Sintaksisning tekshirish ob‘ekt - Лингвистика - Рефераты

Sintaksisning tekshirish ob‘ekt

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

44.5 KB

Sintaksisning tekshirish ob‘ekt Reja : 1. So’z birikmasi va sintaktik aloqa. 2. Gap va uning asosiy belgilari. 3. Gap va h ukm. 4. Gap bo’laklari.

1 . Sintaksis grammatikaning bir kismi bo ’ lib , unda kamida ikki mustaqil so ’ zlarning sintaktik boglanishi xamda matnlar o ’ rganiladi . Shu sababli ba ‘ zi olimlar sintaksis predmetni to ’ grisida gap borganda , uni kichik sintaksis yoki gap sintaksisi va katta sistaksis yoki matn sintaksisiga ajratilishi maqsadga muvofiq deb xisoblanadi ichik sintaksis . So ’ z brikmasi - va ularning turlari , gap va ularning turlari , sintaktik boglanishi vositalari , sintaktik boglanish turlari bilan shug ’ ullanadi ) Katta sintakisisning ish mavzusi kichik sintaksisidan bir muncha farq . q . ilib u : matn nima ? Matnni tashkil etuvchi birliklar ; matn - ning butunli umulashmalar o ’ rtasidagi mazk u r tilning tarixiy tara q qiyoti jarayonida vujudga kelgan munosabatlarni belgilaydi , ya ‘ ni ayrim olingan muayyan so ’ zlar orasidagi farqiga xos , xususiy munosabatlar tilini bu yarusning ish mavzusu hisoblanadi . Umuman , sintaksisning ob ‘ ekti deganda so ’ z b i rikmasi ular orasi dagi sintaktik munosabat , gap va uning tuzilishi , turi va bo ’ laklarini o ’ rganish nazarda tutilmog ’ i lozim . So ’ z birikmalari . Bir - biri bilan sintaktik jihatdan bog ’ langan , birinchi darajali prediktativlik munosabatiga esh bo ’ lmagan , ikki yoki undan ortiq mustaqil so ’ zlar qo ’ shilmasi so ’ z birikmasi deyiladi . So ’ z birikmalari anglatgan ma ‘ nolarga ko ’ ra so ’ zlarga o ’ xshash : ular kabi nominativ atash vazifasiga ega , narsa va xodisalarni ularning xususiyati bilan birga qo ’ shib ataydi . So ’ z birikmalari gaplardan quyidagi xususiyatlari bilan farqlanadi . Gaplarda predikativlik munosabati bor , so ’ z brikmalarida yo ’ q . Gaplar bir so ’ zdan iborat bo ’ lishi mumkin , so ’ z birikmasida kamida ikkita mustaqil so ’ z bo ’ ladi . Gaplar o ’ z ohang tuzilishiga ega , so ’ z birikmalarida bunday xususiyat yo ’ q . So ’ z birikmalaridagi sintaktik aloqada qo ’ yidagicha kechadi : B oshqaruv - ergash boglanishining bir turi bo ’ lib , unda tobe suz bosh so ’ z talab q , ilingan grammatik shaklda turadi : uyga ketmoq ., ukam , uchun olmoq ,.

Bitishuv - ergash boglanishning bir turi bulib , unda munosabatga kiruvchi bosh suz bilan tobe so ’ z rasmiy grammatik vositalarni talab qilmaydi : yangi xrvli , kuzgi shamol . Moslashuv - ergash boglanishning bir turi bulib , unda ergash so ’ z bosh so ’ z bilan qaratqich kelishigini olib belgili va belgisiz bo ’ lishi mumkin : Daraxt shoxi , Karimning ruchkasi . 2. Gap - bir yoki bir necha so ’ zdan tashkil toptan , prediaktivlik xususiyatiga va oxang butunligiga ega bo ’ lgan xamda nisbiy tugal fikr ang - latadigan tilning muloqot birligi gap deyiladi . Keltirilgan ta ‘ rifdan ko ’ rinib turibdiki , gap bir yoki bir nechta so ’ zdan tashkil topishi predikativlik xizmati va ' oxang butunligiga ega bo ’ lishi , kishida nisbiy tugallangan fikrni aks ettirishi lozim . har qanday gap predikativlik xususiyatiga ega bo ’ lishi shart , aks hol d a , gap emas so ’ zlar yirindisi bo ’ lib y ; oladi . Gapning predikativligi uch tarkibiy qism: moddalik, shaxe va zamon ma‘nolaridan tashkil to-padi. Moddallik - mayl sintaktik kategoriya vositasida bo’lib tasdiq bilan inkor orasidagi turli munosabatlar : mumkinlik , gumonlik , re -. ja , istak , sho’bxa va xokazolarni o’z ichiga oladi . Predikativlikning tarkibiy qismi shaxs ma ‘ nosi ko’pchilik ti - larda shaxe grammatik kategoriyasi orqali ifodalanib , ish - harakatning bajaruvchisi uchta grammktikaning shaxsdan biriga taalluqli ekanligini ko’rsatadi . ! O’zbek tilida bu ma‘no uch xil ifodalanishi mumkin grammatik vositalar orqali: Ko’rdim. Gaplashdim leksik vositalar bilan: Men gunoxkor. Dalalar ko’m-ko’k xam leksik, xam grammatik vosita yordamida: Men uni hayolimdan quvlar edim, u esa qalbim va fikrimga tobora qaysarlik bilan mahkam o’rnashib olardi. (S.Zununova). Zamon ma‘nosi xam asosan tillarda grammatik zamon kategoriyasi orqali ifodalanib uch grammatik zamonning biriga taalluqli ekanini anlatadi.

3. Gaplar turli nuqtai nazardan: tuzilishi, gapirish, maqsadi barcha bo’laklarning bor-yo’qligiga ko’ra taxlil qilinadi: a) gaplar tuzilishiga kura sodda va qo’shma gaplarga bo’linadi. b) gaplar ifoda maqsadiga ko’ra darak, suroq., buyruq. va undov gap larga bo’linadi. Bu gaplarning nutqda sodir bulishi gapiruvchinig oldiga kuygan maqsadiga bogliq.. . v) hamma bo’laklari bor yuqligiga qarab elipsis va noelipsis gap larga ajraladi. O’zbek tilshunosligida elipsis gaplar — to’liqsis gap lar deb xam nomlanadi. Noelipsis gapga — to’liq. gap sifatida qaraladi. 4. An‘anaviy tilshunoslik nuqtai nazardan har qanday gap qaysi tilga taalluqli bo’lishida qat‘iy nazar ikki qism, ya‘ni, bosh va ikkinchi darajali bo’laklardan- tashkil topadi. Bosh bo’laklarga ega va kesim, ikkinchi darajali bo’laklarga, aniqlovchi, to’ldiruvchi, va xol kiradi. Ega gapning bosh bo’laklaridan biri bo’lib, gapdan anglatilgan ish - harakat kim tomonidan bajarilganligini, fikrini kimga va nimaga qarashli ekanini ko’rsatadi. Kesim xam bosh (gapning) bo’laknig biri bo’lib, ega to’grisidagi asosiy axborotini o’zida mujassamlashtiradi. Aniqlovchi gaplarda ot va otashgan so’zlar bilan ifodalangan gap bo’laklarini, sifat va ularning belgilarini ko’rsatadi. Demak aniqlovchi amaliy jixatdan har qayday gap bulagi oldida kelishi mumkin. ! To’ldiruvchi gapning fe‘l bilan ifodalangan biror bo’lagi ga boglanib, uning ma‘nosini to’ldirib keladi. Odatda to’ldiruvchi kesim bilan boglanib, u to’grisida qo’shimcha ma‘lumot beradi. Xol gap bo’lakaridan kesimga va ba‘zan umuman gapga boglangan bo’lib fe‘ldan anglashilgan ish-xarakatning qay tarzda bajarilishini va uning bajarilishi bilan bog’liq. bo’lgan turli sabab, maqsad, miqdor, o’rin, payt, xrlatlarini ifodalaydi. Gap bo’laklari bilan so’z turkumlari orasida bevosita aloqa bor. Chunki har bir gap bo’lagi ma‘lum so’z turkumi orqali ifodalanadi.

Adabiyotlar 2. M.Irisqulov. «Tilshunoslikka kirish» T. «O’ q ituvchi», 1992 3. SH.SHoabdurahmonov. «Xozirgi zamon o’zbek tili» 1 qism . «O’qituvchi», 1980 4. O.Azizov. «Tilshunoslikka kirish» T. « O ’ q ituvchi», 1963. 5. A.A. Reformatskiy. Vvedenie v yazkovedenie. M, 1967. st.

Похожие

Gap – sintaksisning tekshirish

Sintaksis va uning o’rganish manbai. Lisoniy sintaktik qolip

Ona tili metodikasining tekshirish usullari

Bosma qolip sifatini tekshirish qurilmalari

Sintaksis predmeti