Tasvirli aslnusxalar va ishlov berish jarayonlari - Лингвистика - Рефераты

Tasvirli aslnusxalar va ishlov berish jarayonlari

Загружено в:

22.01.2023

Скачано:

0

Размер:

289.78125 KB

Tasvirli aslnusxalar va ishlov berish jarayonlari Reja: Rasmli axborotga ishlov berish zamonaviy texnologiyasi  Tasvirli aslnusxa va uning turlari  Turli xildagi aslnusxalarga ishlov berish tamoyillari

Rasmli axborotga ishlov berish zamonaviy texnologiyasi 1. Axborot va uni matbaada qayta ishlash texnologik sxemasi Hisoblash texnikasi, avtomatika, elektronika va televidenie vositalari sanoatning ko’plab sohalarida keng qo’llaniladi. Odatda ular boshlang’ich materiallar (xomashyo) yakuniy mahsulotga aylantiriladigan asosiy bo’g’inga parallel bo’lgan boshqaruvchi bo’g’inda joylashadi. Texnologik jarayonning turli uchastkalaridan yetib keluvchi axborotlar asosida boshqaruvchi bo’g’in bu jarayonni nazorat qiluvchi ta’sirlarni ishlab chiqadi (5.1-rasmga qarang). Agar boshlang’ich materiallar sifatida qog’oz, bo’yoq, yelim, karton vashu kabilarni ko’radigan bo’lsak, matbaada axborot vositalarining vazifasi ularning sanoatda tutgan o’rnidan deyarli farq qilmaydi. Boshlang’ich mahsulot (matn va rasm) va yakuniy mahsulot axborotdan iboratligini hisobga olsak, matbaada nafaqat boshqaruvchi, balki asosiy texnologik bo’g’in ham axborotli bo’ladi. Axborotni qayta ishlash sohasi sifatida bosma ishio’zida boshqaruv jarayonini ham mujassam etadi. Bosishgacha bo’lgan texnologiyani o’zining vazifasi bo’yicha turli xil bo’lgan ikkita parallel axborot bo’g’inlari ko’rinishida ifodalash qulay. Bu narsa, birinchi holda, matnli va rasmli axborotni tarkibi bo’yicha qayta ishlash, ikkinchi holda – ma’lumotlar oqimini boshqarish vazifasini bajratishga imkon beradi. 5.1-rasm. Matbaa sanoatida moddiy va axborot oqimlarining nazorat qilinishi So’nggi yillarda matbaa sanoatini “yuqori” texnologiyalar bilan bir qatorga olib chiqqan tubdan yangilanishlar texnikani ham, tasvirlarni bosmaga tayyorlash haqidagi tasavvurlarni ham o’zgartirib yubordi. Bu sohadagi rivojlanish, ayniqsa, so’nggi o’n yillikdagi shiddat, quyidagi bosqichlarda yaqqol ko’rinadi:

Qo’lda gravyuralash XV-XIX asrlar Fotomexanik reproduksion jarayonlar 1880 yildan Elektrik reproduksiyalash: analogli signallarda 1950 yildan raqamli signallarda 1970 yildan Kompyuterda reproduktsiyalash tizimlari: yopiq 1976 yildan ochiq 1990 yildan Bu bosqichlarning har birida nafaqat olinadigan mahsulotning narx va sifat ko’rsatkichlari, balki nashriyot-matbaa sohasi ijtimoiy-iqtisodiy infratuzilmasiga e’tibor ham o’zgardi. Uzoq tarixga ega bo’lmagan holda ko’pgina axborot sanoatlari, ayniqsa OAV ga taalluqlilari ITI davrida yaratilda va rivojlandi. OAV tarkibiy qismi sifatida matbaa, aksincha, ko’p asrlardan beri mavjud. O’z vaqtida bilim, hissiyot va kasbiy tajribalar asosida topilgan, hozirda amaliyotdan chiqib ketgan yoki hozirgacha qo’llanilayotgan texnologik usullardan ba’zilari zamonaviy ilmiy tasavvurlar asosida kechadigan fizik-kimyoviy va axborot jarayonlari bo’yichao’zining to’liq ifodasini topmadi. Matbaa ishida shakllangan an’analar ma’lum darajada elektrotexnika, radioaloqa, televidenie va hisoblash texnikasi yutuqlaridan foydalanishni kechiktirdi. O’tishning boshlanishi, masalan fotomexanik (optik) reproduksiyalashdan elektron reproduksiyalashga o’tish XX asrning 60 yillariga to’g’ri keldi. Bu vaqtda kosmosdan, shu jumladan, oyning orqa tomoni televizionsuratlarini olishsharoitlari mavjud edi. Matbaaning ilk bosqichida bosma qolip tayyorlashning butun jarayoni bitta inson qo’lida mujassamlashgan edi. U taxtada matn, rasm va sahifaning boshqa bezash elementlarini o’yar edi. Terishning yaratilishi matnni qayta ishlashni avtomatlashtirishda birinchi qadam bo’ldi. Bosishgacha bo’lgan jarayon ikkita parallel bo’g’inga – reproduksiyalash va terish bo’g’inlariga ajraldi. Bir necha yuz yillik mobaynida ularda turli soha mutaxassislari va turli texnik vositalardan foydalanildi (2-rasmga qarang). Vaqt o’tishi bilan bu jarayonlarning uskunalari takomillashtirildi, imkoniyatlari kengaytirildi, xodimlarning malakasi oshdi hamda turli ixtisosliklar ajralib chiqdi (qo’lda harf teruvchi, linotipchi, musahhih, sahifalovchi, fotograf, retushchi va b.)

Bosishgacha bo’lgan texnologiyaning reproduksiyalash va terishga ajralishiga matnli va rasmli axborotlarning turli tavsifli ekanligi sabab bo’ldi. Matn belgilari bu asosan tovushlarning ko’rinadigan kodlaridir. Rasm – ko’rib qabul qilinadigan tevarakolamning optik analogi (o’xshashi) hisoblanadi. Hozirda bu jarayonlar yana bitta mutaxassis tomonidan bir ish joyida bajarilishi mumkin, masalan stoldagi nashriyot tizimi (SNT) da. Axborot texnologiyalarining rivojlanishi matnli va rasmli axborotni bir xil shaklga – raqamli kodga olib kelish imkonini yaratdi. Raqamli kodlar esa bitta texnik vosita orqali qabul qilinishi va qayta ishlanishi mumkin. Sakkiz razryadli ikkili (ikki xonali) son bosishgacha bo’lgan tizimda shrift garniturasining 256 belgisidan birini yoki bosiluvchi elementlarning 256 maydonidan biri – tusli rasmning gradasiyasini bir xil darajada ifodalaydi. Fotoreproduksion jarayonlar matbaada fotografiya ixtiro qilingandan yarim asr o’tgandan so’ng keng qo’llanila boshlandi. Bunga proyeksion fotomexanik rastrning, ya’niyarim tuslarni avtotip usulda uzatishning ixtiro qilinishi turtki bo’ldi. Avtotipiyaning qo’llanilishi bilan bosma nashrlardagi tusli rasmlarning hajmi oshdi. Shunga muvofiq, nashrlarning axborot sig’imi ham kengaydi. 2-rasm. Matbaa sanoatining asosiy bosqichlari Bosishgacha bo’lgan jarayonlar yangi rivojlanish bosqichining ijobiy tomonlarini ko’rsatib o’tish bilan bir qatorda, uning kamchilik jihatlariga ham e’tibor qaratish kerak. Ilmiy-texnik taraqqiyotda shunday xodisalar uchrab turadiki, qo’lda bajarib erishilgan ba’si sifat ko’rsatkichlari, yangi texnologiyada boshqa bir qator yutuqlar, masalan, unumdorlikni oshirish, tannarx va mehnat sarfini kamaytirish evaziga qurbon qilinadi. Eski usulning ma’lum afzalliklariga uzoq vaqt davomida yangi usulda erishilmaydi.

Bosishgacha bo’lgan jarayonlarning navbatdagi rivojlanish bosqichi hisoblash texnikasining takomillashuvi bilan bog’liq. U tufayli rasmli aslnusxani oraliq elektrik signal ko’rinishida ifodalash bo’yichacheklovlar olib tashlandi. Bunga qadar tasvirni funksional qayta ishlash skanerlashning real vaqtida yoki kichik hajmli raqamli buferli yig’uvchidan foydalanib amalga oshirilar edi. Butun rasmni kompyuterning tezkor xotirasida sonli massiv ko’rinishida ifodalash imkoniyati yaratilganda yangidanyangi afzallik jihatlari namoyon bo’la boshladi. Bu, birinchi navbatda, nashr sahifasida turli grafik axborot – matn va rasmni «elektron» integrasiyalashda o’z ifodasini topadi. Kompyuterda reproduksiyalashning birinchi bosqich tizimlari yopiq (berk) tizimlar deb atalar edi (tashqi foydalanuvchilar yoki kompyuter muhitlari uchun). Yetakchi elektron reproduksiyalash texnikalari ishlar chiqaruvchilar tomonidan bunday tizimlarni yaratish 70-yillarning oxirida boshlangan bo’lishiga qaramasdan, amalda ularning barchasi alohida sanoatni dasturli va apparatli vositalar bilan ta’minlash, shuningdek, o’ziga xos fayl formatlari va kompyuterda interaktiv muloqot jarayoni va vositalariga yo’naltirilgan edi. Bu esa nashriyot matbaa jarayonining turli ishtirokchilari orasida elektron ko’rinishdagi grafik axborot almashinuvini chegaralar edi. 2. Rasmli axborotni qayta ishlash jarayonining maqsad va vazifalari Rasmli axborotni qayta ishlash jarayoni talabalarda shakllangan matbaa ishlab chiqarish jarayonlari bo’yicha nazariy va amaliy ma’lumotlarni chuqurlashtirgan holda bosishgacha bo’lgan jarayon, xususan rasmli axborotlarni qayta ishlash jarayonlari bo’yicha aniq yo’naltirilgan nazariy bilim berish, bu sohada bugungi kunda soha oldida turgan va o’z yechimini kutayotgan amaliy va nazariy muammolar va ularning ilmiy yechimlari bo’yicha ma’lumot berishga mo’ljallangan. Jarayonni o’granish davomida talabalar rasmli aslnusxalarning turlari, ularni matbaada qayta ishlashga qabul qilish va ularni baholash, ularni qayta ishlash

bo’yicha aniq texnologiyani tanlash va uni asoslash, reproduksiyalangan aslnusxalarning sifatini baholash bo’yicha bilim, malaka va ko’nikmalarga ega bo’ladilar. Ushbu jarayon matbaa mahsulotlari ishlab chiqarish texnologiyalari orasida eng muhim jarayonlardan biri hisoblanadi. Chunki bo’lajak nashrdagi tasvirlar sifatining shakllanishi aynan bosishgacha bo’lgan jarayonga, aniqroq qilib aytganda, rasmli axborotlarning qay darajada sifatli qayta ishlanganiga bog’liq. Bu jarayonni chuqur o’rganish, shuningdek, bosish va bosishdan keyingi jarayonlar bo’yicha ham bilimlarga ega bo’lishni talab qiladi. Chunki rasmli aslnus-xalarni qayta ishlash bosma qolip tayyorlash usuliga, bosma usuliga va uning qo’llanilayotgan variantiga, postpress ishlarini tashkil qilishga bog’liq. Jarayon oldida turgan muammolar haqida fikr yuritiladigan bo’lsa, rasmli aslnusxaning turiga va qo’llanadigan bosma usuliga bog’liq holda rastrlash texnolo-giyasini to’g’ri tanlash, ranglarga ajratish texnologiyasini to’g’ri tanlash va ularni optimallashtirish kabi yo’nalishlarni ko’rsatish mumkin. 3. Sifatga qo’yiladigan talablar Reproduksiya sifatiga ta’rif berish oson emas. Bunda nafaqat matnli axborotni to’g’ri va to’liq hosil qilish, balki rasm yoki butun sahifadan yaxshi vizual taassurot olish kerak. Bunday baholash sub’ektivlik bilan bog’liq. Bosma mahsulotining sifati odatda uning maqsaldli vazifasi bo’yicha foydalanishga yaroqliligidan kelib chiqib aniqlanadi. Yuqorida aytilganlardan kelib chiqadiki, bosma mahsulotining sifati o’rtacha iste’molchining talablariga bog’liq holda tuzilishi mumkin. Bir tomondan, buyurtmachi nuqtai nazaridan mahsulotni baholash hal qiluvchi omil hisoblanadi. ikkinchi tomondan, buyurtmachining mahsulot sifati haqidagi tushunchasi mahsulotning yakuniy iste’molchisi xohlayotgan sifat daraja-sidan uzoqroq bo’lishi yoki tubdan farq qilishi mumkin.

Inson ko’zi tomonidan qabul qilinadigan ikki millionga yaqin ranglardan bir qismigina bosiluvchi yuzada hosil qilinishi mumkinligi fakt hisoblanadi. Real bosish jarayonida yakuniy rasm sinov nusxasidan (videoprobadan) yoki tasdiqlangan etalon varaqdan farq qiladi. Xatto rangni boshqarish tizimidan foydalanish ham biror narsani o’zgartira olmaydi. Bundan tashqari, bosishgacha bo’lgan jarayonlar mahsulotiga qo’yiladigan texnologik talablar mavjud. Bu talablarning bajarilishi mahsulotning aslnusxaga maksimal yaqinligini ta’minlashi kerak. Bu raqamli sinov nusxasiga, analogli sinov nusxasini olishda foydalaniladigan fotoqoliplarga yoki sinov nusxasini bosish dastgohida olinadigan sinov nusxalariga ham taalluqli. Quyida bosishgacha bo’lgan jarayonlar natijasiga ta’sir ko’rsatuvchi ba’zi xatoliklar keltirilgan: - ma’lumotlarning noto’g’ri formada bo’lishi: PS, EPS, PDF kabi ma’lumotlar almashinuvi formatlari o’rnida dasturiy ilovalar formatdaridan foydalanish; - muvofiq kelmaydigan imkonli qobiliyat (juda pastligi, juda yuqoriligi); - muvofiq kelmaydigan rastr liniaturasi (juda pastligi, juda yuqoriligi); - chekkalarning qoniqarsiz keskinligi; - triadadan tashqari bo’yoqlarning ranglarga ajratilishi xuddi triada bo’yoqlari singari yoki umuman noaniq tarzda amalga oshirilganligi; - rasmning sjyuetli muhim qismlari hosil qilinadigan zichliklar intervali chegarasidan tashqarida qolishi; - nodoimiy rastrli tuzilmalar (FM-rastrlash) uchun: eng kichik maydonli rastr nuq-tasi uzatiladigan zichliklar intervalidan tashqarida yotadi (ya’ni bosmada hosil qilib bo’lmaydi); - rastr nuqtasining muvofiq kelmaydigan shakli; - bo’yoqlarning (ustma-ust tushishdagi) umumiy miqdori juda yuqori; - kulrang bo’yicha muvozanatning buzilganligi; - rasmning sifati buziladi yoki ekranli imkonli qobiliyatdagi rasm sifatida namoyon bo’ladi;

- shtrixlar juda ingichka bo’ladi yoki bir nechao’tishda shakllanadi; - mos kelmaydigan shriftlar (masalan, faqat konturli shriftlar yoki juda ingichka chiziqli negativ shriftlar); - rangli sinov nusxasining umuman bo’lmasligi yoki mos kelmasligi; - matnli axborotni qayta ishlash dasturidagi xatoliklar (noto’g’ri versiya, bo’g’in ko’chirishlarning noto’g’ri dasturi, formatlashdagi xatoliklar); - rangni boshqarish profilining noto’g’riligi; - rangni boshqarishchiqish profilining mos kelmasligi; - shaffof bo’yoqning berkituvchi bo’yoq ostida joylashuvi parametrlarining mavjud emasligi yoki mos kelmasligi (trepping); - montaj: qirqish yoki buklash belgilarining yo’qotilishi; - rastrli tuzilmalar burilish burchaklarining noto’g’ri tanlanishi tufayli muarning paydo bo’lishi. Tasvirli aslnusxa va uning turlari 1. Rasmli axborotga ishlov berish jarayonining maqsad va vazifalari Rasmli axborot – tevarak olam haqidagi axborotlarning ancha sig’imli manbaidir. Rasmli axborot qo’llanilmaydigan sohani topish juda mushkul. Sun’iy yo’ldoshlardan olingan Yerning havo qatlami suratlarini qayta ishlab, natijalari orqali meteorologlar ob-havoni aniqlaydilar. Tibbiyot xodimlari rentgen tasvirlaridan tashxisning samarali vosi-talari sifatida foydalanadilar. Odatdagi va maxsus fotografik apparatura yordamida olingan va elektrik aloqa kanallari bo’yicha uzatilgan rasmlar kartografiyada, geologiyada, harbiy ishda, kriminalistikada, nashriyot ishi, ilmiy tadqiqotlar va boshqa sohalarda qo’llaniladi. Shuning uchun grafik axborotni qayta ishlash, uzatish, saqlash va aks ettirish muammolari zamonaviy ilmiy tadqiqotlarning dolzarb sohasini tashkil qiladi. Rasmli axborotni qayta ishlashga uch xil yondashuvni ko’rib chiqamiz. Bunday yo’nalishlar sifatida quyidagilarni ko’rsatish mumkin: - obrazlarni aniqlash;

- mashina grafikasi; - elektron reproduksiyalash. Obrazlarni aniqlash. Bu turdagi vazifalar uchun yakuniy axborotni (qayta ishlash natijalarini) aynan tasvir ko’rinishida ifodalash majburiy emasligi xos hisoblanadi. Bular keyinchalik qaror qabul qilish va boshqarishda ishlatiladigan matn, jadval, grafika, raqamlar yoki elektrik signallar bo’lishi mumkin. Istalgan holda ham boshlang’ich tasvirning aniqlash alomati sifatida ishlatiladigandan tashqari katta qismi ortiqcha bo’lib qoladi [9]. Asosiy bo’lmasada, bu yo’nalish bosishgacha bo’lgan jarayonda o’z qo’llanilisho’rniga ega. Matnni qayta ishlashda birlamchi klaviatura jarayonini avtomatlashtirish obrazlarni aniqlashga asoslanadi. Ilgari mavjud bo’lgan optik o’qish qurilmalari (OO’Q) bugungi kunda matnni aniqlash kompyuter dasturlari tomonidan siqib chiqarildi. Ular skanerlovchi qurilma yordamida kompyuterga kiritilgan qo’lyozma, mashinada yozilgan yoki bosma varaq belgilariga raqamli kodlarni o’zlashtiradilar va keyinchalik standart dasturiy vositalar yordamida matnni qayta ishlash imkonini beradi. Bosishgacha bo’lgan jarayonning reproduksion ishlarida adaptiv uslublar obrazlarni aniqlash yo’nalishiga mos keladi. Bu narsa, masalan, rasmlarni qayta ishlash tizimi tarkiblari reproduksiyalanadigan aslnusxaning tavsifiga (yarim tusli, shtrixli, matn, rastrlangan bosma tasvir va b.) bog’liq holda avtomatik ravishda o’zgartirilishida namoyon bo’ladi. Bu parametrlar bir turdagi rasmlarni qayta ishlash jarayonida o’zgarishi mumkin. Masalan, elektron nokeskin niqoblashda konturlar u yoki bu differensial operator tomonidan aniqlanadi. Konturni ajratish yoki uning ortidagi fonni olib tashlash uchun kontur sohasida tasvirning ko’rinishini o’zgartiradi. Mashina grafikasi. Mualliflik, nashriyot, reproduksion bosqichlarda va reklama byurolarida nashrlarni badiiy bezash uchun mashina (kompyuter) grafikasi keng qo’llaniladi. Uning vosita va prinsiplari quyidagilar uchun zarur: - rasmli aslnusxalar mavjud bo’lmaganda rasmlarni va grafik bezash elementlarini sintez qilish uchun;

- skanerlash yo’li bilan kompyuterga kiritilgan rasmli aslnusxalar tarkibini o’zgartirish, xususan, ularni tahrirlash yoki murakkab elektron retush qilish; - texnologik maqsadlarda, masalan, ko’p bo’yoqli bosmada ranglarga ajratiladigan tasvirlar moslashtiriladigan belgilarni shakllantirish, qolip tayyorlash va bosish jarayonlari tartiblarini nazorat qilish uchun rang qamrovi shkalalari va mikroshtrixli matnlarni joylashtirish uchun. Reproduksiyalash. Bosishgacha bo’lgan bosqichda rasmlarni qayta ishlashning uchinchi va asosiy bosqchichi aynan reproduksiyalash – ya’ni rasmli aslnusxalarni parametrlari adadda rasmlarning yuqori sifatini ta’minlaydigan oraliq ko’rinishlar (sonli massivlar, fotoqoiplar, bosma qoliplar va b.) sifatida ifodalashdir. Bu yo’nalish optimal kodlashtirish yoki ortiqcha axborotni yo’qotish vazifalariga hamoxang hisoblanadi. Qolip tayyorlash va bosish jarayonlarining o’tkazish qobiliyati optik zichlik intervali va rang qamrovi bo’yicha aslnusxaga joylashgan axborotga nisbatan cheklangan. Aslnusxa axborotini nusxaga sig’adigan hajmga keltirish aynan reproduktsion jarayonda amalga oshiriladi. Bu bosqich nusxaga tus, rang va aslnusxaning boshqa parametrlarini uzatish tavsifini nazorat qiluvchi bo’g’in sifatida namoyon bo’ladi. Ana shu bosqichning zamonaviy texnologiyasi nusxada 25-100 mkm 2 maydonni egallovchi bo’yoq miqdorini ob’ektiv boshqarish imkonini beradi. 5.3-rasm. Matbaa tizimi asosiy komponentlarining muvofiqlashmasligi natijasida axborot yo’qotishlari (1, 2) Tasvirlarni bosishgacha qayta ishlashning eng zamonaviy tizimlari ham, butun matbaa jarayoni ham aslnusxadagi axborotni to’liq hajmda nusxana

o’tkazishni to’liq ta’minlamaydi. Reproduksion jarayonni optimal tashkil qilish asosida, boshqa istalgan axborotni qayta ishlash va uzatish jarayonlari singari, axborot tizimi uchta asosiy komponentlarining muvofiqlashishi xodusasi yotadi. Ular axborot manbai (rasmli matbaa aslnusxasi), qayta ishlash tizimi va axborot qabul qiluvchi (insonning ko’rish analizatori) dan iborat. Agar uning kirish tavsiflari axborot manbai xususiyatlariga (ushbu holatda rasmli aslnusxa), chiqish tavsiflari esa (nusxa parametrlari) axborot qabul qiluvchi (ko’rish) xususiyatlariga muvofiq bo’lsa, bunday tizim optimal tashkil qilingan bo’ladi. Rasmli aslnusxalarni qayta ishlab adad nusxalariga o’tkazishning mavjud jarayonining takomillashmaganligi 5.3-rasmda namoyon bo’ladi.Nusxada barcha detallar, xatto millimetrning ulushiga teng mayda shtrixlar ham hosil qilinadi. Biroq, shu narsa ma’lumki, ko’rishning tus va rangni farqlash qobiliyati detallar o’lchami kichiklashganda keskin pasayadi. Shuning uchun axborotning bir qismi (5.3-rasm, 1) qabul qiluvchi tomonidan qabul qilinmay qolib ketadi. Ikkinchi tomondan, tusli rasmda mayda detallar o’lchamlari va konturlar geometriyasini hosil qilish aniqligi qolip tayyorlash va bosish jarayonlari ta’minlaydigan ko’rsatkichlardan past. Aslnusxa axborotining bu qismi (5.3-rasm, 2) avtotip rastrlash jarayoni tufayli bosishgacha bo’lgan jarayonda yo’qotiladi. 2. Aslnusxalar tahlili, maqsad va vazifalari Rasmli (tasvirli) aslnusxalar – turli texnik vositalar yordamida tayyorlangan xilma-xil taglikdagi tekis ikki o’lchamli tasvirlardir: chizmalar; akvarelli, guashli va boshqa rangtasvirlar; qalam yoki tushda chizilgan rasmlar; fotosuratlar; matbaa nusxalari va b. Bunday matbaa vositalri bilan reproduksiyalashga mo’ljallangan xilma-xil aslnusxalarni turli alomatlari bo’yicha sinflash mumkin. 1) Bajarilishi va vazifasi bo’yicha: - ma’lum texnologik jarayon va uskunani hisobga olgan holda maxsus matbaa uchun mo’ljallangan aslnusxalar (forzatslar, frontispislar, muqovalar, sahifadagi tasvirlar va b.);

- uning matbaada qayta ishlanishi hisobga olinmagan aslnusxalar (rangtasvir asarlari, hujjatlar, matbaa nusxalari va b.). 2) Tasvirli elementlarning ko’rinishi bo’yichashtrixli, tusli va aralash. Shtrixli aslnusxalarda tasvir optik zichligi bo’yicha bir xil shtrixli elementlardan tashkil topadi, ularning o’lchami va geometrik shakli turlicha bo’lishi mumkin (shtrixlar, chiziqlar, nuqtalar, zalivkalar va b.) - chizmalar, fotosuratlar, peroda chizilgan rasmlar va matbaa nusxalari. Tusli va ko’ptusli aslnusxalar shtrixli aslnusxalardan farqli ravishda turli xil optik zichlik – gradasiyaga ega maydonlardan tashkil topgan tasvirlarga ega bo’ladi. Aralash aslnusxalar ham shtrixli, ham tusli elementlarga ega bo’ladi. 3) Tasvir rangiga bog’liq holda barcha aslnusxalar ikki guruhga bo’linadi: - bir rangli, ko’p hollarda qora rangda tayyorlangan aslnusxalar – oq-qora aslnusxalar: rasmlar, chizmalar, fotosuratlar va b. - ko’p rangli yoki rangli, bir necha rangda tayyorlangan, chizilgan (akvarel, rangli qalam va b.) yoki fotografik yo’l bilan olingan: fotoqog’ozdagi rangli fotosuratlar yoki rangli diapozitivlar – slaydlar. Slaydlar ko’p bo’yoqli mahsulotlarni nashr qilishda keng qo’llaniladi. 4) Aslnusxalar noshaffof (qog’oz, karton va b.) yoki shaffof (fotoplyonka, kalka va b.) taglikda bo’lishi mumkin. Matbaa nusxalarini kerakli sifatda olish uchun tasvirli aslnusxalarga ma’lum texnik talablar qo’yilib, aslnusxalarni tayyorlash va ular bilan ishlashda talablarga e’tibor beriladi. Tasvirli aslnusxalarni matbaada yaratishning asosiy vazifasi reproduksiyaga tasvirninng barcha elementlarini (shtrixlar, tuslar, ranglar va ottenkalar) berilgan masshtabda maksimal darajada aniq o’tkazishdan iborat. Bu aniqlik darajasi matbaa jarayonida qabul qilingan texnologiyaga, qo’llanadigan bosma materiallarga, sanoatning texnik jihozlanishi darajasiga va boshqa ko’plab sharoitlarga bog’liq.

Aslnusxalarning matbaada yaratilishining sifat ko’rsatkichlari aslnusxa tavsifi-ga va bosma mahsuloti vazifasiga bog’liq. Bunda shu narsani nazarda tutish kerakki, matbaada yaratishning aniqligini oshirish qimmatroq materiallardan foydalanishni va texnologik jarayonlarni murakkablashtirishni talab qiladi. Bu esa ishlab chiqarila-yotgan mahsulot tannarxining o’sishiga olib keladi. Taqdim etishshakli bo’yicha tasvirlarning o’zi yoki yelimlangan sahifa montajlari bo’lishi mumkin. Bu kabi asosan SNT da olinadigan aslnusxa-maketlar ko’p hollarda mantli axborotdan iborat bo’ladi. Shunga qaramasdan ularni bosmaga tayyorlash shtrixli aslnusxalarni reproduksiyalash texnologiyasidan farq qilmaydi. Rasmli aslnusxalarning yangi xili kompyuter dizayn studiyalari va reklama byurolari uchun mo’ljallangan elektron ko’rinishdagi aslnusxalardir. Raqamli fotografiya orqali olingan aslnusxalarni ham shu qatorga kiritish mumkin. Aslnusxalarning sinflanishi. Tushuncha, atama, jarayon, qurilma va materiallarni tizimlashtirish va sinflash (standartlashtirish) sohada yagona va muvofiqlashgan munosabatlarning shakllanishiga olib keladi. Bosishgacha va bosish jarayonlarida ishlarning mohiyatini yaxshi tushunish va tushunarli muloqot qilish uchun ana shunday tarzda til bazasi yaratiladi. Aslnusxalar to’rtta asosiy mezonlardan kelib chiqib sinflanadi: - yarim tusli yoki shtrixli aslnusxa, analogli yoki binar tasvir hosil qiluvchi signalning tavsifi. Eslatma: barcha matnli aslnusxalar shtrixli aslnusxalarga kiritiladi; - noshaffof yoki shaffof aslnusxa – signalni hosil qilish v uzatish prinsipi, tasvir qaytgan yoki o’tuvchi yorug’likda qabul qilinadi; - oq-qora yoki rangli aslnusxa (bir rangli yoki ko’p rangli aslnusxalar) - tasvir hosil qiluvchi signal spektrining xususiyatlari; - rasmli yoki matnli aslnusxa – tasvirning qabul qilinadigan axboroti obrazli yoki mantiqiy (mantli).

Aslnusxa yaxlit butun ko’rinishda bo’lishi, ya’ni nusxada bo’lishi kerak bo’lgan barcha axborotni o’zida mujassam etishi kerak. Shuni ham hisobga olish kerakki, haqiqiy rangli reproduksiya faqat rangli aslnusxalardangina olinadi. Shuning uchun endilikda rangli reproduksiyalash uchun faqatgina rangli aslnusxalarni ko’rib chiqamiz. Ularda retush va rang korreksiyasi muhim ahamiyatga ega. 5.4-rasm. Matbaada reproduksiyalashga mo’ljallangan aslnusxalarning sinflanishi Sifatli reproduksiya olish uchun matbaachilar ham, suratchi va noshirlar ham tegishli buyurtma tayyorlanadigan matbaa korxonasida qo’llaniladigan uskuna va materiallar, texnologik jarayonlarning imkoniyatlarini yaxshi bilishlari va hisobga olishlari kerak. Matbaa texnologik jarayonining umumiy cheklovlari matbaada reproduktsiyalashga mo’ljallangan aslnusxalarga qo’yiladigan talablar ko’rinishida me’yoriy hujjatlarda bayon qilingan (OST 29.106). Matbaa vositalari bilan ko’paytirishga mo’ljallangan aslnusxalarga qo’yiladigan talablarga amal

qilmaslik bosma uskunasida nusxa olishga qadar oraliq tasvirlarni retush qilish bo’yicha ishlarning keskin ortib ketishiga olib keladi. Matbaada ishlatiladigan barcha aslnusxalarni 5.4-rasmda ko’rsatilgan bloksxema tarzida ifodalash mumkin. 3. Xotirada qoladigan ranglar Xotirada qoladigan ranglar – bu esda saqlab qolinishi oson bo’lgan ranglar hisoblanadi. Tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, odamlar osmon, o’t, sabzavot, mevalar, teri va shunga o’xshashlarning rangini deyarli bir xil tasavvur qiladilar. Bu ranglarni tabiiy rangiga maksimal yaqin qilib qayta ishlash kerak. Bosma bo’yoqlarning kamchiliklari tufayli to’yinganlikda ma’lum bir yo’qotishlarni hisobga olish kerak. Bosish jarayonida bir rangni boshqasiga nisbatan nomutanosib ravishda o’zgartirmaslik kerak, bu holda u tabiiyligini yo’qotadi. Nusxada hosil qilinadigan barcha ranglarni ikki guruhga ajratish mumkin: - oson tanqid qilinadigan ranglar; - tanqid qilinmaydigan ranglar. Xotirada qoladigan ranglar birinchi guruhga taalluqli. Ikkinchi guruhga sun’iy bo’yalgan ob’ektlarning rangi, masalan kiyimning rangi (oq va qoradan tashqari) taaluqli hisoblanadi. Yuqorida aytilganlardan shu narsa kelib chiqadiki, rangli matbaa reproduktsiyasini baholoshning yana ikkita tavsifnomasi mavjud: faksimil va psixologik aniqlik. Faksimil aniq reproduksiya aslnusxalari namunasi sifatida rangtasvir asarlarini ko’rsatish mumkin. Noshaffof taglikda bo’yoqlar bilan tayyorlangan bu aslnusxalar reproduksiyalarni ko’rishsharoitlari bilan bir xil sharoitlarda ko’riladi, ularning rang qamrovi bosma nusxalarining rang qamrovidan ko’p emas. Rangli fototasvirlarning aniq reproduksiyaga misol bo’ladi. Ularning ichida keng tarqalganlari fotoplyonkalardagi diopozitivlar (slaydlar). Bunday aslnusxa

optik zichliklari intervali nusxa optik zichligi intervalidan ikki martta katta bo’lishi mumkin. 3. Aslnusxalarga qo’yiladigan texnikaviy talablar Matbaa aslnusxalari turlari Matbaa nashrlari aslnusxasi tahririyat-nashriyot ishlovlaridan o’tgan mantli yoki grafik material bo’lib, u matbaa ishlab chiqarish vositalari yordamida istalgan bosma nashrini (varaqa, buklet, broshyura, kitob, etiketka va o’rash- qadoqlash mahsulotlari) yaratish uchunasos bo’lib xizmat qiladi. Matbaa nashrlari aslnusxalarini uch guruhga ajratish mumkin: - mualliflik aslnusxalari; - nashriyot aslnusxalari; - aslnusxa-maket (reproduksiyalanadigan aslnusxa-maket RAM). Mualliflik aslnusxasi – bu tahririy-nashriyot ishlovini berish maqsadida muallif (mualliflar guruhi) tomonidan tayyorlangan va nashriyotga beriladigan matnli va rasmli material. Nashriyot aslnusxasi – bu tahririy-nashriyot ishlovlaridan o’tgan, matbaa korxonalarida bosma qolip tayyorlash uchun nashriyotning mas’ul shaxslari tomonidan terishga (bosishga) berilgan matnli yoki rasmli material. Aslnusxa-maket – bu nashriyot aslnusxasi bo’lib, uning har bir sahifani qatorlar soni bo’yicha, xususan qatorlar bo’yicha bo’lajak kitobning sahifalari bilan mos tushadi. Aslnusxa-maket mashinkada yozilgan (oddiy idora yozuv mashinkasida terilgan), terishga va bosishga berilgan va terish hamda bosish uchun bosmaxonaga jo’natiladigan bo’lishi mumkin. Reproduksiyalanadigan aslnusxa-maket (RAM) – bu fotomexanik usulda yoki tasvir kabi skanerlab fotoqolip yoki bosma qolip tayyorlashga mo’ljallangan aslnusxa. So’nggi vaqtlarda kompyuterda terish va kompyuterli nashriyot tizimlarining keng tarqalishi bilan aslnusxalarning bu turi bir bo’yoqli tezkor kam adadli nashrlarni (avtoreferatlar, anjuman materiallari, varaqalar va b.) tayyorlashda muvaffaqiyatli qo’llanilmoqda.

3.2. Aslnusxalarga qo’yiladigan texnikaviy talablar Aslnusxalarning texnikaviy talablarga muvofiqligini tahlil qilishda me’yorlashtirilgan yorug’lik manbai D50 yoki D65 (rang harorati tegishli ravishda 5000K, 6500K) bo’lgan tekshirib ko’rish qurilmalaridan, lupa, mikroskop va boshqa o’lchov vosita hamda uskunalaridan foydalanish kerak. Aslnusxalar bilan ishlashda, shuningdek, maxsus o’ram materiallaridan (polietilen yoki qog’oz paketlardan), mexanik shikastlardan himoyalash vositalaridan (tuksiz qo’lqoplar yoki salfetka-lardan), chang, statik elektr toki va iflosliklardan himoyalovchi vositalardan foydalanish kerak. Raqamli aslnusxalarni baholovchi mutaxassilar bir xil darajala ham kompyuter, ham matbaa texnologiyalaridan xabardor bo’lishlari kerak. Tasvirning syujetli detallarini buzuvchi yoki nashrda tasvirlarni qabul qilishga to’sqinlik qiluvchi nuqsonlarning umuman bo’lmasligi barcha aslnusxalarga qo’yila-digan asosiy talab hisblanadi. Albatta, ba’zida tasvirlarga ishlov berish dasturlarida to’g’rilanishi mumkin bo’lgan aslnusxalarni qabul qilish mumkin. Biroq, bu holda vaqtdan yutqaziladi va bu maqsadga muvofiq emas. Moddiy yo’qotishlar va bo’lajak nashrning sifatidagi yo’qotishlarni minimumga keltirish uchun tarmoq standartlari (masalan OST 29.106) va korxonalarning mahalliy talablariga e’tibor qaratish, shuningdek, ishlab chiqarishda bosma rastrli nusxalar, purkashli printerlarning nusxalari, istalgan ko’rinishdagi kompressiyali yoki JPEG, GIF, CDR, WMF va boshqa shu kabi formatlar singari nostandart aslnusxalardan foydalanishni kamaytirish (ideal holatda umuman foydalanmaslik) kerak. Matbaa aslnusxasini tanlashda uning fizik parametrlariga, ya’ni uning chiziqli geometrik o’lchamlari va uning nashrdagi o’lchamlariga e’tibor qaratish kerak. Noshaffof taglikdagi aslnusxalarda qayta ishlash masshtabi quyidagicha bo’lishi mumkin: - fotografiyalar uchun – 33 dan 150% gacha;

- shtrixli aslnusxalar uchun – 100% gacha; - rastrlangan bosma aslnusxalari uchun (CMYK aslnusxalar uchun) – 50 dan 70% gacha; - chizilgan aslnusxalar uchun – 150% gacha. Shaffof taglikdagi aslnusxalar uchun qayta ishlash masshtabi quyidagicha: - slaydlar uchun – 800% gacha; - mayda donadorli tuzilmali slaydlar uchun - 1200% gacha; - negativlar uchun – 800% gacha; - san’at asarlari tushirilgan slaydlar uchun - 400% gacha. Bundan tashqari aslnusxalarni qayta ishlash masshtabi uskunalarning texnikaviy imkoniyatlariga va reproduksiyalash jarayonining texnologik talablariga muvofiq bo’lishi kerak. Noshaffof taglikdagi aslnusxalarni masshtablashda kichraytirish, shaffof taglikdagilarni esa kattalashtirish umumiy talab hisoblanadi. Plakatlarni tayyorlashda ishlatilishi ko’zda tutilgan shaffof aslnusxalar yuqoridagi qoidalardan mustasno bo’lishi mumkin. Chunki biz plakatlarga ancha uzoq (1 m dan uzoqroq) masofadan qaraymiz, shuning uchun ularni 800% dan ko’proq masshtablashga yo’l qo’yilishi mumkin. Shtrixli aslnusxalarni tayyorlashda rasmlarning masshtabini hisobga olishshtrixli elementlarning qalinligini va ular orasidagi masofani to’g’ri tanlashga imkon beradi. Bu qiymatlar tegishli ravishda 0,1 mm va 0,2 mm dan kam bo’lmasligi kerak. Shtrixli aslnusxalarni tayyorlashda qog’ozning optik zichligi (0,15D dan ko’p emas), tayyorlash texnikasi va qo’llaniladigan bo’yovchilar (qora tush, shtrix to’yinganligining bir tekisligi, shtrixning optik zichligi – 1,2D dan ko’p emas) muhim ahamiyatga ega. Aslnusxa sifatida rastrlangan bosma nusxalaridan (CMYK aslnusxalardan) foydalanish rasmli axborotni qayta ishlashni sezilarli murakkablash-tiradi, chunki eski va yangi rastrli tuzilmalar ustma-ust tushganda reproduksiyada ikkilamchi muarning paydo bo’lish ehtimolligi katta bo’ladi. Buni bartaraf etish uchun aslnusxalarni kitirishda qurilmaning derastrlash opsiyalaridan hamda rasmlarni qayta ishlash dasturiy ta’minotlarida rastrli

tuzilmani susaytirish uslublaridan foydalaniladi. Amaliyotda bosma nusxalar rastrlangan aslnusxa liniaturasidan 2-4 marta katta bo’lgan ortiqcha imkonli qobiliyatda (masalan, 600 dpi) raqamlashtiriladi, keyingi ishlar esa tasvirga ishlov berish dasturlarida (maslalan AdobePhotoshop da) amalga oshiriladi. Adobe Photoshop dasturi bu maqsadlar uchun mo’ljallangan bir qator instrument va vositalar to’plamiga ega, shuning uchun ishlov berish uslublari bir-biridan farq qilishi va individual tavsifga ega bo’lishi mumkin. Biroq qayta ishlashda masshtab bo’yicha talablarga amal qilish (rastrlangan bosma aslnusxalari nashrlarda faqat 50-70% kichraytirib joylashtiriladi) va liniaturasi 133 lpi dan kam bo’lmaganaslnusxalardan foydalanish aslnusxalarni bosma nashriga tayyorlash ishlarining yarmini tashkil qiladi. Aslnusxalarning asosiy guruhini yarim tusli shaffof rangli yoki bir rangli diapozitivlar (slaydlar) tashkil qiladi. Ularning yorug’ va to’q joylarida detallarning yo’qotilmasligi o’ziga xos talab hisoblanad (yorug’ joylarda optik zichlik 0,35D dan kam bo’lmasligi, to’q joylarda 3,2D dan kam bo’lmasligi, rangli vual umuman bo’lmasligi yoki optik zichligi 0,1D dan oshmasligi kerak). Ushbu guruh aslnusxalari uchun qolgan talablar quyidagicha: - san’at asarlari tushirilgan slaydlar (o’lchami 90x120 mm dan kam bo’lmagan) suratga olishni nazorat qilish uchun test-ob’ektga ega bo’lishi kerak; - optik zichliklar diapazoni kiritish apparatining (skanerning) dinamik optik diapazoniga muvofiq bo’lishi vashu intervalning ichida bo’lishi kerak, aks holda, syujetni raqamlashtirishda yorug’ yoki to’q joylarda axborot yo’qotilishi mumkin; - slayd tuzilmasining donadorligi rasmning nashrdagi masshtabini hisobga olib baholanadi, u aslnusxani vizual qabul qilishda sezilarsiz bo’lishi kerak. So’nggi vaqtlarda reproduksiyalashda raqamli aslnusxalar keng qo’llanilmoqda. Ularni hosil qilish tabiati xilma xil: aniq bosma jarayoni uchun tayyorlangan (bosiluvchi material, bosma uskunasining turi, triada bo’yoqlari, standartlar, CMYK rang fazosi modelini hisobga olib) grafik fayllar, professional skanerlarda tayyorlangan aslnusxalar, internetdan olingan tasvirlar yoki raqamli

foto va video qurilmalarda olingan tasvirlar. Umuman olganda raqamlashtirilgan syujetning manbai sezilarli ahamiyatga ega emas. Asosiy talab – bu nashrdagi tasvir uchun yetarli hajmda axborot bo’lishi (o’lchami, imkonli qobiliyati, rang modeli), yorug’ va to’q joylarda axborotning mavjudligi va syujetning gradasion tarkibi. Odatda, axborot hajmi bir nechao’n megabayt bilan baholanadi. Ifodalashning rang modeli, shuningdek, grafik fayllarning formatlari prinsipial ahamiyatga ega. Bu haqdagi axborotni oldindan repromarkaz yoki bosmaxonadan olish kerak. Rasmli axborotni CIE L*a*b* rang modelida (rang fazosining apparatga bog’liq bo’lmagan modeli) yoki RGB (rang fazosining additiv modeli) rang modellarida ifodalash kerak. Raqamlashtirilgan syujetni subtraktiv rang modeli CMYK da ifodalash faqatgina aniq bosma jarayonining barcha talablarini hisobga olib axborotni bosmaga professional tayyorlashsharoitidagina mumkin bo’ladi. Gradasion tarkib tasvirning yorug’, o’rta tus va to’q joylarida gradasion o’tishlar (rasm detallari) miqdorining nisbiy taqsimlanishi sifatida aniqlanadi. 1.Tasvirning keskinlik ko’rsatkichlari: Imkonli qobiliyat, u 1mm ga to’g’ri keluvchi va alohida xosil qilinadigan bir xil enlikdagi shtrix va oraliqlarning eng ko’p miqdori. 2. Rang berilish ko’rsatkichlari: Kulrang tuslar muvozanati. Suratga olish ob’ektining neytral-kulrang tuslarini hosil qilish bilan baholanadi. Esda qoladigan ranglarning hosil qilish. Qayta ishlash uchun tanqidiy bo’lgan (teri, ko’kat, osmon, neytral-kulrang ob’ektlar va boshqalar) tabiat ob’ektlarining ranglari. Rangli reklamada hal qiluvchi kuchga ega bo’lgan firma ranglarni hosil qilish. 3. Texnik nuqsonlar (dog’, tirnalish, nuqta, sinishlar), tasvirning donadorligi va boshqalar. Tasvirni bir butun yaxlit ko’rinishda qabul qilinishini qiyinlashtirilgan omillar texnik nuqsonlarga taalluqli hisoblanadi.

Baholash natijalari bo’yicha tavsiflari o’xshash bo’lgan aslnusxalar ularni standart dasturlar bo’yicha reproduksiyalash uchun namunaviy guruhlarga taqsimlanadi. Bu jarayonning vazifafasi sozlash va dasturlashga sarflanadigan vaqtni qisqartirish va korrektura hajmini kamaytirish hisobiga skanerlovchi qurulmaning unumdorligini oshirishdan iborat. Aslnusxalarning gradasion tarkibi bo’yicha quyidagi guruhlarga ajratish mumkin: 1) yorug’ joylarda kontrasti yuqori bo’lgan va syujetli muhim detallari tasvir-ning yorug’ joylarida joylashgan aslnusxalarni (muzdagi oq ayiq, qordagi oq mushuk); 2) to’q joylarida kontrasti yuqori bo’lgan va syujetli muhim detallar tasvirning to’q joylarida joylashgan aslnusxalar (asfaltdagi qora mushuk); 3) yorug’ va to’q joylarida kontrasti yuqori bo’lgan va syujetli muhum detallar tasvirning yorug’ va to’q joylarida joylashgan aslnusxalar (oq fatali kelin va qora kostyumdagi kuyov); 4) yorug’ va to’q joylarida pastroq kontrastli va syujetli muhim detallari o’rta tuslarda joylashgan aslnusxalar (kuz manzarasi). 3 Bosma nashrlarini bezashda rangning o’rni Matbaa bezalishida rang badiiy ko’rgazmalilik vositasi sifatida amal qiladi, uning qanday bo’lishi san’at asari sifatida nashrning badiiy g’oyasi va g’oyaviybadiiy tarkibida bo’ysunadi. Bunday murakkab badiiy vazifalarni rangshunoslik ma’lumotlari asosida hal qilishning iloji yo’q. Rangshunoslik tabiatdagi rang xodisalarini o’rganadi va tushuntiradi hamda bir qator hollarda rassomga yordam beradi. Nusxadagi tasvir rangi konkret bo’yalgan ob’ektlarning rangi sifatida namoyon bo’ladi va uning qabul qilinishi predmet-g’oyaviy mohiyatga bog’liq bo’ladi.

Kitob, jurnal va reklamalarni bezash uchun rasmlarni tayyorlashda rassomlar oq qog’ozdan oq rang sifatida foydalanilar. Bu nafaqat o’zini oqlaydi, balki zaruriy hamdir. Qog’ozning oq rangi rasmda predmetga aylanadi va qog’ozning yuzasi sifatida qabul qilinmaydi. Rasmlarda qog’oz ikki jihatga ega: ham fon, ham “figura”. Matnni ikki rangli terish va bezashda alohida ranglarning seziluvchanligini hisobga olish kerak. Odatda ikkinchi rang matnning alohida qismlarini ajratishi uchun qo’shiladi. Nashrni bezash oldidan rang masalalari nafaqat ko’p bo’yoqli bosma sharoitida yuzaga keladi. Bir bo’yoqli rasmlarda ham rang mavjud, uning tavsifnomasi nusxaning intevsivligiga, bo’yoq qatlamining zichligiga va bosish uchun tanlangan bo’yoqqa bog’liq. Bosma nashrining alohida elementlari – ornament, muqova va forzatslar uchun rang tanlashda bevosita ranglarning muvofiqlashuviga daxldor savollarning hal qilinishi konkret maqsadlarga bog’liq. Bir holat uchun yaroqsiz bo’lgan rang uyg’unliklari ikkinchi holat uchun juda yaroqli bo’lib chiqishi mumkin. Bezaladigan bosma nashrining tarkibiga bog’liq holda ba’zida kontrastli, keskin rang uyg’unligi, ba’zida esa sust, xira ranglar talab qilinadi. Tasvirdagi istalgan rang konkret tasvirlangan ob’ektga bog’lanadi va shunga bog’liq holda qabul qilinadi. Masalan, fotografiya yoki kinolarning qora rangli muqovasi me’yoriy holat deb qabul qilinsa, bolalar ertaklari kitoblarining qora muqovasi yomon qabul qilinadi. Bolalar nashrlarida ranglarga alohida talab qo’yiladi; bolalar yorqin, intensiv, oq ranglarni yaxshi ko’radilar, ular xilma xil ranglarni va kontrastli rang uyg’unligini yoqtiradilar. Maxsus tatqiqotlarda shu narsa aniqlandiki, ko’p rangli tasvirlar bolalar tomonidan oq-qora tasvirlarga nisbatan tezroq va osonroq qabul

qilinadi. Ko’p rangli tasvirlarning ma’lumot va taassurot berishdagi ahamiyatiham katta. Quyidagilar ko’p xolatlarda sifatsiz bosma mahsulot olishining sabablari sifatida ko’rsatiladi: texnologik tartibning buzilishi, texnik jarayonlarini amalga oshirish rejimlarinig buzulishi va “aslnusxa- nusxa” sikli davomida mahsulot sifatini bosqichma-bosqich nazorat qilishni samarasiz amalga oshirish. 4. Turli xildagi aslnusxalarga ishlov berish tamoyillari Shtrixli va bir rangli tusli aslnusxani qayta ishlash Shtrixli aslnusxalarni qayta ishlash. Shtrixli aslnusxalarning matbaada qayta ishlanishida nusxada shtrixlarning qalinligi, geometrik shakli va o’lchamlari aslnus-xadagiga aynan mos kelishi talab qilinadi. Yuqori va tekis ofset bosmada shtrixli aslnusxalar shtrixlarning o’lchami va geometrik shakli jihatdan ham, optik zichlikning bir tekisliligi jihatdan ham yetarlicha aniq hosil qilinadi. Optik zichlikning bir tekisligi qolipdan yoki rezina plastinadan qog’ozga beriladigan bo’yoq qalinligining bir xilligi hisobiga yuzaga keladi. Chuqur bosmada shtrixli tasvirlar bosma qolipda bir xil chuqurlikdagi bosiluvchi elementlarga ega, shuning hisobiga nusxaning barcha joylarida bo’yoq qatlami bir xil bo’lishiga erishiladi. Shtrixli tasvirlarni qayta ishlashda matbaa mahsulotlari uchun alohida shtrixlar qalinligining minimal yo’l qo’ysa bo’ladigan chegaralari mavjud: chuqur bosma uchun taxminan 0,2 mm, yuqori bosma uchun 0,1 mm va tekis ofset bosma uchun 0,05 mm. Ko’p rangli shtrixli aslnusxalar bir rangli shtrixli aslnusxalar bilan bir xil grafik aniqlikda hosil qilinadi. Nusxa olishda, aslnusxa xususiyatlaridan kelib chiqqan holda, shtrixlar rangi bitta bo’yoqda yoki bo’yoqlarni bir-biriga yuritish yo’li bilan hosil qilinishi mumkin. Bir rangli tusli aslnusxani qayta ishlash. Tusli aslnusxaning grafik axborot tashuvchisi tasvirning tusli gradasiyalaridir. Ular tasvir tarkib topgan yorug’lik

yutuvchi moddaning miqdoriga bog’liq (masalan, fototasvirlarda metall kumushva b.). Aslnusxada bu modda qancha kam bo’lsa, shu maydonlar yorug’likni ko’proq qaytaradi, ya’ni yorug’roq hisoblanadi (ularning optik zichligi minimal bo’ladi). Va aksincha, modda miqdori ko’p bo’lganda yorug’lik kamroq qaytariladi, ya’ni shu maydonlar to’q bo’ladi (ularning optik zichligi maksimal bo’ladi). Istalgan tusli aslnusxa qog’ozning oq tusidan tashqari maksimal qora maydon-larga, oraliq tuslarga, masalan yorug’-kulrang, kulrang, to’q kulrang maydonlarga ega bo’ladi. Oraliq tuslarni (gradasiyalarni) bu usulda yuqori va tekis ofset bosmada hosil qilishning iloji yo’q, chunki nusxaning barcha maydonlaridagi bo’yoqning qatlami deyarli bir xil. Shuning uchun yuqori va tekis ofset bosma nusxalarida gradasiya ko’zga ko’rinadigan mikroshtrixli rastrli elementlar bilan hosil qilinadi. Ular turli geometrik shaklda bo’lishi mumkin, lekin ko’p hollarda dumaloq nuqta ko’rinishida bo’ladi. Bu elementlarning o’lchami har xil, lekin nusxaning xamma joylarida bo’yoq qatlami qalinligi bir xil. Bosma qolipda ular maydonlari bo’yicha har xil bo’ladi. Gradasiyani rastrli elementlar bilan berish ko’zning alohida mayda elementlarni ular orasidagi masofa ma’lum chegaradan kam bo’lmagan holatgacha farqlash xususiyatiga asoslanadi. Tajribalarda belgilanganki, bu chegara elementlar ko’rilayot-gan masofadan 1500 marta kam bo’lishi kerak. Shunga muvofiq, kitob, gazeta va boshqa matbaa mahsulotlarni ko’rganda eng qulay ko’rish masofasidan alohida nuqtalar ko’rinmaydi, agar ular orasidagi masofa 25:1500=0,016 mm dan katta bo’lmasa. Bu 1 sm 2 maydonda 3600 va undan ortiq nuqta mavjud bo’lgan tasvirga mos keladi. Natijada qog’oz oq rangining va rastrli elementlar qora rangining optik aralashuvi tufayli tasvir ko’z tomonidan tusli qabul qilinadi. Nusxaning turli joylarida rastr nuqtalari va yorug’ joylar o’lchamlarinig nisbati aslnusxa gradasiyasiga mos keladi. Rastr elementlariga ega maydon foizi qancha ko’p bo’lsa, nusxadagi tasvir tusi to’qroq bo’ladi. Juda to’q tuslarda qora

nuqtalar o’zaro jipslashib, o’lchami juda kichik oq oraliqlar hosil bo’ladi. Oraliq butkul yo’q bo’lganda esa qora tus (bosma bo’yog’ining rangi) hosil bo’ladi. Biroq, rastrli nusxa lupa orqali kattalashtirilib ko’rilganda oraliq tuslarsiz shtrixli tasvir alomatlari ko’riladi. Tusli tasvirlarni rastrli ko’rinishga o’tkazish (rastrlash) tusli aslnusxadagi axborotni fotomaterialga yoki qolip materialiga ko’chirishda amalga oshiriladi. Tasvirning 1sm ga to’g’ri keladigan rastr nuqtalari soni rastrlash liniaturasi deb ataladi. Bu parametr dyuymlarda ham o’lchanishi mumkin. Aslnusxa turi, nashrning vazifasi va u uchun qo’llanadigan qog’oz, bosma qolip tayyorlash texnologiyasi va boshqa sharoitlardan kelib chiqib, rastrlashning u yoki bu liniaturasidan foydalanish mumkin (20 dan 305 lpi gacha). Tasvir detallari va rastrli tuzilmasining farqlanishi rastrlash liniaturasiga boqliq bo’ladi. Rastrlash liniaturasi qancha katta bo’lsa, hosil qilinadigan tasvirning aniqligi shuncha yuqori bo’ladi. Biroq bu holda rastrlash va bosma bo’yoqlarining yetarlicha bo’lmagan qoraligi (optik zichlik) tufayli nusxadagi farqlanadigan gradasiyalar soni aslnusxadagiga nisbatan kam bo’ladi. Bundan tashqari, rastrlash liniaturasi oshirilganda bosma qolip tayyorlash texnologiyasi va bosish jarayoni murakkabla-shadi, yuqoriroq sifatdagi bosma qog’ozi talab qilinadi. Chuqur bosmada tusli aslnusxalarni qayta ishlashda nusxada gradasiyalar bo’yoq qatlamining turlicha qalinligi hisobiga hosil bo’ladi. Tasvirning to’q joylariga maksimal, yorug’ joylariga esa minimal bo’yoq qatlami to’g’ri keladi. Gradasiyani bunday yaratish aslnusxani hosil qilishda tuslarni shakllantirish tabiatiga yaqin. Shuning uchun chuqur bosma yuqori va tekis ofset bosmaga nisbatan tusli aslnusxalarni yaratishda, ya’ni gradasiyalar bo’yicha yaxshi natijalar beradi. Shu narsani ham nazarda tutish kerakki, so’nggi vaqtlarda gradasiyani yuqori bosmadagi kabi yo’l bilan beradigan chuqur bosma qoliplaridan ham foydalanilmoqda. Boshqa hollarda esa gradasiya bir vaqtning o’zida ham bo’yoq qatlami qalinligi bilan, ham rastrli elementlar maydoni bilan

berilishi mumkin. Biroq chuqur bosmada barcha tusli tasvirlar (shtrixlar ham, matn ham) rastrlanadi. Bundan maqsad gradatsiyaga sharoit yaratish emas (yuqori va tekis ofset bosmadagi singari), balki chegaralarga ega yacheykalar hosil qilish uchun. Ular bosish jarayonida rakel uchun tayanch vazifasini bajaradi. 2. Ko’p rangli tusli alsnusxani qayta ishlash Ko’p rangli aslnusxalarni qayta ishlash va reproduksiyalash oq-qora aslnusxalarga nisbatan barcha bosma usullarida murakkablik keltirib chiqaradi. Biz yuqorida ko’rib chiqqan turli bosma usullarida oq-qora tusli aslnusxalarni qayta ishlash ko’p rangli tusli aslnusxalarni qayta ishlashga ham taalluqli. Biroq, keyingi holda ko’p rangli aslnusxadan to’rtta bosma qolipi tayyorlanishish kerak. Bu qoliplardan har biri faqat bitta bo’yoq bilan tasvirning rastrli elementlarini hosil qiladi. Keyin tayyorlangan qoliplardan bo’yoqlarni navbati bilan ustma-ust yuritib, ko’p rangli nusxalar olinadi. Ko’p rangli tasvirlarni reproduksiyalashdagi oddiy murakkablik reproduktsyaning aslnusxaga nisbatan kerakli rang aniqligini ta’minlashda yuzaga keladi. Bu ishni to’liq amalga oshirishning deyarli iloji yo’q, chunki bosma materiallari va aslnusxa materiallari orasida, shuningdek, ularni yaratishsharoitlari orasida katta farq mavjud. Biroq, zamonaviy matbaa texnikasi va texnologiyasining rivojlanishi tufayli matbaada ko’paytirishga mo’ljallangan aslnusxalarni barcha bosma usullarida, qo’llanayotgan bosma materiallarda aynan aslnusxaga mos qilib matbaada yaratishning imkoniyati paydo bo’ldi. Rangli yarim tusli tasvirlarni qayta ishlashda rastrli tuzilmalarning xususiyatlari yaqqol naioyon bo’ladi. Ikki yoki uch bosma bo’yog’idan foydalanib bosishda rastr tuzilmasini tanlash juda tanqidiy emas. Bo’yoqlar soni ko’proq bo’lganda muarning paydo bo’lish ehtimolligi oshadi. Ikki yoki undan ko’p doimiy tekislikli tuzilmalarning ustma-ust tushishida doim pastroq chastotali qo’shimcha tuzilma hosil bo’lib, u ko’zga seziladi. Uchta tuzilma uchun yuzaga keladigan yangi tuzilma (muar) minimal chastotaga ega

bo’ladigan qilib rastrlarning burilish burchaklarini tanlash mumkin, kichik o’lchamli tasvirlar uchun muar elementlarini tasvir chegaralaridan chiqarib yuborish mumkin. To’rt bo’yoqli bosma uchun oqilona yechim topilgan: chizmaydigan sariq bo’yoq uchun rastrning eng noqulay burilish burchagi berilgan. Shu tarzda muarli rozetka uch bo’yoqli bosmadagi singari sezilmas bo’lib qoladi. Ko’p bo’yoqli jurnalning istalgan sahifasida lupa yordamida burilish burchagi 0 0 , 15 0 ,75 0 va 45 0 bo’lgan rastrli tuzilmalarni va rozetkalarni aniqlash mumkin. Yaqinda yaratilgan litografiya va fototipiyada tabiiy nodoimiy tuzilmalarni qo’llab, to’rt va undan ko’p bo’yoqlarda muarlarsiz bosish imkoni bo’lgan. Ba’zida bo’yoqlar soni 20 taga yetgan: boshqacha so’z bilan aytganda rangli tasvirlarni bosishda qancha ko’p sonda bo’yoqlar ishlatilsa, nusxada shuncha ko’p rang ottenkalarini hosil qilish mumkin. Natijada aslnusxa bosishda aniqroq hosil bo’ladi. Savol tug’ilishi mumkin: agar doimiy rastrli tuzilmalar muar bilan muammo hosil qilsa va bo’yoqlar sonini chegaralasa, ularning qanday yaxshi jihati bor? Nega ular rangli tasvirlarni bosishda 90% holatlarda qo’llaniladi? Doimiy tuzilmalar juda muhim afzallikka ega - yakuniy natijaning oldindan aytib bera olinishi. Bu buyutmachi uchun ham, xizmat ko’rsatuvchi uchun ham juda muhimdir. Qog’oz turiga bog’liq holda elementlarning zaruriy chastotasi va shakliga ega bo’lgan tuzilmani tanlash, shuningdek fotoqolip, bosma qolip va nusxada element-larning hosil bo’lishini nazorat qilish mumkin. Bosiluvchi materialning yuzasi dag’al (qo’pol) bo’lganda tekis ofset bosmada rastrli elementlar 5 dan 95% gachachegarada hosil bo’lishi mumkin. 5% dan kam bo’lgan mayda rastrli elementlarning hosil bo’lishi ishonchsiz bo’ladi (yirtilgan to’r hosil bo’ladi), lekin “ha-yo’q” darajasida diffuzion yorug’ soholarda tasvir detallarini hosil qilish imkoniyati saqlanib qoladi. Yuqorida aytib o’tilganidek, diffuzion yorug’ joylar tasvirning eng och joylari bo’lib, unda detallar sezilib turadi. Ofset bosma nusxasida bosma elementlarining umuman bo’lmasligi faqat “blesk”, “yaraqlash” sohasidagina mavjud bo’lishi mumkin.

Minimal rastrli elementlar sohasida rastrli tuzilma doimiyligining buzilishi rastr elementining hosil qilinishi yoki texnologik rejimlarning buzilishini aniqlash omillaridan biri hisoblanadi. Aslnusxalarni matbaada qayta ishlanishining rang aniqligi ko’plab omillarga bog’liq: aslnusxa xususiyatiga, ularni yaratish masshtabiga, bosish turiga, qo’llanayotgan bosma bo’yog’i va qog’ozining xususiyatlariga, tusli tasvirlarni rastrlash liniaturasiga, bosmada bo’yoqlarning bir-biriga mos tushish aniqligiga, texnologik jarayon rejimlariga, bosishgacha bo’lgan, bosish va bosishdan keyingi uskunalarga bog’liq. 3. Analogli va raqamli tizimlarning umumiy xususiyatlari Gradasiyani rastrli elementlar bilan berish ko’zning alohida mayda elementlarni ular orasidagi masofa ma’lum chegaradan kam bo’lmagan holatgacha farqlash xususiyatiga asoslanadi. Tajribalarda belgilanganki, bu chegara elementlar ko’rilayot-gan masofadan 1500 marta kam bo’lishi kerak. Shunga muvofiq, kitob, gazeta va boshqa matbaa mahsulotlarni ko’rganda eng qulay ko’rish masofasidan alohida nuqtalar ko’rinmaydi, agar ular orasidagi masofa 25:1500=0,016 mm dan katta bo’lmasa. Bu 1sm 2 maydonda 3600 va undan ortiq nuqta mavjud bo’lgan tasvirga mos keladi. Natijada qog’oz oq rangining va rastrli elementlar qora rangining optik aralashuvi tufayli tasvir ko’z tomonidan tusli qabul qilinadi. Hozirgi vaqtga kelib 2 xil tipdagi qayta ishlash tizimlari bor. 1 - aslnusxadagi xamma axborotni birdaniga qayta ishlash tizimi; 2 - ketma-ket elementlar bo’yicha qayta ishlash tizimi. Unda qayta ishlash ketma-ket va har biri kichik - o’lchamli 1 dan 1000 mkm gacha bo’lgan elementlar alohida qayta ishlanadi. Matbaada aslnusxani reproduksiyalashda ishlatiladigan qurilmalarni ikkita katta guruhga bo’lish mumkin:

Fotomexanik - bir vaqtda to’liqo’lchamli qayta ishlovchi va optoelektron - tasvir elemertlarini ketma-ket qayta ishlovchi. Tasvirlarni bir vaqtda to’liqo’lchamli qayta ishlash tizimlari uchta asosiy bo’g’indan - yorug’lik manbai, optik bo’g’in va qayd qiluvchi muhitdan tashkil topadi. Fotoapparatlar ana shunday tuzilishga ega. Fotoapparatda aslnusxa tasviridan shakllanadigan optik signal optik bo’g’in yordamida qayd qiluvchi materialga proyeksiyalanadi. Optik bo’g’in mavjud bo’lmaganda aslnusxadagi axborot qayd qiluvchi materialga kontaktli usulda uzatilishi mumkin. Kontaktli nusxa ko’chirish qurilmasi shu vazifani bajarishga xizmat qiladi. Agar aslnusxa birdaniga yoritilib rasmga olinsa 1 - turdagi, agar aslnusxa ketma-ket kichik o’lchamdagi maydonlari yoritilib va asta sekin ko’rib qayta ishlansa 2-tipiga kiradi, ya’ni optoelektronik tizimda amalga oishriladi. 1-tizim bu fotoreproduksion tizimidir, bunda aslnusxa birdaniga yoritilib, yorug’lik signali registrasiya qiluvchi materialga, ya’ni plyonkaga tasvir tushiradi. Buning uchun fotoapparatlar, kontaktli nusxa ko’chiruvchi dastgohlar ishlatiladi. 2-tizim esa elementlarni alohida qayta ishlovchi tizimi bo’lib, fotoelektron tizimalari deyiladi. Ularda aslnusxadagi elementlar ajratib olinib yoritiladi va elektronli signallar ya’ni yorug’lik signallariga yoki boshqa signallarga aylanib, registrasiya qiluvchi materialga ta’sir qiladi. Shu tarzda, xamma aslnusxalar matbaada ko’paytirishga tayyorlanadi. Ba’zida qo’shma uslublardan qo’llaniladi. 2-tizimda ranglarni ajratuvchi, rangni tuzatuvchi, EGA, turli skanerlar va hokazolar ishlatiladi. Elementlarni alohida-alohida qayta ishlovchi tizim skanerlovchi tizimlar deyiladi. Analogli va raqamli tizimdagi texnologik jarayonlarni qayta ishlashning asosiy metodlari. a) tizimdagi optik uslub bilan geometrik qayta ishlash (masshtablash),

ranglarga ajratish, gradasion qayta ishlash, rastrlash ham bajariladi. b) fotografik. Bu uslubda gradasion qayta ishlash, ranglarni ajratish hamda mayda detallarni qayta ishlash bajariladi. v) kimyoviy–badiiy retush. Bu yordamida gradasion, ranglarni va detalli qayta ishlash rastrlarda kimyoviy susaytirish yoki kuchaytirish bilan bajariladi. s) mexanik yoki qo’lda bajariladigan retush - bu ham oldingiga o’xshash qalam bilan yoki bo’lmasa kuchaytirish yoki susaytirish yo’llari bilan bajariladi. 2-tizimda quyidagi uslublar ishlatilishi mumkin. 1. Analogli usul. Elektron signallarni qayta ishlash real vaqt rejimida rasmlarni hisoblash bilan bajariladi. 2. Raqamli usul. Elektr signallari raqamli kodga aylantiriladi, raqamli hisoblash texnikasida qayta ishlanadi. 3. Analogli-raqamli usullari, ya’ni ba’zi bir signallar analog usuli bilan keyin raqamli kodga aylanishi bilan qayta ishlanadi. 4. Texnologiyaning tarkibiy qismlari va qayta ishlash operasiyalari Fotoreproduksion jarayonlarda rasmlarni qayta ishlashda bajariladigan ishlar bir xil emas. Osonroq bajariladigan jarayon shtrixli aslnusxalar bilan ko’p tusli aslnusxalarda jarayon rastrli jarayonni qo’shilishi va ranglarni ajratish jarayonining qo’shilishi bilan farq qiladi. Aslnusxada biz 3 xil axborotga egamiz: 1. Rang to’g’risida 2. Gradasiya xaqida 3. Rasm detallari haqida. Xamma 3 xil axborotda har xil yo’nalishdagi axborotni qayta ishlash talab qilinadi: Rangli qayta ishliash; Gradasiyani qayta ishlash; Mayda detallarni qayta ishlash. Bu qayta ishlashlar axborotli qayta ishlashlar deyiladi. Bu ishlarni amalga oshirish reproduksion jarayonlarning asosiy vazifalaridir.

Xuddi shunday axborotlarni o’zida tashuvchilarda joylashtirish turlari ham bor. Ular masshtab, kadrlash, qolipni to’g’ri yoki ko’zgisimon ko’rinishda chiqarish, rastrlarni juda yuqori aniqlikda qayta ishlash va orqa-oldi tomoni to’g’ri keladigan qilib qayta ishlash kabi ishlarni bajaradilar. Bularning xammasi geometrik qayta ishlash deb yuritiladi. Nashriyot vazifalariga – redaksion qayta ishlash, ya’ni ranglarni tanlash va o’zgartirish, tuslarni va rasm detallarni o’zgartirish kiradi. Xulosa qilib aytganda, axborotli qayta ishlash, geometrik va redaksion qayta ishlashlar aslnusxani qayta ishlashdagi asosiy jarayonlar bo’lib xizmat qiladi. Bular kelgusida nashr texnologiyasini aniqlaydi va hammasi birgalashib texnologik qayta ishlashni bildiradi. Qayta ishlovchi tizimlar ham o’z yo’lida qayta ishlanayotgan rasmlarga o’z ta’sirlarini o’tkazadi, shuning uchun texnologik jarayon bajarilayotganda ularni hisobga olish zarur. Qayta ishlovchi tizimlar ta’sirini kamaytirib (bu keraksiz bo’lsa), kuchaytirib (kerakli bo’lsa), tabiiy jarayonlardan foydalanib rasmlarni qayta ishlashimiz mumkin. Ko’p hollarda bu ta’sirlar texnologik jarayonlarning bir turi sifatida qo’llaniladi. Bosma qolip tayyorlashdan oldin rasmli axborot texnik jihatdan tayyorlashni va qayta ishlanishi kerak. Operasiyalar soni, ishning ketma-ketligi bosish turiga qarab aniqlanadi. Reproduksiyalash jarayonining asosiy operasiyalari quyidagicha: O’lchamlarni o’zgartirish; Teskari (ko’zgu) yoki to’g’ri tasvir olish; Optik zichligini va tasvirning kontrastini qayta ishlash; Gradasion korrektura; Rangdorlikni aniqlash; Rangdorlikni korrektura qilish; Tasvirlarga har xil detallarni qo’shish yoki olish (badiiy va texnik); Tasvir ketma-ketligi va montaj.

Bu operasiyalar rasmli axborotga tegishlidir. Xamma operasiyalarni uch guruhga bo’lish tavsiya etiladi: 1. Tasvirning rangi, tuslari va gradasiyasiga ta’sir qilmaydigan operasiya. Bu operasiyaga masshtablash, kadrlash, tasvirlarni elektron montaj qilish va boshqa jarayonlar kiradi. 2. Rang korrekturasi va gradasiyani qayta ishlash operasiyasi. 3. Tasvir tuzilishini buyurtmachi xohishiga ko’ra o’zgartirish, tasvirga har xil detallarni qo’shish va olish, aslnusxa rangini o’zgartirish operasiyasi. Ikkinchi guruh operasiyalarga reproduksiyalash jarayonining eng asosiy masalalari va muammolari kiradi. Reproduksiyalash jarayoni tasvirlarni chiqarishga tayyorlash (elektron fayl ko’rinishiga keltirish), fotoqolip yoki bosma qolip chiqarish bilan tugaydi. Reproduksiyalash jarayonining asosiy vazifasi – bu aslnusxadagi axborotni sifatini to’liq saqlab qolgan holda turli materiallarda sintez qilishdir. Adabiyotlar 1. Helmut Kippxan. Handbook of printmedia: Technologies and Production Methods. Germany, 2014. 2. С.Стефанов. “Цвет Ready Made или теория и практика цвета”. Учебное пособие. - М.: «Репро ЦЕНТР М» 2006. - 316 с. 3. Волкова Л.А., Решетникова Е.Р. Технология обработки текстовой информации. M Книга, 2007. 4. Bаbахаnоvа Х.А. Mаtnli ахbоrоtni qаitа ishlаsh tехnоlоgiyasi.Tоshkеnt, TTYЕSI, 2011. 5. Кузнецов Ю.В. Технология обработки изобразителной информации. Учебное пособие. - М-С-П.: «Петербургский институт печати» 2002. - 310 с 6. Jalilov A.A. «Rasmli aхborotni qayta ishlash tехnologiyasi» fanidan ta’lim tехnologiyasi. O’quv qo’llanma. - T.: TTYЕSI 2012. – 112 bеt.

Похожие

Axborotni kiritish va ishlov berish uskunalari

Axborotlarni kiritish va raqamlashtirish

Raqamli prepress jarayonlar

An’anaviy prepress jarayonlar

Ilmiy tadqiqotda qisqartma, havola va bibliografik ma`lumotlarni berish