Сузлашув услуби - Лингвистика - Рефераты

Сузлашув услуби

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

109 KB

Сўзлашув услуби Режа: 1. Сўзлашув услуби. Сўзлашув услубининг фонетик хусусиятлари. 2. Сўзлашув услубининг лексик-фразеологик ва грамматик хусусиятлари.

Адабий сўзлашув услуби. Оддий сўзлашув услуби. Фонетик хусусият. Лексик-фразеологик хусусият. Грамматик хусусият. Талаффуз нормалари. Мавзуга оид асосий муаммолар: 1. Сўзлашув услуби адабий тилнинг бойишига манба бўла оладими? 2. Сўзлашув услубида паралингвистик воситаларнинг қўлланилиши ҳ ақида қандай янги фикр айта оласиз? . 1-савол бўйича дарс мақсади:  Сўзлашув услубининг оддий сўзлашув ва адабий сўзлашув услуби каби турларга бўлиниши ҳ ақида тушунча бериш.  Оғзаки нутққа хос талаффуз хусусиятларини тушунтириш.  Сўзлашув услубига мансуб адабий-норматив шакллардан фарқланувчи фонетик белгилар ҳ ақида тушунча бериш. Идентив ўқув мақсадлари:  Сўзлашув услубини тасаввур қилади ва тушунтира олади.  Оддий сўзлашув услубига хос сўзларни мисоллар орқали изо ҳ лайди.  Сўзлашув услубига хос фонетик ўзгаришларни мисоллар асосида тушунтира олади. 1-асосий саволнинг баёни: Сўзлашув услуби алоқанинг норасмий сохасидир. У кундалик эркин муомалага асосланган.Маълум вазиятда юзага келиб, оғзаки нутқ шаклида намоён бўлади.Кўпинча савол-жавобга асосланган диалогик нутқда қўлланилади. Ҳ еч қандай тайёргарликсиз баён қилинади. Тасвирийлик,таъсирчанлик,шахсий бахолаш хусусияти устивор нутқ.Унда паралингвистик воситалар фаол иштирок этади.Сўзлашув услуби учун фонетик ходисаларнинг хослиги.Унли ва ундош товушлар билан боғлиқ ўзгаришлар Товушларнинг кучсизланиши,иккиланиши,чўзилиши,тушиши,ўрин алмашиши каби ўзгаришлар кенг йўлга қўйилади. Оддий муомалага оид сўз ва иборалар,эркалаш,суйиш, менсимаслик,хақорат англатувчи сўзлар,дағал сўзлар, ундов ва тақлид сўзлар эркин ишлатилади. Инверсия ходисаси, сўз таркибининг эркинлиги, кесимнинг тушиб қолиши, от кесимларнинг ишлатилиши кабилар тез-тез учрайди. Ҳ озирги ўзбек тилининг сўзлашув усули икки асосий турга ажратилади: адабий сўзлашув услуби ва оддий сўзлашув услуби. Адабий сўзлашув усули тилнинг адабий меъёрларига мос, тартибга солинган ва ишланган бўлиши билан характерланади. Унинг тили содда: жаргон ва шева элементларидан холидир. Адабий сўзлашув усули ўз адабий тилини билган кишилар учун таниш ва маълум бўлган асосий усул ҳ исобланади. Тилнинг адабий сўзлашув усули кундалик алоқа-аралашув учун

хизмат қилади: мактабларда ва ўқув юртларида ўқитиш ишлари шу усулда олиб борилади, ундан бадиий адабиётда жуда кенг фойдаланилади. қ исқаси, адабий сўзлашув усули уму м халқ адабий тилининг энг кенг ва универсал туридир. Оддий сўзлашув усули учун эса бетакаллуфлик билан эркин муомала- алоқа қилиш характерли хусусиятдир. Унда сўзлашув нутқига хос эмоционаллик яққол сезилиб туради. Оддий сўзлашув усули таркибига содда тилга хос элементларни, яъни у ёки бу даражада тилнинг адабий меъёрларига мос келмайдиган фонетик, грамматик ва лексик-фразеологик ҳ одисаларни киритиш мумкин. Сўзлашув усулининг фонетик хусусиятлари . Сўзлашув усулида умумистеъмолдаги адабий-нейтрал сўзларни талаффуз қилишда бирмунча эркинлик сезилиб туради. Сўзлашув усулига мансуб сўзлар кўпинча амалдаги адабий-меъёрий шакллардан фарқланувчи ёки унга қарама-қарши келувчи фонетик белгиларга эга. Бунинг қуйидаги кўринишлари мавжуд: 1. Сўз таркибидаги товушларнинг ўрин алмашиниши: қийғир, налат, шапра, ўрпимоқ сўзлари талаффузга кўра жонли сўзлашувга хос бўлиб, уларнинг адабий талаффуз шакли қирғий, лаънат, шарпа, ўпирмоқдир . 2. Сўз таркибидаги товушларнинг тушиб қолиши: қуфламоқ (қулфламоқ), ташамоқ (ташламоқ), кўкартмоқ (кўкартирмоқ), барик к арам (баргикарам). 3. Бирор товушнинг орттирилиши: чечмоқ (ечмоқ), қамчин (қамчи), корчалон (корчалон), янгитдан (янгидан). 4. Товуш алмашиниши: бўқоқ (буқоқ), мўнчоқ (мунчоқ), кўмирчак (кемирчак), кўйнак (кўйлак), танов (тарнов), қамич (қамиш), нусқа (нусха), қалмоқ (қармоқ), қимилламоқ (қимирламоқ), тиқиллатмоқ (тиқирламоқ), бойламоқ (боғламоқ), махтамоқ (мақтамоқ) ва бошқалар. 5. Қ ўшимчалар қўшилиши натижасида ўзак-негизларда ҳ осил бўладиган қисқартмалар: опти (олипти), кепти (келибди), опкепти (олиб келибди). Талаффузнинг бу усулига хос кўринишларидан бадиий адабиётда оғзаки нутқини акс эттирувчи ўринларда, асар қа ҳ рамонлари нутқида фойдаланилади. Му ҳ окама учун саволлар : 1.1.Жонли сўзлашув тилига хос бўлган сўзларга мисоллар келтиринг. 1.2. Товуш тушиш ҳ одисасига мисоллар келтиринг. 1.3. Товуш орттирилиши ҳ одисасига мисоллар келтиринг. 1.4. Товуш алмашиниши ходисасига мисоллар келтиринг. 1.5. Сўзлашув услубига хос гап тузинг. 1.6. Айланай, ме ҳ мон, кимдан хафа бўлиб турдингиз? Ўзим гиргиттон бўлай? Ким озор берди? Айтинг. Ушбу гап қайси услубга хос. 1.7. Сўзлашув услубига оид гап ёзинг. 1.8.Кўп маъноли сўзлар, синоним (маънодош) сўзлар ва ибораларни сўзлашув услубида ишлатилишини тушунтиринг.

2-савол бўйича ўқитувчининг асосий мақсади:  Сўзлашув услубида ишлатиладиган актив лексик қатлам ҳ ақида тушунча бериш.  Умумадабий лексикадаги нейтрал сўзлар ва бўёқдор сўзларни характерлаш.  Оддий сўзлашув тили ҳ ақида тушунча бериш.  Кўп маъноли сўзлар, синоним (маънодош) сўзлар ва ибораларни сўзлашув услубида ишлатилишини тушунтириш.  Идентив ўқув мақсадлари:  Сўзлашув услубидаги сўзларнинг лексик хусусиятларини тушунтира олади.  Кўчма маънодаги сўзларнинг сўзлашув нутқида қўлланилишини изо ҳ лай олади.  Маънодош сўзлардаги бўёқдорликни сўзлашув нутқида қўлланилишини изо ҳ лайди.  Ибораларнинг сўзлашув нутқида қўлланилишини тушунтиради. 2-асосий саволнинг баёни: Сўзлашув усулининг лексик-фразеологик хусусиятлари. Сўзлашув усулида ишлатиладиган луғатнинг асосий қисмини фаол леклик қатлам ташкил қилади. Шунингдек, адабий-нейтрал луғатнинг катта бир қисми кундалик ҳ аётдаги нарса ва ҳ одисаларни ифодалашга оид бўлиб, улар ҳ ам асосан, сўзлашув усулида ишлатилади. Масалан: нон, о ш, туз, ер, осмон, қуёш, юлдуз, киши, бола, эр, хотин, ўртоқ, оёқ, қўл, кўз, ота, она, китоб, қалам, халқ ва бошқалар. Сўзлашув усулидан кишилар фақат кундалик турмуш муомаласидагина эмас, балки хилма-хил шароитларда уйда, к ўчада ва иш жойларида ҳ ам фойдаланадилар. Шунинг учун сўзлашув услубида кундалик турмушга оид луғатдан ташқари, сиёсат, санъат, маданият, спорт ва сўзловчининг касб- ҳ унарига мансуб хилма-хил нарса ва ҳ одисаларни ифодаловчи умумадабий лексика кўплаб ишлатилади. Сўзлашув усулининг асосини ташкил этувчи уму м адабий лексика «махсуслик» хусусиятига эга бўлмай, балки ҳ ар қандай нутқ усулида ҳ ам, турли хил фаолият доирасида ва ижтимоий му ҳ итда ишлатилиши жи ҳ атдан усулубий нейтрал ҳ исобланади. Сўзлашув усулини асосан сўзлашув бўёғига эга бўлган лексика характерлайди. Усулубий бўёқли сўзлашув элементларига оддий сўзлашув ҳ амда сод д а тилга оид лексика киради. Оддий сўзлашув лексикасига, юқорида айтиб ўтилганидек, адабий тил меъёрларига мос келувчи сўзлашув усулининг оддий сўзлашув турида кўпроқ ишлатиладиган сўзлар киради. Содда тилга эса адабий меъёрга у ёки бу даражада мос келмайдиган лексика киради. Сўзлашув усули салбий ва ижобий муносабатни ифодаловчи экспрессив лексикага жуда бой. Масалан, бола, фарзанд, жужжуқ, чурвақа сўзлари ўзаро маълум семантик муносабатда бўлиб, асосан бир маънони англатади. Булардан бола сўзи бетараф, у барча нутқ усулларидан кенг қўлланади. Фарзанд сўзи кўпроқ китобий усулга хос. Жужуқ эса жонли сўзлашувга хос бўлиб, унда эркалаш-суйиш бўёқдорлиги

бор. Чурвақа сўзида эса усулубий бўёқ жуда аниқ сезилади ва бу сўзда умуман менсимай қараш маъноси мавжуд. Сўзлашув усулида тасвирий сўзлардан ясалган феъллар ҳ ам кўп ишлатилади. Масалан: акилламоқ, в о в илламоқ, валдирамоқ, дўнғилламоқ, минғилламоқ, пўкилламоқ, тўнғилламоқ, тинғилламоқ каби. Камситиш, менсимаслик, уму м ан бетакаллуф муомалада ишлатиладиган бундай бирликлар товуш ва образ билан боғлиқ бўлган ҳ аракатни ифодалайди ҳ амда шу ҳ аракатнинг бевосита атамаси бўлади. Сўзлашув усулида кенг тарқалган ҳ одисалардан я на бири от туркумидаги сўзларни қисқартириб ишлатишдир. Масалан, қуйидаги қисқартмалар жонли тилимизда кенг ишлатилади: мил-мил (миллион-миллион), кило (килограмм), гидро (гидростанция), фото (фотография), метро (метрополитен), автомат (автомат телефон). Оддий сўзлашув нутқида умумистеъмолдаги кўпгина адабий-нейтрал сўзлар кўчма маънода ҳ ам қўлланади. Оддий сўзлашув нутқига хос маъно касб этган бундай сўзлар адабий тилдаги маъно хусусиятларига нисбатан ало ҳ ида образлиликка ва экспресив бўёққа эга эканликлари билан ажралиб туради. Сўзлашув тили ҳам ўз тараққиётининг ҳар бир босқичида янги сўз ва иборалар ҳисобига бойиб боради. Чунончи, ХIХ асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб то инқилобга қадар оддий сўзлашув нутқида ўз маъноси ва ясалишига кўра жуда хилма-хил кўпгина янги сўзлар пайдо бўлди. Буларнинг баъзилари ўзбек тилида аввалдан мавжуд бўлган сўзлар воситасида ясалган, баъзилари рус тилидан кирган бўлиб, талаффузи ва ёзилиши жонли сўзлашув нутқига мослаштирилган сўзлардир. Масалан: пата, чипта (йўл билети – масалан, «темир йўл билети» маъносида), чиптачи (темир йўл кассири), пўрим (олифта, олифта кийинишлик), сим қоқмоқ (телеграф орқали хабар бермоқ), шайтон арава (велосипед), закунчи (адвокат, юрист), закун сўқмоқ («закон»-қонунларини билишлиги билан мақтанмоқ, рўкач қилмоқ). қўшимча эмоционал-экспрессив қиррага эга бўлган синоним сўзларни кўплаб ишлатиш асосан оддий сўзлашув усули учун хос хусусиятдир. Масалан, хунук сўзи маъноси билан бирлашуви бадбашара, бадбуруш, бадқавоқ, тасқара, тавия, таққос синонимик қаторда сўнгги икки сўз, асосан оддий сўзлашув усулига хос. Соқов сўзи атрофида уюшган тилсиз, гунг, гунгалак сўзларидан сўнггиси сўзлашув тилига мансуб. Бечора, шўрлик, бояқиш сўзлари ҳам нутқда ишлатилиши жиҳатидан ўзаро фарқ қилади. Булардан бояқиш сўзи кўпроқ сўзлашув усулига хос. «Бирор иш-ҳаракатни ўрнига қўймоқ», «қойил қилиб бажармоқ» маъноси билан бирлашган бопламоқ, дўндирмоқ, ўринлатмоқ феъллари, асосан, оддий сўзлашув усулида ишлатиши билан фарқланади. қотирмоқ, ўхшатмоқ феъллари эса ўзларининг кўчган маъноларида оддий сўзлашув усулига мос касб этади. Синонимик муносабат сўзлардагина эмас, фразоелогик бирикмаларда ҳам мавжад. Лекин фразеологик синонимлар нутқ кўринишларига хосланганлиги жиҳатдан у қадар кўп ва ранг-баранг эмас, улар асосан сўзлашув нутқига ва қисман бошқа нутқ кўринишларига хос. Масалан (олдинги қатор иборалар

умумнутққа хос, кейингилари сўзлашув нутқига хос иборалар; уларнинг чегараси тире билан ажратилган): «лом-мим» демаслик - чурқ этмаслик; мияси ғовлаб кетди –калласи ғовлаб кетди; таъби хира-таъби номозшом; дунёдан ўтмоқ-жон бермоқ. УСЛУБ-тил(нутк)нинг муайян алока тури ва фаолият сохаси эхтиёжи учун хизмат киладиган нутқ кўриниши. Нутқ кўринишнинг услуб сифатида шаклланиш хусусияти ва услубий лисоний белгилари. Буларнинг функционалстилистик жихатдан ухшаш тил бирликлари хамда уларнинг маъно ва вазифалари муайян максадга йуналтириш ва уюштириш оркали юзага чикиши. Бунда нолисоний омиллар мажмуини етакчи ў рин тутиши. Услубнинг шаклланиши ва ифодаланишида доимий: бар қ арор стилистик воситалар хамда умумуслубий бетараф бирликларни танлашнинг функционал табиати. Хар бир услубнинг муайян тил воситаларининг узига хос таркибланиш ва тартибланиш хусусиятига эга б ў лган уюшган эканлиги. Бу тизимнинг тарихан таркиб топганлик ва ижтимоий фахмланганлик хамда умумийлик табиати. Услуб тил унсурларини муайян максадда танлаш ва маълум тартибда қуллашга асосланган имконият хамда бу имкониятнинг юзага чикиши. Услубнинг таърифи. Услуб ва нутқнинг оғзаки, езма шакллари ў ртасидаги муносабат ва фарқ. Нутк контест ва матн тушунчалари. Нутқ термини маънолари. Нутқ– тил синтагматик тизимини амал килиш жара ё ни. Матн–бу жара ё ннинг махсули, асар хамда услуб амал киладиган тузилма–восита эканлиги. Матн ва унинг турлари ҳ а қ ида тушунча. Тил услублари хамда нутқ услублари. Тил услуби, нутқ услуби, функционал услуб терминлари ва буларни тушунишда бир хилликнинг йўқлиги. Тил ва нутқ муносабатига мувофи қ тил услублари ва нутқ услубларини фаркланиши. Услуб ҳ одисасини нутқда аён тизим, тилда эса имконият сифатида б ў лиш. Тил услублари ало қ а воситаларини танлаш ва қў ллаш ту з умлари хамда стилистик воситалари имконияти сифатида ҳ ам тавсифланиши. Нутқ услубларининг тил с тиллари базасида таркиб топиши. Унинг тил воситалари қў лланган айн и тадрижий тизим эканлиги. Функционал стилларнинг тилга ҳ ам, нутққа ҳ ам тегишли ходиса эканлиги. Адабий тил услубларини белгилашда ва тасниф этишда хилма-хиллик. Услуб тушунчасини тилшунослик хамда адабиёт . Сўзлашув у сл у б ининг грамматик хусусия т лари . Сўзлашув усубининг ишлатилиш шароитлари, интонация ва имо-ишора сингари воситалардан фойдаланиш ҳамда фикр ва баённинг асосан кундалик турмуш характерига эга бўлиши, одатда, гап тузишнинг жуда мураккаб грамматик конструкцияларини талаб қилмайди. Суҳбатда (неча киши иштирок этишидан қатъи назар) сўзловчи ва тингловчининг воқеликка муносабати маълум шароитда нутқ вазиятидан, шароитидан билиниб туради. Шароит суҳбатдошларнинг нутқига аниқлик киритади, уни тўлдиради, фикрнинг тўла раеллашувига кўмаклашади. Сўҳбатдошлар ҳоҳ содда, хоҳ мураккаб фикрни ифода этсинлар, улар вақт суҳбат шароитига суянадилар. Сўзловчи ўз суҳбатдошига ниманидир

кўрсатиши, ниманидир интонация орқали тушунтириши ёки ниманидир мимика, кўз, қўл, бош ҳаракти билан англатиши мумкин. Шундай қилиб, суҳбат шароитида намаён бўлувчи шароит сўзлашув нутқи учун характерли хусусиятдир. Бунда паралингвистик воситалар (имо-ишора, кўз, қўл, бош ҳ аракатлари кабилар) ҳ ам ало ҳ ида роль ўйнайди. Су ҳ бат шароитида диалог му ҳ им рол ўйнайди. Агар диалоглар савол-жавоб характерида бўлса, жавоб тўлиқсиз гап формасида бўлади. Бундай гапларда яширинган муайян бўлак су ҳ батдошлар нутқидаги олдинги ва сўнгги жумлалар мазмунидан англашилиб туради. Умуман, фикрни ихчам ифодалаш мақсадида жуда зарур бўлмаган гап бўлагини такрорламаслик –«тушириб қолдириш» жонли сўзлашув тили учун характерлидир. «Тўлиқсиз гапнинг жонли тилда кўп учрашининг бир сабаби сўзлаш пайтидаги вазиятнинг, шароитнинг, мимика ва турли имо-ишораларнинг фикрни ихчам англатишга имкон беришидир. Улар айтилмаган ифодаланмаган бўлакнинг компонсациясидир». Кузатилган мақсаднинг ҳ ар хиллигига –мақсаднинг йўналишига қараб, сўзлашув усулида дарак, сўроқ, буйруқ ва ундов гапнинг қисқа ва ихчам кўринишлари, тўлиқсиз шакллари жуда кенг қўлланади. Айниқса, сўроқ гаплар кўп ишлатилади. Соф сўроқ гаплар таажжуб, шуб ҳ а, гумон сингари турли-туман қирраларга эга бўлади. Бундай сўроқ гаплар таркибида сўроқни билдирадиган сўзлар қўлланмайди, сўроқ гап о ҳ анги орқали ифодаланади. Масалан: - Ҳ ужжатингиз? ( Ҳ ужжатлар қани?) Исмингиз (Исмингиз нима?). Шунингдек, сўзлашув усулида ундов гаплар ҳ ам кўп ишлатилади. Морфологик система миллий тилнинг барча нутқ усуллари учун ягона ва умумий бўлади. Морфология со ҳ асида сўзлашув усулининг ўзига хос хусусияти жуда оз даражада сезилади. Нутқ усулларининг морфологик жи ҳ атдан фарқи, асоан, у ёки бу морфологик элементларни ортиқ ёки кам ишлатишдагина кўринади. Чунончи, ҳ олат оти ясовчи -чилик, -гарчилик мураккаб қўшимчаси сўзлашув усули учун характерли бўлган отлар ясайди. Масалан (қавсдан ташқарида берилган отлар сўзлашув нутқига хос, қавснинг ичида берилган шу отнинг адабий тилдаги формаси): хафагарчилик (хафалик), мутта ҳ амгарчилик (мутта ҳ амлик), табибгарчилик, табибчилик (табиблик). Сўзлашув усулининг ўзига хос хусусиятлари феълнинг баъзи шаклларининг ишлатилишида ҳ ам кўринади. Ўзбек тили грамматикасига оид адабиётларда феълнинг – и(б) эди шакли оғзаки нутқда –увди, -овди тарзида талаффуз этилади деб кўрсатилади. Талаффуздаги бу ҳолат тўлиқсиз феълнинг бу шакли оғзаки нутққа хос қилиб қўяди. Мисоллар: эгардан Ирғитиб юборишларига сал-пал қолувди. (Ш.Рашидов). - р эди шаклида ҳам шу ҳолатни кўриш мумкин. Сўзлашув усулига хос бу шаклдан бадиий асарларда жонли тилни акс эттирувчи ўринларда, асар қаҳрамонлари нутқида кенг фойдаланилади. Булардан ташқарии, феъл шакллари қўлланиш частотаси жиҳатидан ҳам бирор услубга хосланган бўлади. Масалан, бўл кўмакчи феълининг –ган қўшимчаси билан ясалган сифатдошларга қўшилиб келиши туфайли ҳосил бўлган: овқатдан бир оз

еган бўлди, бир-икки оғиз гапирган бўлди, у ёқ-бу ёқни кўрган бўлди каби шакллари айниқса жонли тилда кўп учрайди. Худди шунингдек, феълнинг иккинчи шахси учун –нгизлар ва –нглар шакллари қўлланади: бордингизлар ва бординглар (-из ўрнига -лар). Булардан кейинги шакл жонли тилда жуда кўп ишлатилади. Жонли тилда кенг қўлланишига кўра буларни сўзлашув услубига хосланган шакллар дейишимиз мумкин. Ўзбек тили лексикасида субъектив баҳо ифодаловчи шакллар, яъни кичрайтириш, эркалаш маъноларини билдирувчи қўшимчаларни олган сўзлар, оддий сўзлашув услубида баъзан қўшимчалар ҳолитига келган жон, хон, хўр (хўрда, хўрак), бачча (вачча), тилла каби элементларни олган модалликни билдирувчи отлар сўзлашув услубида кенг қўлланилади. Улар орқали сўзловчи бир шахсга нисбатан салбий муносабатини ифодалайди: ойимча, дўндиқча, тирранча, керилмажон, қақажон, кеккаймахон, балохўр, кўзахўр, пашшахўрда, мазахўрак, жиннивачча, ойимтилла каби ва бошқалар. Сўзлашув услубида сифатлардаги модаллик шаклларида (Ойдеккина экансан-у олабайроқ кийимларга бало борми? (С.А.) Феъллардаги ҳаракатнинг миқдорий белгисини ифодаловчи шакллар ( -(и)мсира, -(и)қира ) кенг қўлланади: кулимсирамоқ, йиғламсирамоқ, оқаринқирамоқ, илжайинқирамоқ каби. Сўзлашув услубининг баъзи морфологик хусусиятларини бошқа сўз туркумлари доирасида ҳам кузатиш мумкин. Муҳокама учун саволлар: 2.1. Сўзлашув услуби учун характерли бўлган отларни ясовчи аффиксларни айтинг. 2.2. Қандай сўзлар сўзлашув услубига хос? 2.3. Қандай сўзлар сўзлашув услубида қўлланилмайди? 2.4. Сўзлашув услубида кенг қўлланадиган феълларни айтинг. 2.5. Холинисо,болам,жон болам. Бўйларингдан ўрг и лай,болам! Мени яна ташлаб кетасанми? Берилган матн қайси услубга хос? 2.6. Сўзлашув нутқида ишлатиладиган сўзларни айтинг . 2.7. Жонли тилда кенг ишлатиладиган қисқартма сўзларни айтинг. 2.8. Жонли тилда қайси феъллар кўчма маънода ишлатилади? 2.9. Тузламоқ, йиқилмоқ, чўзмоқ феъллари жонли тилда қайси маънода. 2.10. Оддий сўзлашув услубига хос сўзларни топинг. 2.11. Сўзлашув нутқига хос ибораларга мисоллар келтиринг. 2.12. Қ айси услубда тил воситаларидан эркин фойдаланилади? 1-амалий машғулот: Мавзу: Сўзлашув услубининг ўзига хос хусусиятлари. Ажратилган вақт: 2 соат Дарс мақсади: 1 .Талабаларда сўзлашув услуби ҳақида билим ҳосил қилиш. 2.Сўзлашув услубига хос фонетик ўзгаришларни мисоллар асосида тушунтира олиш. 3.Сўзлашув услубидаги сўзларнинг лексик хусусиятларини тушунтира олиш.

Идентив ўқув мақсадлари: 1. Сўзлашув услубини тасаввур қилади ва тушунтира олади. 2. Оддий сўзлашув услубига хос сўзларни мисоллар орқали изоҳлайди. 3. Сўзлашув услубига хос фонетик ўзгаришларни мисоллар асосида тушунтира олади. 4. Сўзлашув услубидаги сўзларнинг лексик хусусиятларини тушунтира олади. 5. Кўчма маънодаги сўзларнинг сўзлашув нутқида қўлланилишини изоҳлай олади. 6. Маънодош сўзлардаги бўёқдорликни сўзлашув нутқида қўлланилишини изоҳлайди. 7. Ибораларнинг сўзлашув нутқида қўлланилишини тушунтиради. 8. Сўзлашув услубининг грамматик хусусиятларини тушунтира олади. 9. Жонли сўзлашув тилида тўлиқсиз гапнинг кўп учрашини изоҳлайди. 10. Сўзлашув услубида ажратилган бўлаклардан муҳим услубий- грамматик восита сифатида кенг фойдалнилишини изоҳлай олади. 11. Сўзлашув услубининг морфологик хусусиятларини тушунтира олади. Ишни бажариш тартиби: 1 .Бадиий асарлардан сўзлашув услубига хос мисоллар топинг. 2. Сўзлашув услубига хос фонетик ўзгаришларга бадиий асарлардан мисоллар топинг . 3.Маънодош сўзларнинг сўзлашув услубида қўлланилишига мисоллар топинг. Керакли адабиётлар: 1. Б. Ўринбоев. Ўзбек тили сўзлашув нутқи синтаксиси масалалари. Т.: «Фан» нашриёти, 1974 2. А. Шомақсудов, И. Расулов, Р. Қ ўнғуров, Ҳ, Рустамов. Ўзбек тили стилистикаси. Т.: «Ўқитувчи» нашриёти, 1983 й. 3. Б. Ўринбоев. Ўзбек сўзлашув нутқи. Т.: «Фан» нашриёти, 1982 й. 4. Қ . Самадов. Ўзбек тили услубияти. Гулистон-1992 й. 5. Ё. Тожиев, Н. Ҳасанова, Ҳ. Тожиматов, О. Йўлдошева. Ўзбек нутқи маданияти ва услубият асослари (оммабоп қўлланма). Тошкент-1994 й. 6. И. Тошалиев. Ўзбек тили услубияти.-Тошкент: Университет, 1996 й. В) Мустақил иш топшириқлари: 1-топшириқ: 1.1. Ёзувчи А. Қ одирийнинг «Ўт к ан кунлар» романидан шевага хос сўзларни топиб та ҳ лил қилиш. 1.2. Ёзувчи А. Қ одирийнинг «Ме ҳ робдан чаён» романидаги шевага хос сўзларни топиб шар ҳ лаш. 1.3. Уларнинг услубий жи ҳ атларини изо ҳ лаш. 2-топшириқ: 2.1. Ш. Холмирзаевнинг «Олабўжи» романидан сўзлашув услубига хос ибораларни аниқлаш. 2.2. Шу мавзуга оид адабиётлардан фойдаланиб реферат тайёрлаш. Ушбу топшириқни қуйидаги асарлар ёрдамида аниқлаш мумкин.

1. Ёзувчи А.Қодирийнинг «Ўткан кунлар» романи.Т.1995й. 2. Ёзувчи А.Қодирийнинг «Меҳробдан чаён» романи. Т.1995й. Г) Модул бўйича якуний машғулот : Ўзбек тили услубияти фанидан 2-мавзу бўйича қуйидаги хулосаларга келиш мумкин: Сўзлашув услубини пайдо бўлиш ўрни жиҳатидан ҳам, кенг кўламлилиги нуқтаи назаридан ҳам барча услубларнинг бошланғичи деб қараса бўлади. Чунки сўзлашув услуби бошқа услубларнинг пайдо бўлиши ва шаклланиши учун имкон яратиб беради. Сўзлашув услуби лексик жиҳатдан ҳам, грамматик жиҳатдан ҳам айрим ҳолларда адабий меъёрдан, лисоний қонуниятдан чекинишларга йўл қўяди. Аммо бу сўзлашув услубининг ўзига хослигини, табиийлигини таъминлайди. Сўзлашув услубида фонетик жиҳатдан қуйидагиларни учратамиз: - айрим товушлар тушиб қолади; -айрим ҳолатларда бир товуш ўрнига шунга яқин товушларни қўллаймиз; -баъзан ҳис-ҳаяжонни ифодалашда бир товушни икки марта қўллаймиз. Синтактик жиҳатдан қуйидаги ҳолатларни кўрамиз: -сўз тартиби ўзгаришидан кенг фойдаланилади; -диалоглар кўп ишлатилади; -кинояли сўз ва иборалардан фойдаланилади. Морфологик жиҳатдан эса: -айрим ҳолларда келишик қўшимчалари ифодаланмай қолади; -айрим ясовчи қўшимчалар Янги атамалар ясашда хизмат қилади. Сўзлашув услубининг ўзига хос хусусиятларидан бири лаҳжа билан чамбарчаслигидадир. Назорат саволлари: 1.1.Жонли сўзлашув тилига хос бўлган сўзларга мисоллар келтиринг. 1.2. Товуш тушиш ҳодисасига мисоллар келтиринг. 1.3. Товуш орттирилиши ҳодисасига мисоллар келтиринг. 1.4. Товуш алмашиниши ходисасига мисоллар келтиринг. 1.5. Сўзлашув услубига хос гап тузинг. 1.6. Айланай, меҳмон, кимдан хафа бўлиб турдингиз? Ўзим гиргиттон бўлай? Ким озор берди? Айтинг. Ушбу гап қайси услубга хос. 1.7. Сўзлашув услубига оид гап ёзинг. 1.8.Кўп маъноли сўзлар, синоним (маънодош) сўзлар ва ибораларни сўзлашув услубида ишлатилишини тушунтиринг. 1.9. Сўзлашув услуби учун характерли бўлган отларни ясовчи аффиксларни айтинг. 1.10. Қандай сўзлар сўзлашув услубига хос? 1.11. Қандай сўзлар сўзлашув услубида қўлланилмайди? 1.12. Сўзлашув услубида кенг қўлланадиган феълларни айтинг. 1.13. Холинисо, болам,жон болам. Бўйларингдан ўргулай,болам! Мени яна ташлаб кетасанми? Берилган матн қайси услубга хос? 1.14. Сўзлашув нутқида ишлатиладиган сўзларни айтинг .

1.15. Жонли тилда кенг ишлатиладиган қисқартма сўзларни айтинг. 1.16. Жонли тилда қайси феъллар кўчма маънода ишлатилади? 1.17. Тузламоқ, йиқилмоқ, чўзмоқ феъллари жонли тилда қайси маънода ишлатилади? 1.18. Оддий сўзлашув услубига хос сўзларни топинг. 1.19. Сўзлашув нутқига хос ибораларга мисоллар келтиринг. 1.20. Қ айси услубда тил воситаларидан эркин фойдаланилади? Мавзу бўйича ечимини кутаётган илмий муаммолар: 1. Сўзлашув услуби адабий тилнинг бойишида манба бўла оладими? 2.Сўзлашув услубининг грамматик, лексик-фразеологик ва фонетик хусусиятлари ҳақидаги фикрлар сизни қониқтирадими? Тавсия этилган адабиётлар: 1 . Б. Ўринбоев. Ўзбек тили сўзлашув нутқи синтаксиси масалалари. Т.: «Фан» нашриёти, 1974 й 2. А. Шомақсудов, И. Расулов, Р. қўнғуров, Ҳ, Рустамов. Ўзбек тили стилистикаси. Т.: «Ўқитувчи» нашриёти, 1983 й. 3. Б. Ўринбоев. Ўзбек сўзлашув нутқи. Т.: «Фан» нашриёти, 1982 й. 4. Қ . Самадов. Ўзбек тили услубияти. Гулистон-1992 й. 5. Ё. Тожиев, Н. Ҳасанова, Ҳ. Тожиматов, О. Йўлдошева. Ўзбек нутқи маданияти ва услубият асослари (оммабоп қўлланма). Тошкент-1994 й. 6. И. Тошалиев. Ўзбек тили услубияти.-Тошкент: Университет, 1996 й.

Похожие

Эмоционал—экспрессив буёкдорлик ва услубий жихатдан узбек тили лексикаси

Хозирги узбек адабий тили курсининг объекти, максади ва вазифалари

Бимз грамматикаси

Темурий хонларнинг уйгур ёзувида битилган ёрликлари матн тузилиши ва услуби

Қулланилиши чегараланмаган ва чегараланган лексика