Синтаксисга кириш. Синтаксиснинг бошка булимлар билан муносабати - Лингвистика - Рефераты

Синтаксисга кириш. Синтаксиснинг бошка булимлар билан муносабати

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

102.5 KB

www.arxiv.uz Синтаксисга кириш. Синтаксиснинг бошқа бўлимлар билан муносабати Режа: 1. Синтаксис ҳақида. 2. Синтаксиснинг фонетика,лексика ва морфология билан алоқадорлиги. З. Синтаксиснинг таркибий қисмлари.

www.arxiv.uz Морфология грамматиканинг биринчи таркибий қисми бўлса , синтаксис унинг гуё амалий кўриниши дейиш ҳам мумкин . Образли қилиб айтадиган бўлсак, фонетика, лексика ва морфологияни уй қурилишидаги зарурий ашёларга таққослашимиз, уйнинг қад ростлашини эса синтаксис сифатида тасаввур қилишимиз ҳам мумкин. Шунинг учун бўлса керак "синтаксис - хаёт дегани"деб таъкидловчи тилшуносларимиз ҳам йўқ эмас. Дарҳақиқат, "Морфология айрим категорияларнинг (сўз категориясининг) инвентаридан иборат. Синтаксис эса бу сўз ва сўз формаларнинг ҳаммасини ҳаракатда ва хаётда нутқ составида кўрсатади"-дейди Богородицкий В.П. Грамматиканинг таркибий қисми бўлган синтаксис ҳақида гап борар экан, аввало унинг ўзаро боғланишли нутқ қурилишини ўрганувчи бўлим эканлигини ҳамда сўз туркумларининг нутқдаги синтактик функциялари ҳақидаги таълимот эканлигини ёдда сақламоқ зарур.Синтакеис - бирлаштириш, тузиш деган маъноларни англатади(грекча). У тил системасидаги сатҳлардан бири бўлиб, қуйи сатҳ бирликларидан ташкил топади. Синтаксисни ўрганиш ўзининг узоқ, кўп асрлик тарихига эга бўлишига қарамай, унинг ўрганиш предмети, тилшунослик фанида унинг чегараси масаласи ҳамон ўзининг долзарблигини сақлаб қолмоқда, Шу кунга қадар ҳам грамматиканинг бир бўлими сифатидаги синтаксиснинг предметини белгилашда тилшунослар ўртасида бир хиллик йўқ.Антик даврнинг грамматик ғоялари билан озиқланган дастлабки тилшунослик анъаналарида синтаксис остида гап ва унинг қисмлари ҳақидаги таълимот англашилган. Гап логика категориялари асосидаги моделлар орқали изоҳланган. Синтаксиснинг вазифаси логик категорияларнинг тил аналоглари(мувофиқлашишлари)ни белгилашдан иборат бўлган. Гапнинг қисмлари бутун нуқтаи назаридан қаралган ва уларнинг вазифаси гап составидаги мазмуний функцияга таяниб белгиланган. Бундай логик моделларни XIX асрнинг ярмигача бўлган, европа тилларининг деярли барча

www.arxiv.uz синтактик тадқиқотларида учратиш мумкин. Синтаксис гапда ифодаланган фикрнинг хусусиятини ўрганувчи грамматиканинг бўлими сифатида қаралиб,унинг вазифаси нутқнинг мазмуний аспектини тадқиқ қилиш, деб ҳисобланган. Хусусан, Ф.И.Буслаевнинг фикрича, тилда бўлаклар ажраладиган товушлар(форма)ва улар орқали ифодаланадиган фикр бирлиги мавжуд бўлиб, биринчиси этимологиянинг, иккинчиси эса синтаксиснинг текшириш обьекти ҳисобланади. Кўриниб турибдики, бундай синтаксис тилнинг синхрон(бир вақтлилик) ҳолати билан боғлиқдир. Илмий грамматикалар тарихий асосда яратила бошланиши билан синтаксис синхрон анализ методи билан боғланади ва диахрон анализ методи билан характерланадиган этимология(морфология)га қарама-қарши қўйилди. Этимогия ва синтаксис бир-бирига боғлиқ. Уларнинг фарқи тарих ва ҳозирги ҳолатни тасвирлашдан иборат бўлиб, охиргиси биринчиси томонидан изоҳланади, дейди А.А.Потебня. Шундай қилиб, синтаксисда фикрнинг логик ёки психологик мазмунини ўрганиш тенденцияси натижасида грамматикага форма ва мазмун оппозицияси, тилга синхрон ва диахрон ёндашиш оппозицияси олиб кирилди.(Оппозиция - қарама-қарши қўйиш). XIX асрнинг ярмидан бошлаб, синтактик назарияда эътибор бутун (гап)га эмас, балки унинг бўлакларига қаратилди. Тилшунослар диққатларини сўз туркумлари ва сўзформаларнинг гапдаги функцияларига жалб қила бошладилар. Бу грамматик анализнинг формал томонига ва тилларнинг миллий ўзига хослигига эътиборнинг кучайиши натижасида вужудга келди. Бутун бир гапнинг логик анализи ўз ўрнинисўзларнинг синтактик(биринчи навбатда бирикиш) хусусиятларининг грамматик тавсифига бўшатиб берди. Логицизмдан морфологизмга ўтиш тил табиатига бирмунча яқин борган бўлса-да, аммо синтаксисга бундай ёндашиш унинг система сифатидаги тўла изоҳланишига монелик қилди. Бўлак бутун ичида эмас, ундан ажралган ҳолда ўрганилди. Гапни бир бутун бирлик сифатида характерлаб турадиган барча ҳодисалар: пропозитивлик (олдига қуйиш), предикативлик(гап

www.arxiv.uz мундарижасининг реал воқеликка муносабати тил воситаларида ифодаланиши), модаллик (майл), актуаллик ва бошқалар сўз туркумлари синтаксисининг назаридан четда қолди. Й.Рис эса сўз туркумлари синтаксисини танқид қилиб, бу йўналишдаги грмматикачиларни организмнини айрим аъзоси орқали маълум бир ҳайвон ҳақида маълумот беришга уринган зоологга қиёслайди.У сўз туркумлари синтаксисида синтактик материаллар тизимининг изчил эмаслигини, синтаксис предметининг статусини белгилашда аниқ чегаранинг йўқлигини қоралайди ва ўзи грамматиканинг ўзаро боғланган икки мезон асосида бўлишни ҳамда бўлинишини тавсия этади. Улардан бири сўз ва сўз бирикмасининг миқдорий оппозицияси,иккинчиси форма ва мазмун ўртасидаги сифат оппозицияси. Й.Риснинг фикрича, синтаксис предмети ҳам форма, ҳам мазмун томонини ҳисобга олган ҳолда сўз бирикмаси бўлиши керак экан. Гап ҳам сўз бирикмасининг энг муҳим тури деб қаралади. Синтаксис сўз ҳақидаги таълимотга қарама-қарши қўйилади. Сўзнинг гапга тўғридан-тўғри қарама-қарши қўйилишини танқид қилади.Чунки бундай оппозицияда қарама қарши қўйилувчи элементларнинг шаклига эмас, балки мазмуний алоқадорлигига кўпроқ эътибор берилади.Шу сабабли бу каби оппозициянинг мавжуд бўлиши синтаксисдаги формал ёндашишга путур етказади, дейди. Синтаксисга тааллуқли бу сингари концепци рус тилшунослигида Ф.Ф.Фортунатов,М.Н.Петерсон,А.М.Пешковский ва бошқаларнинг асарларида ҳам ўзининг ёрқин ифодасини топди. Рус тилшунослиги намоёндаларидан бири бўлган В.В.Виноградов синтаксис ҳақида фикр юритиб, сўзнинг сўз бирикмаси ва гап таркибида бирикиш қоидаларини, усулларини ҳамда сўз бирикмаси ва гап типларини, уларнинг тузилиши, функцияси, қўлланиш шарт-шароити каби ривожланиш қонуниятларини ўрганишдир, деб қайд этади. Унингча, синтаксиснинг характерли хусусияти шундаки, унинг ҳар бир ўрганиш объекти ўзидан юқорироқ бўлган грамматик бирликнинг структур элементи сифатида функциялашади: сўз ва унинг формалари сўз бирикмаси ва унинг

www.arxiv.uz структурэлементи сифатида, сўз бирикмаси турли ёйиқ гапларнинг структурэлементи сифатида, гап доирасида эса, ўз навбатида, содда гап қўшма гапнинг структур элементи сифатида хизмат килади. Шу билан бирга синтаксис доирасида унинг асосий категориялари ҳисобланган сўз бирикмаси ва гап ўртасида аниқ сифат тафовутлари мавжуд. Сўз бирикмаси гап учун фақат қурилиш материалидир. У нутқий информациянинг бир бутун бирлиги эмас,сўз бирикмаси икки ва ундан ортиқ мустақил сўзларнинг грамматик- семантик алоқасидан ташкил топган грамматик бирлик бўлиб, фақат гап таркибида ва гап орқали тилнинг коммуникатив воситаси системасига киради. Виноградов синтаксис таркибида сўз бирикмаси ва гап асосий ўринда туриши ҳақидаги хулосага келади. Шундай қилиб,унинг бу концепцияси мактаб ва олий таълим дастурларидан қатъий ўрин олди. У ўз фикрларини ривожлантирар экан, синтаксис учинчи бирлик сифатида қўшма гапни ҳам ўзичига олишини уқтиради. Яъни, қисмлари ўзаро синтактик алоқа билан боғланган сўз шаклларининг нопредикатив синтактик бирлиги - сўз бирикмаси; суз шаклларининг бир неча синтактик алоқасидан ташкил топган предикатив синтактик бирлик-гап; қисмлари ўзаро синтактик муносабатга киришган гаплардан иборат бўлган синтактик бирлик эса қўшма гап саналади.Ҳозирги кунда матн синтаксиси эътироф этилиши муносабати билан матн ҳам синтаксиснинг алоҳида ўрганиш обьекти сифатида тан олинмоқда. Бундай ҳолатда синтаксиснинг ўрганиш обьекти туртта эканлиги англашилади: 1)сўз бирикмаси синтаксиси; 2)гап синтаксиси; 3)қўшма гап синтаксиси; 4)матн синтаксиси. Аммо бу ерда қўшма гапни гапга қарама-қарши қўйиш мумкин эмас. У гап доирасида гапнинг бир тури сифатида ўрганилиши мақсадга мувофиқдир, деб таъкидлайди профессор А.Нурмонов. Англашиладики, синтаксиснинг ўрганиш обьекти учта ва шунга мувофиқ синтаксис ҳам уч турга бўлинади: 1. сўз бирикмаси синтаксиси;2. гап синтаксиси;3. матн синтаксиси. Тилшунослик тараққиётининг ҳозирги босқичида синтаксис

www.arxiv.uz суз бирикмаси ва гапнигина эмас, гапдан катта бирликлар бўлган абзац, мураккаб бутунлик, суперсинтактик бутунлик, матн кабиларни ҳам қамраб олар экан, бу унинг текшириш кўламини янада кенгайтиради. Синтаксис предметини белгилашда бу,албатта,хиеобга олинмоғи керак ва шу асосда у тил ва нутқнинг синтактик қурилиши ҳақидаги таълим сифатида баҳоланади. Сўз бирикмаси ва гаплар қолипи тил бирлиги ҳисобланса, конкрет сўз бирикмалари ёки гап шакллари нутқ бирликларидир. Тилдаги синтактик қурилишнинг асосий хусусиятларидан бири шуки, унинг ривожланиши тафаккур ривожланиши ва жамият нутқий алоқа эҳтиёжлари ривожланиши билан узвий боғлиқдир. Шу нуқтаи назардан қараганда ўзидан олдинги қайси бўлимлар билан алоқадорликда синтаксиснинг намоён бўлишини билиш ҳам муҳимдир.Синтаксис фонетика билан боғлиқдир. Фонетика билан боғлиқлиги шундаки, синтактик бирликларни ташкил этган гап бўлаклари, сўз бирикмалари ва гаплар нутқ товушларидан ташкил топади. Бундан ташқари урғу, мелодика ва интонация каби фонетик ҳодисалар ҳам синтаксис учун аҳамиятлидир. Жумладан, урғу гапдаги бўлаклардан бирига тушиши натижасида бошқасига нисбатан кучлироқ талаффуз қилинди, дейлик. У уйга бормайди. Гапида урғу бормайдикесимигатуширилса, бориш ҳаракати умуман амалга ошмаслиги аён бўлади.Урғу гапдаги "уйга" сўзига тушириб айтилганда эса ҳаракат уйган нисбатан амалга ошмаслигини ўқиб олиш қийин эмас. Товушнинг баланд- паст бўлиб мелодик товланиши ҳам гапнинг фикрий мақсадга ва эмоционалликка кўра турларини белгилашда ёрдам беради. Биргина Онам келди. гапини дарак, сўроқ,дарак-ундов оҳангида айтиш фикримизнинг ёрқин далили бўла олади. Гап ёки бирикмада паузанинг ўзгариши ҳам бир хил материални турлича талқин этиш имконини беради. Масалан, баланд болахонали уй. Бунда баланд сўзинииг болахоналига ёки уй сўзига тегишли эканлигини пауза аниқлаштириб бера олади. Бундай алоқадорликларни янакўплаб топиш мумкин. Кейинги дарсларда батафсил танишиб борамиз. Синтаксис лексикология билан ҳам боғлиқдир. Тилдаги сўзлар грамматика

www.arxiv.uz ихтиёрига ўтиб, ўзаро синтактик муносабатга киришиб маълум бир фикр ифода қилади. Кишиларнинг фикр алмашуви учун хизмат қилади. Сўзлар нутқда қўлланиб, маълум бир фикр ва унинг нозик оттенкаларини ифодалашда иштирок эта бошлагандагина, уларнинг тил бирлиги сифатидаги хусусиятлари намоён бўла бошлайди. Масалан, тер, ёш, қирқ сўзларининг маъноларини гап ёки сўз бирикмасидан ташқарида аниқлаш мумкин эмас. Сўзларнинг синтактик алоқага киришуви мазмун билан боғланади: Сўзлар ички мазмун томонлари мос келгандагина бирикади; сўзларнинг грамматик муносабатга киришуви ўша сўзлар билан ифодаланган тасаввурлар орасида маълум муносабат, алоқа борлигига асосланади. Фразеологик бирликлар ҳам бирдан ортиқ сўздан таркиб топади, лекин улар одатдаги эркин сўз бирикмаларида бўладиган ҳаракатчанликка эга эмас. Улар ҳар гал гап қуриш жараёнида фикр талабига қараб ташкил топмайди. Улар бир сўз сингари лексик характерга эга булиб, лексикология таркибидаги фразеологияда текширилади. Ўз томонлари билан сўзга тенг келадиган бундай ибораларни уй қуришда ишлатиладиган бутун-бутун блокларга қиёслаш мумкин. Морфологияни ҳам синтаксис билан тенг хуқуқли ҳамда бир-бирини тўлдирувчи, ўзаро муносабатда бўлган соҳалардир дейиш мумкин. Гап турлари(дарак, сўроқ, буйрук, ундов гаплар)нинг бир-биридан фарқланиши,асосан,кесимларнинг қандай сўз туркуми орқали ифодаланишига боғлиқ. Сўз бирикмалари ҳам бошқарувчи бўлакнинг қандай сўз туркуми эканлигига қараб классификация қилинади.Нисбий эргаш гаплар бош гап таркибидаги коррелятив сўзнинг қайси келишик формасида эканлигига қараб эга,кесим ёки тўлдирувчи вазифасини бажаради. Боғловчисиз кўшма гапларни ташкил этган қисмлардаги кесимларнинг ўзаро замон муносабати бу хил қўшма гапларни маълум гуруҳларга ажратишда асос бўлади ва ҳаказо.Умуман, ҳар бир синтактик категория морфология билан боғланган ҳолда, кўпинча унга асосланган ҳолда анализ қилинади ва белгиланади. Баъзан бу икки соҳани бир-биридан ажратиш ҳам қийин

www.arxiv.uz бўлади. Масалан келишиклар морфологияда ҳам синтаксисда ҳам ўрганилади, аммо морфологияда, асосан, келишик ёлғиз формал жиҳатдан(шакли ва қайси сўз туркумига қўшила олиши) текширилса,синтаксисда келишикнинг вазифаси, қандай сўзлар ва бўлаклар билан бирикиши ўрганилади. Аммо келишик ва ёрдамчи сўзларнинг айрим. функциялари морфологияда ҳам эътиборга олинади.Ўзбек тили морфологиясини ўрганишда синтаксиснинг роли муҳим эканлигини ҳам таъкидлаш зарур. Чунки ўзбек тили сўз туркумлари рус тилидаги каби баъзи грамматик кўрсаткичлари билан бир-биридан ажралиб турмайди. Рус тилида- ар, -уй, -ое белгилари сўзнинг сифат эканини, -о, ёки -е эса равишлигини кўрсатиб туради. Шунинг учун сўзларни туркумларга тақсимлашда синтаксиснинг роли ортади, яъни маълум сўзни бирор сўз туркумига киритиш учун унинг маъноси ва баъзи морфологик хусусиятлари билан бирга, айниқса, шу сўзнинг синтактик функциясини ҳисобга олмаслик мумкин эмас. Синтаксис билан морфологияни тенг ҳуқуқли грамматиканинг қисмлари дейишимиз мумкин, бироқ синтактик категория билан морфологик категория бир-бирига тенг бўлмаслиги ҳам мумкин.Бизнинг колхоз – тўқ колхоз (фольклордан) мисолида 4 та сўз туркуми бор, бироқ синтактик жиҳатдан эга ва кесим мавжуд, холос.Англашиладики, синтаксисда сўзлар морфологиядагига нисбатан кенгроқ аспектда, маъноси ва функцияси ҳисобга олинган ҳолатда текширилади. Синтаксиснинг яна ўзига хос хусусиятларидан бири унинг боғли нутқни текширишидир. Боғли нутқни бўлакларга ажратиб, унинг таркибий қисмлари орасидаги ҳар хил муносабатларни аниқлаш муҳим илмий-методик аҳамиятга эгадир. Шунингдек, сўз тартиби, пунктуация каби категориялар ҳам соф синтактик ҳодисалар бўлиб, юқорида қайд қилинган тил фани бўлимлари билан чамбарчас алоқадорликда синтаксисда ўрганилади. Синтаксиснинг ўрганиш предмети сўз бирикмаси, гап ёки матн деб каралар экан, унинг таркибий кисмлари сифатида ҳам ана шу уч синтактик

www.arxiv.uz бирликни кўрсатиш мумкин. Бироқ бу синтактик бирликларнинг ташки бевосита кузатишда берилган жиҳатлари, холос. Бундай дейишимизнинг боиси шуки, анъанавий тилшунослик лисоний бирликларнинг фақат шаклий томонини ўрганишга кўпроқ эътиборни қаратди.Уларнинг ўзи ифодалаётган обьектив борлиқ билан муносабати тадқиқотдан четда қолди. Кейинчалик тилни бундай ўрганиш бир ёқлама эканлиги, шаклни маънодан узиб бўлмаслиги маълум бўлди. Натижада лисоний бирликларнинг маъно томонига эътибор кучайди.Ахборотнинг тўғри тушунилиши учун сўзлашувчиларнинг тил ҳакидаги билимидан ташқари, тингловчининг олам ҳакидаги билими, жумла қўлланаётган ижтимоий ҳолат ҳақидаги билими, сўзлаш жараёнида сўзлашувчилар руҳияти ҳақидаги билими ва Бошқа билимларни ҳам қўшиш керак бўлади. Тушунишда теппа-тенг хизмат қиладиган бу билимларнинг ўзаро муносабатини ҳисобга олгандагина биз нутқий жараённинг моҳиятини тўла англашга яқинлашган бўламиз. Шу амалий эҳтиёж туфайли семантика ва прагматика вужудга келдики, бу бирликларнинг уч томонисиз алоқа воситаси бўлган тил ўзининг тўлиқ талқинини топа олмайди. Англашиладики, синтактик бирликлар таркибининг ҳам яна ўзига хос ички таркибий элементлари мавжуд. Булар: I )синтактика; 2)семантика; 3)прагматика. Синтактика лисоний бирликларнинг шаклий муносабатларини, яъни лисоний белгилар ўртасидаги муносабатни ўрганади. Синтактика синтактик шакллар асосида иш кўради. Демак, синтактика анъанавий синтаксис-гап бўлаклари номи билан ўрганиладиган гапнинг синтактик тизимига таянади. Синтактикага мувофиқ, ҳар қандай синтактик бирлик нутқий жараёнда турли вариантларда намоён бўлувчи умумлашган моҳият сифатида талқин қилинади. Семиотика (белгилар хусусиятини ўрганувчи фан) асосчиларидан бири Ч.Моррис ҳам семиотикани учга бўлади:1)семантика - белгининг борлиқ обьекти билан муносабати ҳакидаги таълимот;

www.arxiv.uz 2) синтактика-белгининг белги билан муносабати ҳақидаги таълимот; 3)прагматика-белгининг сўзловчи билан муносабати ҳакидаги таълимот.Англаш мумкинки, мазмуний синтаксис онгда акс этган обьектив реаллик элементларини, яъни пропозициянинг синтактик қурилмалар оркали қандай ифодаланганини ўрганади. Бошқача айтганда, мазмуний синтаксис курилмаларнинг пропозиция томонини ўрганади.Гап тузилиши, бу гап орқали ифодаланаётган борлиқ парчаси тузилиши билан солиштирилади. Синтаксиснинг асосий бирлиги гап инсон онгида акс этган борлиқдаги айрим воқеани, борлиқ парчасини ифодалайди: бола ўйнаяпти, олма гуллади. Гап бўлаги эса борлиқнинг онгда акс этган алоҳида элементларининг шу вазиятда қандай вазифа бажараётганлигини кўрсатади: талаба хонага кирди (талаба- ҳаракат субьекти, хонага-ҳаракат ўрни, кирди-ҳаракат кабиларни ифодалайди). Суз бирикмаси эса онгда акс этган борлиқ элементларининг ўзаро муносабатини ифодалайди: қизил гул. китобни ўқимоқ.Лисоний бирликларнинг синтактика ва семантикаси бу бирлиларнинг тўлиқ тавсифи учун камлик қилади. Синтактика ва семантикага прагматика қўшилгандагина, улар ўзининг ҳақиқий талқинини топади. Масалан: Ҳамма вақтини хушнуд ўтказмоқда жумласи орқали муайян шахслар ва уларнинг муайян замон ва макондаги ҳолати пропозицияси ифодаланган. Лекин жумла орқали ифодаланган пропозициянинг сўзлашувчиларга тушунарли бўлиши учун бугина кифоя қилмайди. Бунинг учун сўзлашувчилар вақтини хушнуд ўтказаётган маълум гуруҳлар, уларнинг ҳолати, рўй бераётган макон ва замон ҳакида умумий билимга эга бўлишлари лозим бўлади. Чунки дунёдаги барча одамлар вақтини хушнуд ўтказиши мумкин эмас. Жумла орқали ифодаланаётган пропозициянинг нутқ вазияти билан ана шундай муносабатини ўрганиш жумланинг прагматика томонини ташкил қилади.Нутқ вазияти билан контекст прагматик тадқиқотларнинг асосини ташкил қилади. Шунинг учун ҳам синтактик қурилма ифодалаган пропозициянинг сўзлашувчиларга тушунарли бўлиши учун нутқ вазияти ёки контекст зарур бўлган жойда прагматикага эҳтиёж ортади.Бу қуйидаги

www.arxiv.uz ҳолларда рўй бериши мумкин: I ). жумла таркибида сен, ҳатто, фақат, ҳозир сингари дескрептив бўлмаган ("ичи бўш") сўзлар иштирок этганда. Бундай сўзлар таҳлили эса прагматикага томон силжишга кенг йул очади. Прагматика эса ўз таркибида пресуппозиция (таг билим)нинг ўрганилишини тақоза этади. Шунингдек, юқорида келтирган сўзларни тўғри қўллаш учун прагматик қуршовни яхши билиш ғоятда зарурдир. 2) жумла кишилар ўртасидаги алоқа жараёнида вужудга келади. Шунинг учун ҳам уларнинг ҳар бирида шахснинг изи уз ифодасинитопади. Чунки "тил – борлиқнинг уйи" -дейди М.Хайдеггер, унда инсониятнинг маънавий, руҳий олами акс этади. Жумла мазмунини сўзловчи билан узвий боғлаб турган сузлар ҳам прагматиқанинг тадқиқот обьектидир. Бевосита майл (модус)ни ифодаловчи киришлар, баҳо билдирувчи сўз ва воситалар синтаксиснинг прагматика томони орқали ўрганилади. 3) инсоннинг субьектив руҳиятини акс эттирувчи дискурс ҳам прагматиканинг ўрганиш доирасига киради. Э.Бенвенист фикрига кўра, сўзловчи ва тингловчини тақоза қилувчи ва сўзловчининг тингловчига қандай йўл билан таъсир қилиш мақсадини акс эттирувчи ҳар қандай жумла дискурс саналади. Жумланинг ифода мақсадига кўра турлари, объектив мазмун билан ифодаланган шакл ўртасидаги муносабат, шакл ва мазмун ўртасидаги тенгсизлик ҳолатининг нутқдаги таъсири каби масалалар ҳам прагматикага киради. 4)"мен" ва "бошқалар" ўртасидаги муносабатни кўрсатувчи нутқий одат(этикет),ҳурмат ифодалаш усуллари ҳам прагматиканинг ўрганиш соҳасидир. 5)прагматиканинг энг муҳим соҳаси тагбилим (пресуппозиция бўлиб, Аҳмад келди жумласида қандайдир шахснинг келганлиги бошқалар учун маълум бўлиши мумкин, бироқ Аҳмаднинг қандай шахслиги, қаердан, қаерга, нима мақсадда келганлиги ҳақидаги маълумот қоронғи. Сўзловчи ва тингловчининг олдиндан шундай маълумотга эга бўлиши бевосита ифодаланган ахборотнинг тушунарли бўлишини таъминлайди. Таг билим-бевосита ахборотда шаклланмаган, яширин ҳолда акс этган маъно бўлиб, юқоридаги биринчи ҳолатда

www.arxiv.uz кўрсатилган("бўш")"ичи бўш" сўзлар дейилганда ҳам яширин маъно акс эттира олиш имконияти назарда тутилади. Масалан: Кўприкни сен қурдинг дейилса- Бошқалар қурмади деган. Биз ҳатто кўприк қурдик дейилса - Бошқа нарса ҳам қурдик, деган. Биз фақат кўприк қурдик деганда эса - Бошқа нарса қурмадик деган маънодаги пресуппозицияларни намоён қилади. Синтаксис таркиби ўзининг ана шундай чуқур назарий таркиби билан ҳам тилшуносликнинг муҳим бўлими бўлиб ҳисобланади.

www.arxiv.uz ФОЙДАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР: 1. А . гуломов , М . Асқарова . Ҳозирги ўзбек адабий тили . Синтаксис. Тошкент, Ўқитувчи, 1987 йил. 2. г.Абдураҳмонов, А.Сулаймонов, Х.Холиёров, Ж.Омонтурдиев. Ҳозирги ўзбек адабий тили. Синтаксис Тошкент. Ўқитувчи. 1979 йил. З. Коллект. авторлар. Ўзбек тили грамматикаси. 2- том Синтаксис. Тошкент. Фан. 1976 йил 4. Н.Маҳмудов. А.Нурмонов.Ўзбек тилининг назарий грам- матикаси. (синтаксис). Тошкент. Ўқитувчи, 1995 йил. 5. А.Нурмонов, Н.Маҳмудов.А.Аҳмедов. С.Солихўжаева. Ўзбек тилининг мазмуний синтаксиси. Тошкент. Фан. 1992 йил. 6. А.Нурмонов. Гап ҳақида синтактик назариялар.Тошкент. Низомий номли ТошДПИ. 1988 йил. 7. www.ziyonet.uz

Похожие

Лингвистик таҳлил методларининг яратилиши ва қўлланилиши

Буйрук фармоиш ва курсатмалар

Матн компонентларининг поғонали муносабати ҳақида

Тележурналистика асосларига кириш

Соссюр лингвистик таълимоти ва унинг замонавий тилшунослик тараккиётидаги урни