Qadimgi turkiy tilda sintaksis - Лингвистика - Рефераты

Qadimgi turkiy tilda sintaksis

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

90 KB

Qadimgi turkiy ti l d a sint a ksis R ej a : 1. Qa dimgi turkiy tilni n g umumsin t aktik xususiyatlari. 2. So`z birik ma lariga xos xu susiyatlar. Bitishuv xususiyatlari. Boshqaruv xususiyatlari. Moslashuv xususiyatlari. 3. Gap. qad i mgi turkiy tilda so dda gap turlari. 4 . Gap bo`laklari. Egaga xos xususiyatlar. Kesimga xos xususiyatlar. To`l d iruvch i ga xos xususi ya tlar. Aniqlovchiga xos xususiyatlar. Holga oid xususiyatlar. Uyushiq bo`laklari.

Qadimgi turkiy til o’z bek va boshqa k o’ p turkiy till a rni ng sha kllanishi da asos bo`lgan. Ammo bu turkiy tilning o`zi ham ma`lum taraqqiyot bosqichlarini boshidan kechirgan, shakllangan, ma`lum bir qolipga tushgan yozma til edi. Har qanday tilning qurilishi asta-sekinlik bilan taraqqiy etadi, o`zgaradi. qadimgi turkiy tilning tuzilishi, sintaktik strukturasi bilan hozirgi zamon o’zbek va boshqa turkiy tillarning tuzilishi o`rtasida ko`p o`xshashlik va farqli tomonlar bor. Bu tilning bir- bir yarim mi ng yillik tara q qi yo ti natijas i dir. So`z b i rikm a lari . Qadi mg i turkiy tildagi so`zlar o’za ro birikib, ma`lum bir so`z birikmasini tashkil et g an va ma`lum f i kr n i yoki uni n g ayrim elementlar ni ifodala g an. Bu so`z birikmalarining biri hokim — boshqaruvchi so’z bo’lib, ikkinchisi unga tobe so`z bo`lgan va hoki so’z tomonidan boshqarilgan. Bosh qa ruvchi so`zni n g xarakteriga ko`ra, so`z birikmalar in i ikki gruppaga bo`lish mum k i n : 1. Otli birikmalar. 2. Fe`lli birik ma lar. 1. Otli birikmalarda boshqaruvchi so’z ot bo`lib, u boshqarib kelayotgan so’z ot, sifat, son, olmosh, sifatdosh bo`lishi mumkin: T ypyk bodun ( To` n ,1) - t urk xalqi. 2. Fe`lli b i rikmalarda boshqaruvchi so`z fe`l yo ki uning funk s ional shak l lari — sif at dosh, ravishdosh, shart fe`li, h a rakat nom i bo`lib, u n ga tobe bo`l i b boshqarilib kela yo tgan so`z ma`lum kelishik y o k i k o’ makchi bilan birikib kel ga n ot yoki otlashgan so`z, olmosh, rav i sh yoki ravishdosh, shart fe`li bo`lishi mumkin: qag`an q ы sd ы m - (To`n,5) xoqo n ni qo`lga o l dim. qadimgi turkiy tilda so`z birikmalarini ta shk il etgan b o’l aklarni o’ zaro aloqaga kirish usuliga ko’ ra uch turga bo`lish mumki n : 1. Bitishuv. 2.Boshqaruv. 3.Moslashuv. 1. Bitishuv . So`zlar hech qanday grammatik vositalar yordamisiz o`zaro aloqaga

kirib, so’z birikmasini tashkil etadi. Bunaday so`z birikmalari mazmun va intonatsiya yordami bilan o`zaro birikadi. quyidagi so`z turkumlari bitishuv yo`li bilan so’z birikmasini tashkil etgan: 1) Ot bilan ot: T ypyk bodun (T o’ n, 1) - turk xal qi. 2) Ot b ilan fe`l: Kishi og`lan (Irq bitig,80) - o`gil bola. Bu xil birikmalar n ing ko`pi hozirg i z amo n o` z bek tilida ma`lum gra mmatik vosita bilan bog`lanadi. 3) Sifat, son, olmosh yo ki sifatdosh bilan ot: Y ag’ ы z y э r ( K t 28) qora er. Sifatdosh a n iqlovchili b i rikmalar ko`pincha sostav jihatida n keng bo`ladi. Tэngri tэg tэngridэ bolmыsh typyk bilgэ qag`an - (Kt,1) — Falakday xudodan bo`lgan turk dono xoqoni. 4) ravish, ravishdosh, shart fe`li bilan fe`l: Sab ы m ы n tuk э ti э sidkil (Kt,27) — so`z i mni to`liq eshitgil. 2. B oshqaru v. Tobe so`z ma’ lum grammatik vosita k e lishik formalari yo ki ko`makchilar orqali bosh s o’ zga birikadi. 1) Qadimgi turkiy tilda bosh kelishikdan tashqari tushum, Jo`nalish, o`rin-chiqish, vosita kelishiklari bo`lib, tobe so`z ma`lum bir kelishik affikslari yordami bilan bosh so`zga bog`lanadi: a) tushum k e lishigi -g`(-g, - ы g`), -ig, -ug`, (-ug , - ы n ), - i n, -n vositasida. Bodunыg’ qon almыs (Kt,29) — ko`p xalqlarni oldi. b) jo`nalish kelishigi -qa(-kэ, -g`aru), -gэrу, -a, -э vositasida. On tуnkэ... bardыmыz (To’n,26) - o`n tunda bordik. v) o`rin-chiqish kelishigi - -da//-dэ//-tэ vositasida. Tabg`achda a dr ы lt ы (To`n,2) - Tabg`achda n ayrildi. g) vosita kelishigi —n; -ыn, (-in, -un), -уn vositasida Yuz artыq oqun urtы( (Kt,33) — yuzdan ortiq o`q bilan urdi. 2) Ot yoki ot ma`nosidagi so`zlar ko`makchilar bilan birikib, hokim so`zga bog`lanadi. qadimgi turkiy tilda quyidagi ko`makchilar qo`llanadi: birlэ, asha. Kul tэgin birlэ (Kt,27) — Kul tigin bilan.

Ba’zi o`rinlarda ma`lum kelishik formasini olgan ot yoki olmosh ko’makchiga bog`lanib, u bilan birga hokim so`zga birikadi: Tэmir qapыg’qa tэgi (To`n,45) — temir darvozagacha. Misollardan ko`rinadiki, boshqariluvchi tobe so`z ot yoki otlashgan so`z bo`lib, u ma`lum kelishik formasini oladi yoki ko`makchi bilan birikadi. Boshqaruvchi so`z esa fe`l yo ki harakat bildiru vch i so`zlar bo`ladi. Ammo ba`zan boshqaruvchi so`z sifat, ravish, ko`makchi yoki shu vazifadagi so`z bo’lishi ham mumkin. Chэchэk уz tolУ boltы ( Oуо, 617 (11-12)) ~ gul bilan to`ldi. 3. Moslashuv . qadimgi turkiy tilda ega bilan kesim, hozirgi zamon o’zbek tilidagi kabi, shaxs va sonda o`zaro moslashgan. Ammo bu n da quyidagiga o`ziga xoslik bo`lgan: 1) Uchiichi shaxs ot kesim ko`pincha ol bog’lamasi bilan kelib, u kesimlik belgisi bo`lib, ega bilan kesim munosabatini ifodalaydi. Ash ы n э gU ol (Oyo, 6 1 0(11)) —ovqa ti nimadir? 2) Kesimi shart fe`li (-sar), (-sэr), sifatdosh (duq), duk, - mыsh, (-mis), kesim bilan ega orasida ham shaxs va sonda moslik bo`lmaydi, kesim har uchala shaxs uchun bir xil shaklda qo`llanadi: Elgeris qag`an qazg`anmasar, yoq erti erser, ben ozum, bilge Tonyuquq, qazg`anmasar, ben yoq ertim erser - . . Idi yoq ertechi erti. Eltaris hoqon g`alaba qozonmasa, u bo`lmasa, men, o`zim dono To`nyuquq, g`alaba qozonmasam, men yo’q bo’lsam edi, erga ega ham yo`q edi. Q adimgi turkiy tilda, hozirgi o`zbek tilidagidek, sondagi mosslashish shart bo`lgan emas. Sodda gap turlari . Qadimgi turkiy tilda, hozirgi zamon turkiy tillaridagidek, sodda gaplar fe`l kesimli yoki ot kesimli bo`lali. F e `l kesimli gaplarning kesimi aniqlik fe`li yo ki fe`lni n g t urli f unks ional shakllari bilan ifodalanadi: qop bilirs i z - Ko`n bil a s i z. KUte tururlar - kutib

turadilar. Yangы1tыg’ уаnglishding. Okush kishing tsltig - qo`p kishini o`ldirdi. Igiding , e megemeng, tolg`atmang — tarbiya qili ng qiynamang, hayajonla ntir mang. Ot k e simli gaplarni ng kesimi ot, sifat, son, olmosh, ravish bilan ifodalanadi. Kesimlik ko`rsatkichi vazifas i da bog`lamalar (-man, -san, -di, ol, bol, tur, ar kabilar) qo`llanadi. Ammo bu belgilar b o’ lmasligi ham mumkin. Bunda kesim ga pn ing mazmunidan, i n tona ts iyas i dan, o`rnidan bilinib turadi. TYpYk bodun yeme bulg`anch (ol, temish) ogыz y eme tarqa n ch ol, - temish. — Turk xalqi ham ti nch emas, o`g`iz ham tarqoq, - debdi. Ozum tardush Yze shad ertim - o`zim tardush eli ustidan shod edim. qarluq bodun . . . yag`I boltы — qarluq xalqi dunman bo`ldi. Qadimgi turkiy tilda gapning mazmun va intonatsiyasiga ko`ra turi — darak, so`roq, buyruq gaplar mavjud bo`lgan. So`roq gaplar so`roq olmoshi yoki yuklama orqali ifodalangan: qagan`im qanы — xoqonim qani? Bar mu ne — shunday bo`li sh i mumkinmi? Gapning tuzilishiga ko`ra turi — to’liq gaplarga nisbagan, to`liqsiz gaplar ko`proq qo`llangan. Sab ы g` yacha ke l ti —(uning) so`zini(olib) - (u) qaytib keldi. S Y yor ы l ы m, unamang - lashkar bilan yo`lga chiqayl i k (desa), ( siz) unamang. T ы l ы g’ kel yr ti sab ы -(u) t il (tutib) k e ltirdi, (uning) so`zi (shunday). Bir sostavli gaplardan shaxssiz gaplar qadimgi turkiy tilda qo’llanadi. Bu xil gaplarning kesimi majhul fe`l bilan ifodalanadi yoki aniqlik fe`li majhul fe`l ma`nosida qo’llhanadi: Yze kok tengri asra yag’ыz yer qы1ыntuqda (To’n,1) — yuqorida ko`k osmon, pastda qo’ng`ir er yaratilganda. Kesimni mavhum tushunchalarni ifodalovchi ba`zi shaxssiz gaplar ham qadimgi turkiy tilda qo’llangan: Tun udыsыqыm kelmedi, kuntuz olursыqыm kelmedi. (To`n,12) --tunda uyqum kelmadi, kunduz o`tirgim kelmadi. Qadimgi turkiy tilda ko`chirma gaplar keng qo’llanadi. Ko`chirma gap avtor gapi bilan te - fe`li orqali bog`lanadi: bordun ancha temis: “Ellig bodun er tim , e lim amti qani ? ” Kimke elig qazg’anurmen?'" — t er ermis. —"qag`anl g’ bodun ertmm, qa^an`sh qanm. ke

qag`anqa isig kUchUg 6'zrur men? Ter ermis (Kt,9) - Xalq shunday leShsh: "Davla1li xalq edim, yaavlatim endi qani? - der emish. -Xoqokli xplq el.im, xoqonim qani? qaysi xoqonga mehnatimni, kuchimni sarf qgtlaman?" — der ekan- `.t`zi k^irma va o`yalashtirma gaplar — ma fs`.pi vositasida omas, ma^munga ko`ra birikadi. Ol sab`gg `gg(t)`1m; qaitay`tn (To`n. 33 ) — shu gacin yubordim: nim a qilayin. Gap bo`laklari. Qadimgi turkiy tilda ham, hozirgi turkiy t il lardagi kabi, bosh bo`laklar (e! g a v a kesim), ikkinchi darajali bo`laklar (aniq l ovchi, to’ ldiruvchi, hol) bo`ladi. Ammo bu bo`laklar shakllanishi va o`rniga ko`ra hozirgida n farq qil adi. Gap. E ga — ish - harakat, belgi - xususiyatning ega si, gapda fikr yuritila yotg an h okim bo`lak d ir. Shuning uchun ham ega bosh kelishik formasida bo`ladi. Ammo qadimgi turkiy tilda har qanday bosh kelishikdagi so`z ham ega bo`la olmaydi. qag`anm sU 'gas`[E^d`1 (To`n,33) - Xoqoni latkar bilai yo`lga chiqdi. Ega I yoki II shaxsga taalluqli bo`lgan d a k o` pincha ifodalanmay d i. Ammo qadimgi turkiy tilda III shaxsga oid ega l ar ham ba`za n ifodalanmaga n . Bunday eganing mazmu ni umumiy ko nte kstdan ayon bo` l ib turgan: Tegdimiz, yaydыm i z. E kindi k un kә l di. (To`n) — (dushmanga) tash l andik, (uni) yoyib t ashladik. Ikkinchi kun (dushman) yana qaytib keldi. I va II shaxsdagi ega ta`kidlash zarur bo`lgan o`rinlarda qo`llanadi: Biz az biz (Ungin,7) — biz ozmiz. Qadimgi turkiy tilda otlashgan sifatdoshlar bilan ifoda l angan egalar qo`llanadi. Bu xil egalar sostav jihatdan keng bo`ladi: Uda tashda qalm`shsh qabranib yechi yUz boltn (To`n) - Daraxt, toshda qolgani tu11lanib7 epi yuz bo`ldi. Bosh kelishikdan tashqari jo`nalish kelishigidagi ot ham ega vazifasida qo`llangan: Ichrә oshsыz, tashra tansыz (Kt.26) - ichi oshsiz, tashi to`nsiz. Kesim. Kesim gapni shakllantiruvchi asosiy bo`lakdir. Qadimgi turkiy tilda

kesim vazifasida fe’lning turli zamon va mayl formalari, funksional shakllari qo`llanib, fe`l kesimli gaplarni tashkil etgan. Ot kesimli gaplarning kesimi ot, sifat, son, olmosh, ravish orqali ifodalangan. Bu xil kesimlar orqali turli zamon, mayl va modal munosabatlarni ifodalash uchun bog`lamalar va shu vazifadagi yordamchi so`zlar qo`llangan: I. E r: Bir turuq u ermis (To`n,24) — bir manzil ekan. E r t mustaqil ravishda kesin va zi fasini ham bajaradi; qan`sh . . . uch og`lani erti (os, 607-608) xoning uch o`tn (bor) edi. 2. Turur: bars olgeli... turur (Oyo, 61O(23)-bars o`lishga (nqin) turibdi. 3. Ol. Bu yordamchi fakdt III shaxsni ta`kidlab ko`rsashsh uchun qo`llanadi: Ash`t negu ol (Os 610(11) - Oaqati nimadir? 4. Bol- (va uniyag turlari): el yeme el bolt`g (Tun,56) - el ham el bo`ldi. To`ldiruvchi. qadimgi turkiy tilda to`ldiruvchilar, hozirgidek, vositasiz yoki vositali bo’lib, ot eki ot ma`nosidagi so`zlar bilan ifodalanadi. Bu davrdagi to`ldiruvchiga xos xarakterli xususiyat quyidagilardir: 1)To`ldiruvchi vazifasida ayrim kelishik formasi bilan shakllalgaya so`zlar qo`llangan, bu formadar hozir ishlatilmaydi. 2) Bosh kvlishikdadi so`zlar bilan ifodalangan tuldiruvchilar kuproq qo`llangan. 3) Ma`lum kelishik va ko`makchilar o`ziga xos ma`no va vazi fani o`tagan. Aniqlovchi. qadimgi turkiy tilda, hozirgidek,. aniqlovchilar, sifat, son, olmosh bilan ifodalanadi: Silig qiz (KT) - chiroyli qiz. Izohlovchi . Ot bilan otni aniqlash yodnomalarda keng qo`llanadi: OgUm k^tun (Kt,40(9) - onam Xotun. H o l . qadi mg i turkiy tilda hol ot , son, ravishdosh, olmoshlar orqali ifodalanadi.

Ancha temis (Kt) - shunday debdi. Uyushiq bo`laklar . qadimgi turkiy tilda gapning bosh bo`laklari qam, ikkinchi darajali bo`laklari ham uyushib kelishi mumkin. Bilgesi, chab`!Sh ben bk ertim (To`n,7) - Allomasi, chovush i men o`zim edim. Ajratilgan bo`laklar. Ajratilgan gap bo`laklari ifodalangan ma`noni ajratib, ta`kidlab ko`rsatish uchun stilistik vosita bo`lgan.

Adabiyotlar: 1. G`.Abdurahmonov, A.Rustamov. Qadimgi turkiy til. T. O`qituvchi. 1982 y il, 3-6 betlar . 2. I.Azimov, M.Rahmatov. Qadimgi turkiy til. Toshkent, 2005-yil. 2. N.A.Baskakov. Vvedenie v izuchenie tyurkskix yazikov. M-1962. str .113-117 3. S.B.Malov. Pamyatniki drevnetyurkskoy pismennosti. M. 1951. str . 96-97 4. D.M.Nasilov. Izuchenie pamyatnikov yazika v otechestvennom drevneuygurskogo yazika v otechestvemmom vostokovedenie.Tyurkologicheskiy sbornik. M. 1970. str . 5. www.ziyonet.uz

Похожие

Qadimgi turkiy tilda qo’shma gaplar

Qadimgi turkiy yodgorliklar

Qadimgi turkiy til

Qadimgi turkiy yodgorliklar

Qadimgi turkiy tilning fonetikasi