So’zlarning ma‘no munosabatiga ko’ra turlari - Лингвистика - Рефераты

So’zlarning ma‘no munosabatiga ko’ra turlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

49 KB

So’zlarning ma‘no munosabatiga ko’ra turlari Reja: 1. Shakldosh, ma‘nodosh va qarama - qarshi ma‘noli so’zlar. 2. Tabu va evfemizmlar. 3. Lug ’ at tarkibining stilistik xarakteristiksi. 4. Leksikografiya h aqida tushuncha.

Til tarkibidagi leksik ma ‘ nolar doimo o ’ zaro ma ‘ lum munosabatda bo ’ ladi . Ayrim so ’ zlar anglatgan ma ‘ nolariga ko ’ ra bir - birlariga yaqin , boshqalari esa bir - birlarni inkor qiladi , qarama - qarshi ma ‘ no anglatadi . Bu nuqtai nazardan sinonim va antonim so ’ zlarga farqlanadi . So ’ zlar shakl nuqtai nazardan sinonim va antonim so ’ zlarga farqlanadi . So ’ zlar shakl nuqtai nazardan xam ma ‘ lo ’ m muno sabatda bo ’ ladi . Ba ‘ zan tillarda shakli bir - biriga o ’ xshash , yan ‘ ni shakldosh so ’ zlar uchraydi . Tilshunoslikda bunday so ’ zlarni ikki turga ajratib o ’ rganish qabul qilingan : omonimlar va polesemantik so ’ zlar . quyida shakldosh , ma ‘ nodosh va ma ‘ nolari bir - biriga zid bo ’ lgan so ’ zlarni ayrim - ayrim kurib chiqamiz .; Omonimlar - shakldosh so ’ zlardir . Yozilishi va talaffuzi bir xil ; ma ‘ nosi xar xil bo ’ lgan so ’ zlar omosh so ’ zlar deyiladi : ot - xayvon , ism , harakat . Hozirgi tilshunoslikda omonim so ’ zlarni yozilishi va talaffuz qilinishi jixatdan ularni bir qancha turlarga ajratadi : tor - musiqa asbobi , keng so ’ zining antonimi - bular ; mutlaq , omonimlar hisoblanadi . : Yozilishi xar - xil , lekin talaffuzi bir xil omonim so ’ zlar omafon deb yuritiladi : tun - ( chupon ), ton - ( ovoz ). Ba ‘ zi so ’ zlar bir xil yozilib xar - xil o ’ qiladi . Tilshunoslikda bun day so ’ zlar omograflar deb yuritiladi ; tok - uzum ma ‘ nosida va elektr quvvati ma ‘ nosida . Bundan tashqari , sinonimlar leksik , qo ’ shimchali va frazeologik ( tuzilishiga ko ’ ra ) omonimlarga xam bo ’ linadi . Leksik ( lugaviy ) omonimlar - o ’ t - maysa , olov , harakat . QO ’ shimchali omonimlar - tinch ( sifat ) - sevin ( ot ), o ’ rok , ( ot ) - qo ’ rqoq . ( sifat ) Frazeologik omonimlar - boshiga kutarmoq .. ( hurmat va janjal ) Sinonimlar - ma ‘ nolosh so ’ zlardir . Bir xil yoki bir - biriga yaqin ma ‘ noga ega bo ’ lgan so ’ zlar sinonimlar deyiladi : chiroyli , go ’ zal , zebo , barno va xokazo . Sinonimlar bir narsa yoki xodisasi xar xil belgilarini nazarda tutib ifodalashi tufayli doimo xar biri o ’ rnida ikkinchsini qulab bo ’ lmaydi , qo ’ llagan taqdirda xam ularning ma ‘ nolari bir - biriga to ’ gri kelmaydi . Shu sababdan so ’ zlarda mutlaq sinonimlar yo ’ q deyiladi . Agar shunday sinonimlar o ’ chrab qolsa , ulardan biri tez orada iste ‘ moldan chiqib ketadi . Samolyot va aeroplan so ’ zlari mutlaq sinonimlardir ,

shuning uchun bu sinonimlarning ikkinchisi ( aero plan ) xozirgi vaktda iste ‘ moldan tushib qoldi . Xullas , sinonimlar ma ‘ nodosh so ’ zlar bo ’ lib , o ’ zlari ifoda qilayotgan narsa - va xodisalarning xar xil belgilarini ifodalaydi . Natijada ularda qo ’ shimcha ma ‘ nolar mavjud bo ’ ladi , ana shu ma ‘ nolar evaziga ularning ma ‘ nosi bir - biridan fark qiladi . Ularni birlashtirib turadigan narsa esa sinonimlardagi yetakchi ma ‘ nodir : yuz - bet , bashara , aft , turk , chera , oraz . Ma ‘ nodosh so ’ zlarning yigindisi sinonimik qatorni tashkil etadi . xar bir guruxdagi ma ‘ nodosh so ’ zlarda betaraf deb yuritiluvchi asosiy so ’ z bo ’ ladi : Lugaviy sinonimlar — kulmoq , irjaymoq ,, tirjaymoq ;. Qo ’ shimchali sinonimlar - beaql , aqlli . Frazeologik sinonimlar — og ’ zi qulog ’ ida , duppisini osmonga otmoq ,- Grammatik sinonimlar - mehmonlarning katasi gapirdi , mexmonlardan kattasi gapirdi . Antonimlar - ma ‘ nosi bir - biriga zid , ya ‘ ni qarama - qarshi ma ‘ nolar so ’ zlar : katta - kichik , yaxshi - yomon , oq , - qora . Antonimlar nutq , jarayonida keng ishlatilib , rang - barang tushunchalarni ifodalash uchun qulay vositadir . Xamma so ’ zlarning antonimi bor deyish mumkin emas . Tillarda antonomlar ko ’ p uchraydi . Hamma gap shundaki , antonimlar tugrisida gap borganda . Ularni ikkiga ya ‘ ni asliy ( leksik ) va yasama antonimlarga bo ’ linadi . Antonimlarning frazeologik turi zam mavud: Lugaviy antonim - uzun - qisqa, baland - past. Qushimchali (yasama) antonim - tinch - notinch, aqlli - aqlsiz. Frazeologik antonim - ogzi qulogida, tepa sochi tikka bo’lmoq- 2 Tabu - man qilingan degan ma‘noni bildiradi. Qadim zamonlarda ba‘zi predmet narsalarni nomini aytish odat bo’lmagan. Bundan tashqari, taqiqlab qo’ygan so’zlar xam shu jumlasi gakiradi: rak-oqqon, chayon - nomi yo’q. Evfemizm - pardali, gopib gapirmoq degani. Tabulashtirish aslida evfemizmni yuzaga keltiradi. Insonlar qupol va dagal so’zlarni tuga-tish maqsadida evfemizmlarga murojaat kilishgan. Natijada madaniy nutq turi yuzaga kelgan:

o’ldi - vafot etmoq, xayotdan kuz yummoq, jonini topshirmoq, jon bermok va xokazo. 3 O’zbek tili lugat tarkibidagi ba‘zi so’zlarning turi emokional -ekspressiv munosabatini ifodalash xususiyatiga ega, boshqalarida esa bunday xususiyat yo’q. Shu jihatdan so’zlar ikki turga bo’linadi: 1)buyoqsiz so’zlar; 2) buyoqdor so’zlar. Emokional - ekspressiv buyoqsiz so’zlarda, leksik ma‘nodan tashqari, turli munosabatni ifodalovchi qo’shimcha ottenka bulmaydi: avval, ayb, ayyor, bosh, kambagal, katta kabi so’zlar narsa, belgi, xarakatning o’zini ifoda etadi, bularda so’zlovchi xech qanday munosabatni ifodalamaydi. Shu sababli bu tipdagi leksika neytral leksika deb xam yuritiladi. Emotsional - ekspressiv buyoqdor so’zlar narsa, belgi-xarakat kabilar-ni atash bilan birga, so’zlovchining shu narsa, belgi yoki xarakat baxrsini, turlicha munosabatni xam ifodalaydi: bosh, xuquq, yuz, qonmoq, so’zlari narsa, belgi va harakatning etimologik va boshqa turlari mavjud. Izohli lug’at: Bu turdagi lug’atlar bir tilli bo’lib, lugat ichiga kiritilgan so’z va iboralarga bir tilda izoh berilishi: Bitim - 1. O’zaro kelishuv, tuxtam, qaror. 2. Xalqaro munosabatlarda: axdnoma, shartnoma, bitim tuzmoq.. Tarjima lugatlari. Bu turdagi lug’atlar ikki yoki undan ortiq tilli bo’lishi mumkin. Imlo lug’atlari. Bu turdagi lugatlarga kirgan so’z va iboralarning izohi ham tarjimasi ham bo’lmaydi. Bunday lugat so’zlarning yozilishi, imlo qoidalarini o’z ichiga oladi. Maxsus lug’atlar. Bu lugatlar fan va texnikaning ma‘lum bir yunalishiga, tarmogiga bag’ishlangan 1 bo’lib, u xam tarjima lugati bo’lishi mumkin. ; Etimologik lugat. Lugatning bu turi so’zlarning kelib chiqish tarixini tushuntirib, izoxlab beradi.

Adabiyotlar 2. 1. M.Irisqulov. «Tilshunoslikka kirish» T. O’qtuvchi- 1992 3. SH. Shoabduraxmonov va boshqalar. «Hozirgi o’zbek adabiyot tili» 1qism. T. O’qituvchi - 1980 4. I.Qo’chqortoev, R.Qo’chq o rtoeva. «Tilshunoslikka kirish». 5. T. 1975, 35-38 betlar. 6. V . I . Uoduxov . Vvedenie v yazkoznanie . M., 19/9, st. 204-212.

Похожие

Gapning ifoda maqsadiga ko’ra turlari

So‘zlarning shakl va ma’no munosabatiga ko‘ra turlari

Leksikologiya haqida ma‘lumot

Til va nutq birliklari

Grammatika va uning ob‘ekti