Содда гап синтаксиси. Булакланиш - Лингвистика - Рефераты

Содда гап синтаксиси. Булакланиш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

79 KB

Содда гап синтаксиси. Бўлакланиш Режа: 1. Содда гап таркиби таҳлили хусусида. 2. Синтактик таҳлилнинг анънавий ва замонавий талқинлари хусусида. 3. Гапни булакларга ажратиш ва унинг шакл ва мазмун муносабати.

Бизнинг ушбу маърузамизнинг мазмуни , шу кунга қадар ўрганиб чиққан синтактик ҳодисалар ва уларга хос баъзи муҳим хусусиятларни умумлаштириидир . Дарҳақиқат, дастлабки маърузаларимизда-қайд этганимиздек, синтаксис гап ва уни ташкил этган сўз шаклларининг ўзаро грамматик ва мазмуний муносабатлари ҳамда бу муносабатларни юзага чиқарувчи воситаларни ўрганиб чиқди. Лекин бу унинг бир қисми, холос. Энг асосий қисмига энди кириб борамиз. Ҳозиргача бизга маълум синтактик алоқа тури, воситаси ва усуллари, сўз бирикмаси ва гап ҳақидаги назарий билимлар гўё бинонинг қад ростлашини эслатади. Бинонинг қад кўтаришида материал бўлган ашёлар тилда синтактик бирликлар-сўз, сузбирикмалари, гаплар шаклида намоён бўлади. Сўзлардан сўз бирикмалари, сўз бирикмаларидан гаплар ва гаплардан матнлар келтириб чиқарилади. Бироқ гапнинг синтактик таҳлили деганда кўпчиликка фақат гап бўлакларига ажратишгина англашилади. Бироқ содда гапнинг таркибий таҳлили бўлакларга ажратиш эмас, уларни даставвал сўз бирикмаларига ажратиш, шу бирикмаларнинг боғланиш тури, йўл ва усулларини ўрганиш, ундан кейин гапнинг ўзи классификация нуқтаи назаридан қандай таҳлил этилса шунга эътибор қилинади. Бунда айниқса гапнинг ифода мақсадига Конституцияўра тури, воқеликка муносабатига кўра тури, эмоционаллигига кўра тури, структура асосининг миқдорига, структура асосининг таркибига, иккинчи даражали бўлакларнинг иштирокига, зарурий бўлакларнинг иштирокига ва бўлакларга ажралиш ва ажралмаслигига кўра- тури каби таҳлил тартиби ўқилади. сўнгра гапни бўлаклариа ажратилиши мақсадга мувофиқ ҳисобланади. Анъанавий тилшунослигимизда эса содда гапни синтактик таҳлил қилинадиган бўлса, уни бош ва иккинчи даражали бўлакларга ажратилади, ундалма ёки кириш сўз кабилар қатнашган бўлса синтактик алоқага киришмаган бўлаклар деб таҳлил этилади. Бу таҳлилда гап ёки сўз бирикмаси классификацияси тартиби ҳам ҳисобга олинади, бироқ бу олий ва мактаб дастурида бирдек шаклланиш касб

этмаган. Шунинг учун ҳозирги давр тилшунослигининг тараққиёти таълим тизимининг мазмунан янгилаш йўналишларини белгилаб бермоқда. Бунга кўра мактаб она тили ўқитувчиси "Сўз бирикмаси" мавзуси бўйича қуйидаги билимлар силсиласини тўла ўзлаштирган бўлиши шартдир:"-бўлаклари сўзлар билан ифодаланган гапларни кесимдан берилган сўроқ орқали таркибий қисмларга ажрата олиши: Пахтакор далада ишлайди: пахтакор ишлайди; далада ишлайди; ва шунга ўхшаш бўлаклари сўз бирикмалари билан фойдаланган гапларни ҳам таркибий қисмларга ажратишни билиши: Моҳир пахтакор колхоз даласида фидокорона ишлайди. Шу таркибий қисмдаги сўзларни маънодош ёки уядошлари билан алмаштириб, янги бирикмалар яратиши: моҳир пахтакор-эпчил пахтакор, колхоз даласи-колхоз боғи, ғайрат билан ишлайди каби-сўз бирикмаси ва ундаги тобе, ҳоким сўзларни аниқлаш, биридан иккинчисига сўроқ бериш. -берилган матндаги гапларни сўз бирикмаларига ажратиб, аниқловчили, тўлдирувчили, ҳолли турларини аниқлаш: -бўлаклари сўзлар билан ифодаланган гапларни аниқловчили сўз киритиш билан кенгайтириш, аниқловчили сўз бирикмаларида тобе ва ҳоким сўзларга маънодош, уядош сўзлар танлаб, янги бирикма ва гаплар тузиш; -сўз бирикмаларини классификация асосида таҳлилини ўтказиш, бунда содда тузилишли бирикмаларни маъновий кенгайтирувчилар таъсирида мураккаб бирикмаларга айлантириш; -турғун бирикмали сўз бирикмаларини шакл жиҳатидан ўзгартириш каби таҳлиллар ҳозирги куннинг энг муҳим илмий ҳам услубий йўналишларидир. "Гап" мавзуси ва унинг синтактик таҳлили бўйича эса қуйидаги амалий ишларни бажариш талаб этилади: -берилган матндаги гапларни бир бўлакли ва икки бўлакли турга ажрата олиш; -Бораман. Билмайсизми? Кўрамиз. каби бир бўлакли гапларки икки бўлакли турга айлантиришни билиш;

-гаплардаги тасдиқ ёки инкор маъноларини фарқлаш ва воситаларини аниқлай олиш; -гап маркази кесим эканини шархлаш ва кесимни шакллантирувчи грамматик формаларни аниқлаш; -кесимдан сўроқ бериш асосида гапни кенгайтириш, сўз маъносига боғлиқ ҳолда келган кенгайтирувчиларни гап "кенгайтирувчиларидан фарқлаш;- берилган гапларни бўлакларга ажратиш, синтактик алоқага киришмайдиган сўзлар (гапни мураккаблаштирувчи воситалар) маъновий гуруҳларини аниқлаш ва ҳоказолар. Бунинг учун албатта, мутаҳасис нафақат анъанавий тилшунослигимиз назариялари, балки замонавий, чуқур назарий асосдаги талқинлардан ҳам боҳабар бўлмоғи даркор. Жумладан, гап кесимини шакллантирадиган восита-замон, шахс-сон; майл, тасдиқ-инкор эканлигини билмайдиган шахс, кесимнинг гап маркази бўла олиш имкониятини ҳам тушунтириб бера олмайди. Гап маркази эса предикатив ядро ва унинг атрофини қуршаб турувчи аргументлардан иборат.Бу аргументлар ҳам ўз мазмуний хусусиятлари билан агонс, локалис, темпоралис каби турларнинг кенгайтирувчилик функциялари асосида реаллашади. Буни тил бирликларидаги оддийдан мураккабга бориш деб тушуниш бирмунча қулай. Чунки кичик сатҳ бирликлари катта сатҳ бирликлари учун материал бўлиб хизмат қилади. Қиммат жиҳатдан бир хил бирликларнинг ўзаро синтактик муносабати ўзидан юқорироқ ва янги сифатга эга бўлган бутунликни ҳосил қилади. Синтактик бирликлариинг бундай бутун ва бўлак муносабати - даражали муносабат ҳисобланади. Бироқ нима бўлганда ҳам гапда обьектив мазмун маълум моддий воситалар-синтактик шакллар орқали ифодаланади. Гапнинг бундай моддий ифодаланиш томони унинг синтактик тузилишидир. Синтактик тузилиш эса узаро муно сабатда бўлган бир неча унсурларнинг бир бутуклик сифатидаги бирлашиши. Синтактик тузилиш унсурларини анъанавий тилшуносликда гап бўлаклари атамаси билан номлайдилар. Лекин

синтактик тузилиш таркибидаги барча синтактик шакллар гап бўлаклари таркибига киритилмайди. Анъанавий тилшуносликда синтактик шаклнинг тобе алоқага кириши (деминация муносабати) унинг гап бўлаги деб ҳисобланишининг бош мезони саналади. Гап бўлаги маълум синтактик шаклнинг шаклий синтагматик- муносабатдаги вазиятига қараб белгиланади: эга вазияти, кесим вазияти, тўлдирувчи ва бошқалар. Натижада айрим мазмуний муносабатда бўлган шаклий жиҳатдан тобе алоқа орқали эмас, балки ундаш, кириш муносабати орқали ифодаланган бирликлар сннтактик тузилиш бирлиги сифатида каралмайди. Бу эса бутунни бўлакларга бўлиш асосига зид келади. Чунки бутун бўлакларга маълум асосда шундай бўлиниши керакки, бутуннинг бирорта ҳам унсури бўлинишдан ташқарида қолмаслиги керак. Лекин анъанавий йўналишда бундай эмас. Гап бўлаклари гапни ташкил этган синтакиик шаклларни тўла қамраб олмас экан, демак, гапни бўлакларга гап бўлаклари рубрикаси остида ажратиш-етарли асосга эга эмас. Шунинг учун бу тилшуносликда энг мунозарали масалалардан бири бўлиб келмоқда. Синтактик бирлик ҳисобланган ганининг шаклий тузилиш жиҳатдан унинг зиддиятини ҳисобга олган ҳолда қуйидагича синтактик шаклларга бўлиш- мумкин: I . Синтактик алоқага киришадиган синтактик шакллар; 2. Синтактик алоқага киришмайдиган синтактик шакллар; Биринчиси анъанавий гап бўлаклари ҳисобланади. Яъни тобе алоқа таркибида муайян синтактик вазиятда келувчи энг кичик синтактик шакл гап бўлаги саналади. Тобе алоқадорлик асосидаги сўз шакллар жуфтлигида тобе қисм ҳоким қисм талаб этган вазиятда келади. Бунда тобе кисмнинг вазияти аник, ҳоким қисм вазияти эса ноаниқ бўлади. Унинг қайси вазиятда келганлиги нутқ занжирининг кейинги халқасида аниқланади. Гап бўлаги ҳам тил бирлиги сифатида шакл ва мазмун қарама-қаршилиги бирлигидан иборат. Шакл ва мазмун томони ҳам ўзининг муайян унсурларга эгалиги билан ажралиб туради. Шунинг учун гап

бўлаклари шаклий ва мазмуний тузилишларини ҳамда улар ўртасидаги муносабатни белгилаш назарий тилшуносликнинг муҳим вазифасидир. Ҳар қандай гап бўлаги шаклий жиҳатдан моддий асос (морфологик шакл) ва синтактик вазият (синтактик шакл) қарама-қаршилиги ва бирлигидан иборат. Морфологик шакл синтактик шаклнинг вужудга келиши учун асос бўлиб хизмат қилади. Лекин морфологик шакл асосида ҳосил бўлган синтактик шакл сифат жиҳатидан тамоман фарқли бўлган янги ва унга нисбатан юқори шаклдир. Бир морфологик шакл бир неча синтактик шаклга асос ўулганидек бир неча морфологик шакл бир синтактик шаклга асос бўлиши ҳам мумкин. Масалан, Ўзбекистон - гўзал ўлка жумласида бнр хил морфологик шаклдаги(бош келишик, бирлик) от икки хил синтактик вазиятда келяпти. Ўзбекистонннинг пойтахти - Тошкент. Тошкент кундан кунга гўзаллашиб боряпти жумлаларида эса Тошкент ва гўзаллашиб боряпти кесим вазиятига ўтган ва унинг бу вазиятда шаклланишига бош келишик бирликдаги от ҳамда ўтган замон, бўлишли, III шахс бирликдаги феъл морфологик шакллар асос бўлган. Лекин бу иккиси бир-бирисиз яшай олмайди. Чунки бири моддий асос бўлса,иккинчиси унинг вазифаси ҳисобланади. Синтактик шакл морфологик шакл асосида вужудга келган юқорироқ бирлик экан, синтаксис учун синтактик шакл белгиловчи рол ўйнайди. Морфологик шакл эса синтактик шаклнинг ички томонини кўрсатади. Синтактик шакл бирлаштирувчилик, морфологик шакл эса фарқловчилик хусусиятига эга. Яъни маълум синтактик шакл бир неча морфологик шаклларни бирлаштириш асосида майдонга келади. Айни пайтда шу синтактик шаклнинг ички фарқли белгиларини аниқлашда унинг қандай морфологик шаклга таянганига асосланилади. Синтактик шакл морфологик шаклдан ташкил топгани боис у синтактик шаклнинг ички мундарижасини белгилайди. Морфологик шакл синтактик шакл ичида ўз вазифасини бажаради. Демак, морфологик шаклнинг вазифа олиш шароити синтактик шаклдир. Ўз навбатида, синтактик шаклнинг вазифа олиш шароити жумла саналиб, жумла мундарижасини синтактик шакллар белгилайди. Маълум

синтактик вазиятга ҳар қандай морфологик шакл мувофиқ келавермаслиги мумкин. Чунончи, эга вазиятида бош келишикдаги от, отлашган сифат,сон,олмош ва бошқа морфологик шакллар кела олади. Шу морфологик шакллардан бири шу вазият учун кўпроқ хосланган бўлади. Бош келишик шакли эга учун энг хосланган белги саналиши мумкин. Ҳолат ёки равишнинг баъзи турлари эса асосан, иккинчи даражали бўлак бўлиб келиши билан характерлидир. Гап бўлаги шаклий жиҳатдангина эмас, мазмуний жиҳатдан ҳам ўз унсурларига эга. У бир, томондан борликдаги нарса, ходисалар, харакат-ҳолатлар хакидаги ва улар орасидаги муносабатларни акс эттирса, иккинчи томондан гап таркибидаги унсурларнинг бир-бирига бўлган муносабатини ҳам намоён килади. Буни тилшунослар турлича номлар билан атайди. Масалар, биринчи маънони Уфимцева ва Ельмслев,Смирницкийлар -денотатив, субетанционал, категориал маънолар деб атаса, Неъматов, Бошмонов, Мухин, Золотвалар иккинчи маънони функционал ёки синтактис маъно терминлари билан юритади. Гап бўлакларининг биринчи маъноси обьектив борлиқ билан боғланса, обьектив борлиқ унсурларининг ва бу унсурлар ўртасидаги муносабатнинг инсон онгида акс этишини кўрсатса, иккинчи маъноси жумланинг маъно унсурлари муносабати занжирида унинг қайси вазифада келишини акс эттиради. Буни шартли равишда морфологик маъно ёки синтатик маъно терминлари билан юритишимиз ҳам мумкин. Синтактик маъно морфологик маънолар асосида вужудга-келади.Морфологик маъно синтактик маънонинг мундарижасини белгилайди. Синтактик маъно эса жумла таркибида бошқа синтактик маъно билан муносабатда вужудга келади. Масалан, синтактик маъно ҳисобланадиган предмет маъноси субъект, объект маъноларига нисбатан белгиланади ва турли морфологик маъноларни ўзида бирлаштиради. Яъни харакат маъноси- ўқувчи ўқияпти , белги маъноси қизилдан пушти яхши, ҳолат маъноси-шоир ўйламоқда, миқдор маъноси-ўзи битта, кўзи мингта, ва ҳоказо. Натижада,

предикат мундарижасини белгиловчи морфологик маънолар тизими вужудга келади. Морфологик маънолар тизимидан биттаси синтактик маъно учун кўпроқ хосланган булади. Масалан, харакат маъноси кўпроқ предикат учун хосланганликни билдиради. Синтактик маъно билан морфологик маъно ўзаро боғлиқ, бири иккинчисисиз яшай олмайди, улар бир ҳодисанинг икки томони бўлганлигидан бутун ичида маълум мустақилликка эга бўлади. Шу жиҳатдан уларни бир-бирига қарама-қарши қўйиш ҳам мумкин. Яъни бунда синтактик маъно умумийлик бўлса, морфологик маъно синтактик маънога нисбатан хусусийлик бўлади. Синтактик маъно морфологик маъноларни ўзида бирлаштиради, шу билан бирга сўз туркуми маъносининг ўзи ҳам қарама- қарши маънолар бирлигидан ташкил топади. Сўз туркумининг умумий категориал маъноси шу туркумга мансуб сўзларнинг хусусий маъноларини бирлаштириш асосида вужудга келади. Бу эса сўз туркумларининг умумий категориал хусусий маъноси ўртасидаги зиддиятнинг мавжудлигини кўрсатади. Масалан, стол сўзида "предметлик" маъноси икки марта таъкидланади: 1) сўз категориясига мансублиги; 2)унинг хусусий предмет эканлик маъноси. Бу сўзнинг иккала маъноси ўртасида мувофиқлик бор, лекин юриш сўзи маънолари ўртасида зиддият бор: унинг хусусий маъноси жараённи билдирса, умумий категориал маъноси предметликни билдиради. Шунинг учун у от шакли орқали ифодаланиб, отга хос шаклларни ўзида мужассамлаштиради. Гап бўлаги шакли морфологик, синтактик шакл бирлигидан ташкил топгани каби унинг маъноси ҳам икки унсур маънолари бирлигидан иборат бўлади. Биринчи маъно бутунликнинг ичига қараб йуналишини,бутун бўлак муносабатини кўрсатса, иккинчиси бутунликлар ўртасидаги кетма-кет муносабатда намоён бўлади. Икки бутунлик ўртасидаги хосланиш ва баъзан эса номувофиқлик ҳолатлари шакл ва мазмун ўртасидаги қарама-қаршиликлар бирлиги ва курашининг гап бўлаклари орқали воқеланишидир. Жумладан, мен келдимда субъект -эга, менинг келишимда эса аниқловчи шаклига ёки келган мен бўлиб кесимга айланиши мумкин.

ФОЙДАЛАНИШ УЧУН АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ: 1. А . Гуломов . М . Асқарова . Ҳозирги ўзбек адабий тили .( Синтаксис ). Тошкент. Ўқитувчи. 1987. 2. Н.Маҳмудов.А.Нурмонов. Ўзбек тилининг назарий грамматикаси. Тошкент.Ўқитувчи. 1995. 3. И.Расулов.Содда гап синтаксиси. "Ҳозирги замон ўзбек адабий тили" курсидан методик кўрсатмалар ва конспектив курс. Тошкент. РУММ. 1980. 4. А.Гуломов,Х.Неъматов. 0на тилидан таълим мазмунини янгилашнинг асосий йуналишлари. Тошкент. РУММ. 1993. 5. Умумий ўрта таълимнинг, давлат таълим стандарти ва ўқув дастури. Таълим тараққиёти 1-махсус сон. Тошкент.Шарқ нашр. матбаа концерни.1999. 6. www.ziyonet.uz

Похожие

Гап

Гап. Гап нутқий сатҳда

Қўшма гап. Богланган кўшма гап

Кушма гап

Қўшма гап