни ўрганувчи “агиография” деган махсус соҳа бор. Афсуски, бу бизнинг адабиётшунослигимизда йўлга қўйилган эмас. Чунки унга салкам динни тарғиб қилиш сифатида қараб келганмиз. Шу сабабдан рад этганмиз. Ҳолбуки, ўтмиш адабий меросимиздаги маноқиблар, ривоятлар, турли рисола, меърожнома, қиёматномалар бу соҳанинг бизда ғоят тараққий қилганини кўрсатади. Васлий Самарқандийнинг “Ал-калом ул-афҳом фи маноқиб ил- Имоми аъзам” китобига хаттотлик қилган Сидқий кейинчалик ўзи ҳам махсус бир асар ҳозирлади. Имоми Аъзам ҳақидаги ривоятларни тўплади,

уларни қайта ишлади. Табъидан ўтказди. Бир ипга тизиб, нашр этди. Бу асар шу кунга қадар бўлмаган ва илмий таҳлил этилмаган. “Тазкираи Имоми Аъзам” китоби Имоми Аъзам қиссасидан ташқари “Қиёматнома”, “Розномаи Мусо алайҳиссалом”, “Меърожнома”, “Васиятнома”, “Одобул-муслимин”, “Еру кўк халқ бўлғони”, “Хотун олмоқлиқ фазилати” ва ҳоказо қисмлардан иборат. Бу қисмлардан ҳам дин ва пайғамдарлар тарихига оид ривоятларга кенг ўрин берилган. “Қиёматнома”да Расулулло бошлиқ чорёрларнинг қиёмат куни пайғамбар умматларининг ғамида кўрсатажак жонбозликлари тасвирланган. Улар ўз ҳаловатларидан кечиб, бор ғайратлари биалн бошқаларнинг гуноҳлари учун тортажак азобларини енгиллаштириш йўлида ҳаракат қиладилар. Айниқса, Расулуллоҳнинг қизлари фотиманинг ўз шахсий аламлари билан фиғон чекиб оталари ҳузурига борганида, бутун уммат манфаати учун бу гиналарни унитиши лозимлигини дарҳол англаб етиши ниҳоятда ибратлидир. Иншо санъатининг гўзал намуналаридан бири “Зарбулмасали Сидқий”нинг муаллиф дастхати ЎзФА Абу Райҳон Беруний номидаги Шарқшунослик институти фондида №7631 рақами остида сақланади. Ўзбек адабиёти тарихида “Зарбулмасал” яратиш анъанаси Муҳаммадшариф Гулханий (ХВИИИ-ХИХ), Нозил Хўжандий (1788-1876), Сулаймонқул Рожий (1871-1924) кабилар ижодида кузатилади. Бу муаллифлар ўз дидактик қарашларини, давр ижтимоий масалаларига муносабатларини ифодалашда турли бадиий-эстетик принциплардан фойдаланишган: Гулханий халқ мақоллари, матал, масал ва ривоятларни ягона бир қиссага бирлаштириб, назм ва наср аралаш яхлит бир асар яратган бўлса, Рожий уларнинг барчасини маснавийга жойлайди. Сирожиддин сидқий “Зарбулмасал”и эса бошидан охиригача савол-жавобга асосланган. “Эр бирла хотунларнинг баёнлари” деб аталган бобда аёлнинг жамиятдаги ўрнини, уларнинг иззтга лойиқ эканлигини шариат қонунлари асосида тушинтириб беришга ҳаракат қилади.

“Он ҳазрат айдилар: Ҳар ким хотунини иззат қилса, ани оллоҳ таоло иззат қилур... Хотунларнинг эранларидан беш ҳаққи бор турур. Аввал улки, хотуниға иш буюрса, уй ичида буюрғай. Иккинчи, шариат ва таҳорат ва ғусл ва номоз ва рўза ва имон ва ислом – ушбу нимарсаларни ва онча яхши нарсаларни ўргатқай. Учунчи, ҳалол таом берғай. Тўртунчи, зулм қилмағай. Бешинчи, яхши сўзлар билан кўнглини хурсанд қилғай”. Айни пайтда айёлларнинг ҳам оила олдидаги бурчи ва маъсулияти чиройли ривоятлар билан далилланади. Юқоридаги далиллар Сидқий Хондайлиқийнинг миллий уйғониш даври ўзбек адабиётида муайян ўринга эга эканлигини кўрсатади.

Похожие

Р. Якобсон ижоди

Халк огзаки ижоди жанрлари хакида

Абдурауф Фитратнинг илмий мероси

Абдурауф Фитратнинг илмий мероси

ХХ Аср бошларидан 40-йилларгача булган узбек адабий танкидчилиги