Qo‘shma gaplar to‘g‘risida umumiy tushuncha - Лингвистика - Рефераты

Qo‘shma gaplar to‘g‘risida umumiy tushuncha

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

42 KB

Qo‘shma gaplar to‘g‘risida umumiy tushuncha Reja: 1. Bog’langan qo’shma gap. 2. Bog’lovchili bog’langan qo’shma gap. 3. Gapda inkor belgisining ifodalanishi.

Qadimgi yuqori nemis tilining dastlabki yozma yodgorliklarida har-xil turdagi bog‘langan va ergashgan qo‘shma gaplar uchrab turgan. Bu narsa qo‘shma gaplarning adabiy til yuzaga kelganga qadar barchga german tillarida oldindan vujudga kelganligi to‘g‘risida xabar beradi. Qo‘shma gap struktura nuqtai nazaridan ikki xil bo‘ladi: Bog‘langan qo‘shma gap va ergashgan qo‘shma gap. 1. Bog‘langan qo‘shma gap qadimgi yuqori nemis tilida xuddi hozirgi zamon nemis tilidagidek ikki xil modelda namoyon bo‘ladi. a) bog‘lovchisiz bog‘langan qo‘shma gaplar. Bog‘lovchisiz bog‘langan qo‘shma gaplarning qismlari maxsus intonatsiya yordamida bir biri bilan bog‘lanadi. Masalan: Sang uuas gisungan, uuig uuas bigunnan, bluot skein in uuangon: Spilodun ther Vrankon. Der Hymnus war gesungen, die Schlacht war begonnen, das Blut stieg in die Wangen: die Franken kamen in Schwung. b) bog‘lovchili bog‘langan qo‘shma gap. Thanan tho Zacharias uuard gitruobit thaz sehenti, inti forhta anafiel ubar ian. Zacharias war verwirrt, das sehend, und Furcht überfiel ihn. Qadimgi yuqori nemis tili davrida eng ko‘p qo‘llanadigan bog‘lovchilar: «inti» –und; «ioh»- und «ouh»-auch, «doh»-doch, «abur»-aber; «odo»-oder va boshqalar. 2. Ergashgan qo‘shma gap. Qadimgi yuqori nemis tili davrida ergash gaplarning quyidagi turlari mavjud bo‘lgan: 1) Ega ergash gap - «ther» der bog‘lovchilari yordamida; 2) Kesim ergash gap - «ther» der shu bilan birga « thiu» «thaz» kabi bog‘lovchilar yordamida: 3) To‘ldiruvchi ergash gap – «thaz» da β va «oba –ob» kabi bog‘lovchilar yordamida; 4) Aniqlovchi ergash gap - «ther» der; «thaz» da β kabi bog‘lovchilar yordamida; 5). Payt ergash gap - tho, thar, da; also «als», mit thiu «als», während; ofter thiu, nachdem kabi bog‘lovchilar yordamida; 6) Maqsad ergash gap - thaz, so thaz «(so) daβ » kabi bog‘lovchilar yordamida; 7) Shart ergash gap - ibu, oba «wenn» kabi bog‘lovchilar yordamida; 8) O‘xshatish ergash gap - soso, so, sama so, selp so, «wie » kabi bog‘lovchilar yordamida;

9). To‘siqsiz ergash gap - doh «doch»; ob ouh «auch» kabi bog‘lovchilar yordamida (Moskalskaya -128-139). Gapda inkor belgisining ifodalanishi Qadimgi yuqori nemis tilida gapda qo‘llaniladigan inkor vositasi yoki inkor belgisi asosan ni (ne) yuklamasi yordamida ifodalangan. Masalan: Ni uueiz ih inan. Ich kenne ihn nicht. Uns nist erloubit zi slahanne einigan. Es ist uns nicht erlaubt. Qadimgi yuqori nemis tilida hozirgi zamon nemis tiliga nisbatan inkor ma’nosi polifunktsional xarakterga ega bo’lgan, ya’ni gap tarkibida inkor ma’nosiga ega bo‘lgan ni yuklamasidan tashqari inkor ma’nosida ravish va olmoshlar ham ishlatilishi mumkin bo‘lgan: q. yu. n . Thaz thu iz niomanne ni quedes. Da β du es niemandem sagst. Nihein tharinne ni bileib. Niemand war dort geblieben. X asrdan boshlab, «nicht» yuklamasi o‘zining asil ma’nosi bo‘lmish «nicht» funktsiyasida qo‘llanilmasdan, balki –ni inkor yuklamasi bilan birgalikda gapning ma’nosini kuchaytirish uchun xizmat qilgan. Ter nefurhtet tia inseli nieht. Er fürchtet sich nicht vor Verbannung. O‘RTA YUQORI NEMIS TILIDA GAP STRUKTURASIDA SODIR BO‘LGAN BA’ZI BIR O‘ZGARISHLAR HAQIDA Qadimgi yuqori nemis tili davrida, ayniqsa XII-XIII asrlarning birinchi yarmida, ya’ni ritsarlik mavqeyining gullab-yashnagan bir davrida ham, gap strukturasida sezilarli o‘zgarishlar sodir bo‘lmadi. Biroq shu q. y. n. tili davrida gap strukturasida namoyon bo‘layotgan o‘zgarish q. yu. n. tili davriga kelib o‘z ifodasini topadi. 1). masalan q. yu. n. tili davrida mavjud bo‘lgan ikki sostavli gaplarning yoyilishi yanada kuchayadi; 2). q. yu. n. tilida mavjud bo‘lgan egasiz (sub’ektsiz) gap formasi u. yu. n. tili davriga kelib keskin qisqaradi, bunday gaplar tarkibida «ez» (es) kabi formal qo‘llanila boshlanadi, ya’ni shaxssiz gap strukturasi yuzaga keladi: mich hungert modeli o‘rniga mich hungert(es) paydo bo‘ladi; 3). so‘z tartibida ham ba’zi bir o‘zgarishlarni kuzatish mumkin, ayniqsa darak, so‘roq va undov gaplardagi so‘z tartibi bir-biridan farq qiluvchi belgilarga ega bo‘la boshlaydi.

Agarda qadimgi yuqori nemis tili davrida darak gaplar tarkibida kesimning birinchi o‘rinda turishi keng yoyilgan bo‘lsa, biroq bu jarayon o‘rta yuqori nemis tili davriga kelib ham o‘z mavqeyini saqlab qoladi va asta – sekinlik bilan birinchi o‘rinni «tho da» va «thar» ya’ni «dort» kabi ravishlar egallay boshlaydi. Masalan: tho nam her skild indi sper . Da nahm er Schild und Lanze. Demak, shu asosda faqatgina darak gaplarda emas, balki so‘roq so‘zli so‘roq gaplarda ham kesim ikkinchi o‘ringa siljitiladi, ya’ni kesimning qonuniy joyi paydo bo‘la boshlaydi. a). o‘rta yuqori nemis tilida qadimgi yuqori nemis tilidan misol qilib olganda so‘z tartibidagi o‘zgarishlar, so‘z strukturasidagi o‘zgarishlar uzoq vaqt mavqeyini saqlab qoladi jumladan, aniqlovchilarning aniqlanmish oldida qo‘shimchasiz qo‘llanishlari: ein vil edel magedin - ein sehr edles Mädchen; ein edel ritter guot ein guter edler Kitter ya’ni aniqlovchini aniqlanmishdan (guot) keyin turishi. Bundan tashqari kesim quyidagi pozitsiyalarda turadi: a). ikkinchi o‘rinda; Ich weiz, hie vil nähen einen brunnen kalt. Ich kenne hier ganz nähe einen Brunnen mit kaltem Wasser. b). uchinchi o‘rinda; Den troum si do sagete ir muoter Uoten. Den Traum erzählte sie ihrer Mutter Ute . Yangi yuqori nemis tili davrida nemis adabiy tilining yanada norma tartibini yuzaga keltirishda yoki normallashtirishda olib borilgan ishlar. Lo‘g‘atlar yaratilishi. Nemis adabiy tili normalarini ma’lum tartibga keltirishda XVII XVIII asrlarda yaratilgan orfografik va ko‘p tomli lo‘g‘atlar muhim ahamiyat kasb etadi. Ana shu lo‘g‘atlarga quyidagilarni kiritish mumkun. Gotshedning 1748- yilda chop qilingan: «Deutsche Sprachkunst», nach den Mustern der besten Sohriftsteller des vorigen und jetztigen Jahrhunderts abgefasselt» (oldingi va hozirgi zamon yozuvchilarining na’munasi asosida nemis badiiy talaffuz qilish normasi) lo‘g‘ati; Iogan Xristofor Adelung- ning «Nemis tilining asosiy qurilish normasiga binoan kitobi 1782 va 1774-86 - yillarda chiqqan ko‘p tomli nemis tili lo‘g‘ati, nemis adabiy til normalarini yaratishda, orfografiyasini normallashtirishda, talaffuz qoidalarini ma’lum tartibga keltirishda muhim rol o‘ynaydi. Uning lo‘g‘ati «Wörterbuch» har bir so‘zning to‘g‘ri yo‘zilish qoidalarini o‘rgatuvchi qo‘shimchalar haqida

so‘zning to‘g‘ri qo‘llanishi to‘g‘risida asosiy qo‘llanma bo‘lib qoladi. Maks Yuleksning fikricha, «Adelung nemis tili grammatikasining otasidir (poydevorining quruvchisidir» . Adeluning «lo’g‘at»i o‘z zamondoshlari bo‘lmish Gellert, Rabener va Gramlar tomonidan ham yuksak baholangan. Nemis klassik adabiyotining yirik vakili Audut Langin «Adelungning yuksak asari uning «Wörterbuch» lo’g’ati bo‘lib qoladi degan, chunki bu lo’g’at so‘zlarning to‘g‘ri yozilishi qoidalarini ko‘rsatuvchi, shu bilan birga talaffuz qilish normalarini ko‘rsatuvchi dastlabki muhim qo‘llanmadir». Ikkinchi, ya’ni yana bir yangi lo’g’atning muallifi yangi yuqori nemis tili davrida yuzaga kelgan olim bu Genrix Kampedir. Genrixning lo’g‘ati, asosan XVII asrdan boshlangan puristik harakatni davom ettirib, nemis tilining chet tillaridan kirib kelgan so‘zlar ta’siridan saqlab qolishda muhim rol o‘ynaydi.

Похожие

Qo‘shma gaplar uslubiyati

Umumiy tushuncha

Til haqida umumiy tushuncha

So‘z gaplar

So’z–gaplar