Qadimgi turkiy til va uning taraqqiyot yo’llari - Лингвистика - Рефераты

Qadimgi turkiy til va uning taraqqiyot yo’llari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

76.5 KB

Q adimgi turkiy til va uning tara qq i yot yo’ llari Reja: 1. Q adimgi turkiy til kursining v azifasi va mun d arijasi 2. Q adimgi turki y ga oid mu h im asarlar va bibliografik m a n b alar. 3. Q adimgi turkiy tilni o’ rgangan mash h ur olimlar. 4. Q adimgi turkiy tilda yozilgan yirik bitikto sh lar.

Tayanch tushunchalar. T O ’ NYUQUQ bitiktoshi. Bu yozuv yodgorligi ikkinchi turk h okonligiga asos solgan Eltarish xoqonining(asl oti Qutlug’, Xitoy manbalarida Gudulu) maslahatchisi va sarkarda To’nyuquqqa bag’ishlanib 712-716 yillar orasida toshga uyib yozilgan. Kultigin bitiktoshi - bu bitik tosh E ltarish o’g’ li Bilga hoqonning inisi Kultigin sh arafiga qo’ yilg a n. Kultigin 731 yil 27 fevra l da 47 yoshida vafot q ildi. Bilga Xo q on bitiktoshi - bu m a rmar ga bitilgan Eltarish Hoqonning o’g’li Kultiginning o g’ asi Bilga Xo q on (asl oti Xitoy yilnomalarida M o’g’ ilon deb berilg an ) sha rafiga 735 yilda qo’ yilgan. О’zbek tili turkiy tillarga mansub bo’lib, oltoy nazariyasiga mo’g’il, tungus- manjur, korsys va yapon tillari bilan birgalikda oltoy tillari oilasini tashkil etadi. Oltoy tillarini urol tillari (ugor, fin na samodiy tillari) bilan q ardosh deb h isoblovchilar ham bor. Oltoy nazariyasiga k o’ ra t urkiy tillarning, jumladan o’ o’zbek tilining tarixi, oltoy tillarining q adimda bir til bo’lgan - oltoy davridan bo sh lanadi. Tarixiy h ujjatlarning y o’q ligi sababli bu davrning sanalari noma’lum. Oltoy bobo tili dastlab tungus- manjur va turk mo’g’il - ti llariga, turk m o’g’i l tili esa turk va m o’g’i l tillariga ajrash g an. Q adimgi turkiy til kursi ka t ta uch davrni o’ z ichiga oladi. 1. E n g q adimi y turkiy til ( VI asrgacha bo’lgan davr); 2. Qad imgi turkiy til ( VI asrdan XI asrgacha) 3. Eyoki turkiy til ( XI asrdan XIII asrgacha) Undan keyingi davrlar eyoki o’ o’zbek adabiy tili va hozirgi o’ o’zbek adabiy tiliga oiddir. I . Eng qadimgi turkiy til hozirgi O’rta Osiyo territoriyasida yashagan s ak va massaget qabilalari tiliga xun va yusgchji hamda boshqa turkiy q abila va uru g’l arning tili aralashuvidan ho sil bo’lgan tildir. Bu davrga oid yo dgorliklar sa ql anib qo lmagan. II . . Q adimgi turkiy til - turk hoqonliginikg shakllaningidan

Qo raxoniylargacha bo’lgan davrni o’ z ichiga oladi. Bu davrning yozma yodgorliklari bizgacha yetib kelgan. Q adimgi turkiy yoema yodgorliklar iga turkiy run ( O’rxun - E nisey), uyg’ur va qisman moniy (yoki monaviy), bira h mon (bra h ma), su g’ dda yozilgan obidalar kiradi. B ular ichida eng mashhuri turk xonlari Kultigin va Tunyuquq sha ’ niga qo’ yilgan q abr toshlariga yozilgan yodgorlikdir. Bu toshlar O’rxun (M o’g’i liston) va yenisey daryolari b o’y laridan topilganligi sababli fanda « O’rxun-Enisey yozuvlari» deb nomlanadi. SHuningdeq bu yozuv run nomi bilan h am ataladi. "Run" so’zi Skandinaviya xalqdari tilida "sirli, tilsim" ma’nolarida qo’llangan. Sibirda surgunda bo’lgan shved ofitseri F.T.Tabbsrt-Stralenberg 1730 yilda O’rxun- Enisey yozuvining bir nechalarini topib, hali tarixda noma’lum bo’lgan va h ech kimsa g a tushunarli bo’lmagan bu yozuvni yu q oridasidek nomlagan edi. Bu yozuvni dastlab V.Tomsen o’qidi . U 18 9 3 yil 15 dekabrd a Daniya fanlar akademiyasi majlisi d a O’rxun daryosi buyidan to p ilgan yodgorliklarni sirini to pg anlig i ni ma’lum q il d i v a bu yodgorlik turkiy xalqlar tilida yozilganligini bildirdi. 1894 yil 19 yanvarida V.Radlov "Kultegip" sharafiga qo’yilgan yodgorlikniig tarjimasini bsradi. R.Meliora n yokiy 1899 yilda uniig tarjimasini beradi. O’rxun-Enisey yodnomala ri o’z navbatida yana uch tarmoqga bo’ linadi. 1. Enisey yodgorliklari- Bu hozirgi ye nis sy va Tuva avtonomv i loyatidan topilgan yodgorliklardir. 2. O’rxun yodgorliklari. Mo’g’iliston territoriyasidagi O’rxun,Toli daryolari buyidan topilgan Kultegin, Tunyuquq yodgorliklardir. 3. Talas yodgorliklari.Hozirgi Jambul viloyati buyidan topilgan yodgorliklardir. III. Eyoki turkiy til. Bu davrni «Qoraxoniylir davri» deb ham yuritiladi. Bu davrdagi yodgorliklar uyg’ur va arab yozuvida yozilgan. Arab yozuvi uyg’ur yozuviga nisbatan stabillashgan holda qo’llanadi. Bu davrda o’ o’zbek xalqi va uning tili shakllaningiga zamin tayyorlana boshlaydi. Qoraxoniylar davrida qarluq, uyg’ur va qisman qipchoq. o’g’o’z

urug’ tillari xususiyatini o’z ichiga olgan turkiy adabiy til mavjud edi. Bu adabiy tilda quyidagi asarlar ya rat ilg an. 1. Q utad g’ u bilig. Muallifi YUsuf Xos H ojib. Uning uch nuxasi bor. Namangan va Qohira nushalari arab yozuvida. U 1069 yilda Tabg’ach Bugraxonga atab yozilgan. 2. Devonu lug’atit turq Mahmud Qoshg’ariy tomonidan yozilgan 3. Hibbatul - haqoyiq; Ahmad YUgnakiy tomonidan yozilgan. 4. "Qissasul - anbiyo" 1310 yilda Raboti degan joyda Rabg’uziy tomonidan yaratilgan. 5. "O’g’uznoma" XIII asr yodgorgorligi hisoblansa-da, til jihatdan " Hibbat-ul haqoyiq''dan eyokiroqdir. 6. "Tafsir". Qur’on suralarining tarjimasi va izohidan iborat "Tafsir" ustida maxsus tadqiqot ishi olib borilgan. Qadimgi turkiy tilning run yozuvida bitilgan yirik namunalari q uyidagilardir: 1. Kultigin bitiklari. Bu bitiktosh Eltarish o’g’li Bilga h oqonning inisi Kultigin sharafiga qo’yilgan. 2. Bilga hoqon bitiktoshi, Bu marmar Eltarish hoqonning o’g’li Kultiginning og’asi Bilga hokon sharafiga 735 yilda qo’yilgan. 3. Tunyuquq bitiktoshi. Bu yozuv yodgorligi ikkinchi turk hoq onligining asoschisi Eltarish hoqon va uning xotini Elbilga xotun sharafiga, so’ngra Qapag’an hoqon sharafiga qo’yilgan deb taxmin qilingan edi. J.Klosson bitigning ayrim yerlariga tuzatish kiritib, yuqoridagi fikrlarning noto’g’riligini isbotladi va bitiktosh Qapag’on bilan Bilga hoqonlarnins sarkardasi Eletarini sharafiga qo’yilgan degan qarorga keldi. 4.Kulichur bitiktoshi-Bitiktoshni 1912 yilda polshalik professor V.Kotvich Mo’g’ilistonning Ulan-Bator yaqinidagi Ixe- Xushotu manzilidan topgan. 5. Moyunchur bitiktoshi. Buni fin olimi G.I.Ramstedt 1909 yilda SHimoliy Mug’ilistonda Selenga daryosi va SHineusu ko’liga yaq in yerdan topgan. Bitiktosh 759 yilda qo’yilgan deb taxmin kilinadi. Qadimgi turkiy tilning taxminan U-X asrlarda vujudga k e l g a n . U y g ’ u r y o z u v i d a g i y i r i k v a

a s o s i y n a m u n a l a r i quyidagilardir: 1. Xuastuanift. Buning uchta qulyozma nusxasi bor. Turfan yaqinidagi Ostona degan joydan keltirilgan nusxasi uyg’ur yozuvida yo zilgan. Turfandan topilgan Berlin nusxasi va Ming Budda g’ori"dan topilgan London nusxasi moniy yozuvida yozilgan.London nusxasining faksimili Londonda 1910- 1911 yillarda nashr qilingan. 2. SHahzodalar Qaqyanamqara va Papamqara haqida qissa.Qo’ lyozma Parij milliy kutubxonasida bo’lib, uning transliteratsiya va fransuzcha tarjimasini 1914 yilda P.Pello nashr etgan. 3. Oltin yoruk- Bu asar asli sanskriktcha bo’lgan."Suvarnaprabhasa"ning xitoycha variantidan qilingan turkiy tarjimasi bo’lib, budda diniga oid sura, ya’ni muqaddas kitoblardan biridir. U X asrda Beshbaliqda yashagan Singku Seli T utung qalamiga mansub. 4. Sekiz yukmaq .Ko’lyozma Turfandan topilgan. Nemis olimlari V.Bang, Gaben va turk olimi G.R.Rahmatiylar birgalikda 1934 yilda Berlinda "Turkish Turfantekst" seriyasida nashr etganlar. 5. Atavaka devi xaqida afsona.4 ta qo’lyozmasidan parchalar Turfandan topilgan va "Turkish Turfantekst"ning o’ninchi kitobida nashr etilgan. 6. Budda afsonalaridan parchalar. Berlinda " uygurika" (Uyg’uriyot) seriyasining uchinchi va to’rtinchi kitoblarida nashr etilgan.

Adabnyotlar: 1 R.Abdurahmonov,A.Rustamov.Qadimgi turkiy til.T.:O’qituvchi. 1982y 3-6 betlar 2.S.A.Baskakov. Vvedeniye v izucheniye tyurkyokix yazыkov. M-1962 str 113-117 3. S.B.Malov. Pamyatniki drevnetyurkskoy pismennosti M -L 1951str. 96-97 4. D.M.Nasilov. Izucheniye pamyatniki» drevne uyg’urskogo yazыka v otechestvennom vostokovedenii. Tyurkologicheyokiy sbornik M 1970 s t r. 93 5. www.ziyonet.uz

Похожие

Qadimgi turkiy til

Qadimgi turkiy til morfologiyasi

Qadimgi turkiy yodgorliklar

Qadimgi turkiy yodgorliklar

Qadimgi turkiy tilning fonetikasi