Punktuatsiya o’qitish metodikasi - Лингвистика - Рефераты

Punktuatsiya o’qitish metodikasi

Загружено в:

27.10.2022

Скачано:

0

Размер:

30.57421875 KB

Punktuatsiya o’qitish metodikasi Reja: 1. Punktuatsiya o’qitishning o’ziga xosligi. 2. Tinish belgilarining qo’llanishi ustida ishlash usullari.

“Punktuatsiya” tilshunoslikning alohida, mustaqil bo’limlaridan biri bo’lib, unda tinish belgilari va ularni yozuvda to’g’ri qo’llash qonun-qoidalari o’rganilishini bilamiz. Tinish belgilari yozma nutqni muayyan qonun-qoidalar asosida tartibga soluvchi, avloddan avlodlarga meros bo’lib qola oladigan yozuvni so’zlovchi nuqtayi nazaridan yondashgan holda to’g’ri, ifodali, mantiqli bayon qilishda, uni ixchamlashda, yozma nutq qismlarining mazmuniy munosabatlarini ko’rsatishda muhim vosita vazifasini bajaruvchi omillardan biridir. Tinish belgilarining ahamiyati shundaki, ushbu belgilar yozma matnning mazmuni, sintaktik tuzilishi, qismlar orasidagi ma’no va grammatik munosabatlarni aniqlaydi. Punktuatsiya, bir tomondan, yozuvchiga o’z yozma nutqini aniq, to’g’ri, va ifodali bayon eta olish imkoniyatini bersa, ikkinchi tomondan, o’quvchiga muayyan matndagi fikrni yozuvchi bayon etganidek, yozuvchining maqsadiga muvofiq tushuna olish imkoniyatini yaratadi. Demak, punktuatsiya ikki tomonlama munosabatni ifodalab, bir paytning o’zida yozuvda ifodalangan mantiqni o’quvchiga yozuvchi nazarda tutgan nuqtayi nazarda yetkazishdek muhim vazifani bajaradi. Agarda tinish belgilari bo’lmaganda edi, insoniyat yozuv orqali ifodalangan fikrni to’g’ri anglay olmas, boshqalarning nima demoqchiligini bilmasdan qiynalardi. Balki tinish belgilari bo’lmasa, yozuv taraqqiyoti ham bugungi takomiliga erishmas edi, bizningcha. Hozirgi o’zbek yozuvida 10 xil tinish belgisidan foydalaniladi: 1) nuqta –(.) ; 2) vergul –(,) ; 3) nuqtali vergul– (;) ; 4) ikki nuqta – (:) ; 5) tire – ( –) ; 6) undov belgisi – (!) ; 7) so’roq belgisi – ( ?) ; 8) ko’p nuqta – (…) ;

9) qavs – ( ) , [ ] ; 10) qo’shtirnoq –( “ “) Tinish belgilarining asosiy vazifasi nutqning mazmuniy bo’linishini ko’rsatish, shuningdek, uning sintaktik tuzilishi va intonatsion jihatini aniqlashga yordam berishdan iborat. Maktabda “Punktuatsiya” bo’limi boshqa sathlar ta’limi bilan birga olib boriladi va o’quvchilardan 10ta tinish belgisining ishlatilishi haqida quyidagilarni bilish talab etiladi: Nuqta . Nuqta, asosan, 1) biror voqea-hodisa haqidagi xabarni bildirgan egali va egasiz, yig’iq va yoyiq, sodda va qo’shma tuzilishdagi darak gaplar oxirida qo’llaniladi: Tillarning eng yaxshisi so’zga usta tildir. (A.Avloniy) Bahor keldi va gullar ochildi. 2) tinch ohang bilan aytiladigan buyruq hamda istak gaplarning oxirida qo’llaniladi: Sen faqat o’zingni o’ylama .(O’.Hoshimov); Koshki, biz kutgan yorug’ kunlar tezroq kelsa. 3) atov gaplardan so’ng, odatda, nuqta belgisi qo’yiladi: Bahor. Barqut kiyib bezandi bog’lar. ( E.Vohidov) 4) ba’zan biri ikkinchisiga mantiqan bog’lanmagan qo’shma gaplarning birinchi qismida kuchli to’xtam bo’lsa, undan keyin nuqta qo’llaniladi: So’z tegib shod bo’ldik. Ammo So’zga ko’z tegdi kecha . (E.Vohidov) 5) birinchi qismida nuqta, ko’p nuqta, undov, vergul yoki so’roq belgisi bo’lgan ko’chirma gap o’rtasida kelgan muallif gapidan so’ng nuqta qo’yiladi va ko’chirma gapning davomi yoziladi: (“K! - m.– K”.) (“K, - m .– K”.) ” Tangrim! – dedi ona.– Farzandimga insof ber “. (S.Ahmad) 6) ism, ota ismi (ba’zan familiyalar, taxalluslar) qisqartirilganda ularning birinchi harfidan (yoki bosh qismidan) so’ng nuqta qo’yiladi: A. Oripov , Sh.M.Mirziyoyev, A.N., A.Qod. kabi.

7) nashriyot ishlarida, lug’atlarda, ma’lumotnomalarda shartli qisqartmalarning birinchi harfi yoki bo’g’inidan so’ng nuqta qo’yiladi: sh.k. (shu kabilar), h.k. (hokazo). b. (boshqalar) 8) matnning manbayi, muallifi, qachon, qayerda nashr etilganligi ko’rsatilganda, muallifning (to’liq yoki) qisqartirilgan ismi, manba nomi, nashr yili, sahifa ko’rsatkichidan keyin nuqta qo’yiladi: Yo’ldosheva D., Hamroyeva Sh. Ona tili ta’limida zamonaviy pedagogik texnologiyalar.– Toshkent: Turon zamin ziyo, 2017.–138 bet. 9) butunning qismlarini sanash uchun qo’llanilgan arab raqamlaridan so’ng ham nuqta ishlatilishi mumkin: O’zbek she’riyatini bu ikki shoirsiz tasavvur qilib bo’lmaydi: 1. A. Oripov. 2. E. Vohidov . 10) oy, kun, yillarni ifodalovchi arab raqamlardan so’ng nuqta qo’yilishi kuzatiladi. Masalan, 21.03.2020. 11) qavs ichidagi remarkadan so’ng nuqta ishlatiladi: Qilichbek: Xo’jayin, hammasi tayyor bo’ldi. (Ularni topolmay hayron bo’ladi.) (E.Vohidov) Vergul . Vergul, odatda, 1) bog’lovchilarsiz, sanash ohangi yordamida birikkan uyushiq bo’laklar orasida qo’llaniladi: Donolar ko’zingni, qulog’ingni, qalbingni yomonliklardan berkitish zarurligini uqtirishadi. 2) qo’shma gap yoki uyushiq bo’laklar tarkibidagi zidlov bog’lovchilaridan oldin vergul qo’llaniladi: Sizning yuzingizdan chimmatni oldik, biroq hayo pardasini olganimiz yo’q. (A.Oripov); Qor – oppoq, chiroyli, ammo sovuq narsa. ; 3) takror qo’llanilgan bog’lovchilar bilan bog’langan bo’laklar yoki gaplar orasida vergul qo’llaniladi: O’zingni ham, uyingni ham o’zing asra. (I.Karimov); O’ldimi, uxladimi, endi baribir unga. (H.Olimjon) 4) odatda, ajratilgan bo’laklarning har ikki tomonidan vergul qo’yiladi: Tuvada, Enasoy bo’yida, Yalanglikka ulkan ustun qo’yilgan. (A.Oripov)

5) undalmalarli gaplarda: a) undalmalar gap boshida kelsa, undan so’ng: Ustozlarim, men sizning Bir parcha yuragingiz.( E. Vohidov); b) undalmalar gap o’rtasida kelsa, har ikki tomondan: Sog’ bo’l, ona xalqim, ey tolmas bilak, Doim baland bo’lsin tabarruk boshing. (E.Vohidov); d) undalmalar gap oxirida kelsa, undan oldin vergul qo’yiladi: Qoshingizga yana keldim, Quloq soling, Boy ota, Sidqi dildan xizmat qilay, Ishga oling, Boy ota . (E.Vohidov) 6) kirish so’zli gaplarda: a) kirish so’z gap boshida kelsa, undan so’ng: Mayli, umrim abadiy emas, Mayli, yashay faqat bir nafas . (E.Vohidov); b) kirish so’z gap o’rtasida kelsa, har ikki tomondan: Bu yerda, voajab, yuz yillar avval, Dunyoga kelibdi sulton Ulug’bek. (E.Vohidov); d) kirish so’z gap oxirida kelganda vergul ulardan oldin qo’yiladi : Ona tilim, sen borsan, shaksiz ... (A.O.) 7) kirish birikmalar ham kirish so’zlar kabi boshqa bo’laklardan, asosan, vergul yordamida ajratiladi. Chunonchi, Shunday ekan, manmanlik nechun, Kibr-u havo nimaga kerak ? ( E.Vohidov) 8) ha, yo’q, rahmat, xo’sh, qani, xayr, ofarin, salom kabi modal ma’nolarni bildiruvchi so’z-gaplarni boshqa bo’laklardan ajratish uchun: Xayr, Sevan, zangori ko’l, yaxshi qol, Izlarim bor qirg’oqdagi qoyangda . (E.Vohidov) 9) his-hayajonsiz aytiladigan undov so’zlardan so’ng: Oh, sening yoshliging menda bo’lsaydi.. . (E.Vohidov) 10) qo’shma gap takibidagi sodda gaplarni bir-biridan ajratishda: a)bog’langan qo’shma gaplar tarkibi -u, (-yu), -da vazifadosh biriktiruv bo’g’lovchilari bilan bog’langanda ulardan so’ng vergul qo’yiladi : Tog’laring tegrangda go’yo Bo’g’ma ajdar bo’ldi-yu, Ikki daryo – ikki chashming, Chashmi giryon, o’zbegim . (E.Vohidov) 11) zidlov bog’lovchilari (ammo, lekin, biroq) yordamida bog’langan qo’shma gaplarda vergul zidlov bog’lovchilaridan oldin qo’llaniladi: Mening shoirligim yolg’ondir, ammo Fuzuliy she’riga oshiqligim rost. (E.Vohidov)

12) takror bog’lovchilari (goh…goh, yo…yo, dam…dam, ba’zan…ba’zan) hamda inkor bog’lovchisi (na…na) yordamida bog’langan qo’shma gaplarda vergul takror qo’llanayotgan bog’lovchilardan oldin qo’yiladi. Masalan, Gohi hudman, gohi behud, Shavq-u dardim sharh qil. (E.Vohidov) 13) ergashgan qo’shma gaplarda ergash gap bosh gapga chunki, negaki, toki, go’yo kabi bog’lovchilar bilan bog’langanda, ulardan oldin vergul qo’yiladi: Vijdonni asrangiz har nedan ortiq, Bobolardan qolgan noyob bu tortiq, Toki avlodlarga yetolsin omon . (A. Oripov) 14) shart ergash gaplarda vergul shart mayli shaklidan keyin qo’llaniladi: Yurtim, seni faqat boyliklaring-chun Sevgan farzand bo’lsam, kechirma aslo! (A.Oripov) 15) ko’makchili ( shuning uchun, shu sababli, shu tufayli kabi) qurilmalar yordamida ergashgan qo’shma gaplarda vergul bosh gap tarkibida kelgan ko’makchili qurilmalardan oldin qo’yiladi: Ozoda ko’p kitob o’qiydi, shuning uchun mushohadasi keng. 16) sabab, maqsad ergash gaplarda vergul birinchi qismda kelgan ergash gap tarkibidagi deb so’zidan so’ng qo’yiladi. Masalan, Kamalakdek rango-rang bo’lsin deb, san’at, tillar Asrlarcha qildim jang. ( E.Vohidov) 17) ohang yordamida bog’langan qo’shma gaplar tarkibi mazmunan bir- biriga yaqin bo’lsa, ular orasiga vergul qo’yiladi. Masalan, Qo’n`iroq chalindi, dars boshlandi. 18) takror gaplar va takrorlangan bo’laklar orasida vergul qo’yiladi: Taningda kamtarin a’zo Bu qo’llardir, bu qo’llardir, Mudom mehnat uchun paydo Bu qo’llardir, bu qo’llardir. (E.Vohidov) Nuqtali vergul. Nuqtali vergul, odatda, 1) bog’lovchisiz qo’shma gap qismlari mazmunan bir-biridan uzoq bo’lsa: Bayrog’imiz to’rt xil rangda: Moviy rang bu yuksaklik; Yashilda-chi, yashnar hayot; Qon gupurar qizillikda; Oq aytadi: men tinchlik. (E.Vohidov) 2) tarkibidagi sodda gaplar ketma-ket sodir bo’lgan voqea- hodisalarni ifodalab, o’z ichida bir necha tinish belgilari qo’llanilgan bo’lsa: … Ona qalbi

ezildi; So’ng tikilib suratga, Kelib qat’iy jur’atga Minglab maktub yozildi. (E.Vohidov) 3) bog’lovchisiz qo’shma gap tarkibiga kirgan sodda gaplarda voqealar bir- biriga qiyoslansa: Yaxshini yomon dema, olishing bo’lsa ham; Yomonni yaxshi dema, yaqining bo’lsa ham . (Maqol) 4) uyushiq bo’laklar guruhlanib o’zaro vergullar yordamida bir- biridan ajratilgan bo’lsa , nuqtali vergul ishlatiladi. 5) har xil turdagi sodda gaplarni o’z ichiga olgan murakkab qo’shma gaplarda nuqtali vergul ishlatiladi: Do’stim, qo’lingni ber, O’zingmisan; yo– Ko’rganim malakmi arshi a’loda. (E.Vohidov) Ikki nuqta . Ikki nuqta quyidagi hollarda ishlatiladi: 1) umumlashtiruvchi bo’lak uyushiq bo’laklardan oldin kelsa, undan so’ng ikki nuqta qo’yiladi: Meni ko’rgani uyimizga do’stlarim: Murod, O’tkir, Tal’at, Mirjamol kelishdi. 2) ba’zan uyushiq bo’laklarni alohida ta’kidlsh maqsadi bilan ular gapdan tashqariga chiqariladi, bunday hollarda ikki nuqta umumlashtiruvchi so’zdan keyin emas, balki asosiy gapdan keyin qo’yiladi: Dunyoda insondan uch narsa qolur: ezgu fikr, ezgu amal, ezgu nom. 3) gapda umumlashtiruvchi so’z bo’lmagan hollarda ham asosiy gapdan keyin uyushiq bo’laklarni ta’kidlash uchun ikki nuqta qo’yiladi: Chiqib keldilar qator: Dante, Shiller, va Bayron Firdavsiy, Balzak, Tagor. (E.Vohdov) 4) ohang yordamida bog’langan qo’shma gap qismlari orasida keyingi sodda gap oldingi sodda gap mazmunini mantiqan izohlasa: U quvonar: hayotimga Yor bo’ldi ma’no. (E.Vohdov) 5) bog’lovchisiz qo’shma gapda keyingi qism oldingi qismdagi olmosh bilan ifodalangan kesimning mazmunini izohlab kelsa, oldingi qismdan keyin ikki nuqta qo’yiladi. Masalan, Ravon yo’l bitta shu: Bu ham yaxmalak . (A.Oripov)

6) ko’chirma gapli qo’shma gaplarda muallif gapi ko’chirma gapdan oldin kelsa, undan so’ng ikki nuqta qo’yiladi. Masalan, So’radi: ―Sen kimsan, nadir kasb-koring, Bunchalar dahshatli turq-u atvoring?‖ (E.Vohdov) 7) reja, mavzu, qaror qilindi kabi so’zlarning ma’nosi izohlanganda ikki nuqta ishlatiladi. Tire . Tire 1 quyidagi hollarda ishlatiladi: 1) ot kesim (ot, olmosh, harakat nomi, ba’zan sanoq son bilan ifodalangan kesim) bog’lamasiz qo’llanilganda, egadan keyin tire qo’yiladi. Masalan, Onayizoring–zamin... (E.Vohdov); Siz intiqib kutgan sovg’a – shu.; O’qimoq – yuksalmoq.; Yetti karra besh – o’ttiz besh. 2) ega va kesim orasida ta’kidni kuchaytirish uchun u, bu, mana bu kabi ko’rsatish olmoshlari qo’llanilganda, ular orsida tire ishlatiladi. Davlat – bu hammamiz, Davlat – bu hech kim. (E.Vohdov) 3) ayrim so’z yoki gaplar izohlansa, ularning o’rtasida tire qo’yiladi: Shoir– o’z xalqining yurak parchasi. (E.Vohdov) 5) uyushiq bo’laklardan so’ng kelgan umumlashtiruvchi so’zdan oldin: Daryolar, vodiylar, Dengiz-u tog’lar – bari Tabiatning ko’rkidir, shaksiz . (E.Vohdov) 6) agar ajratilgan bo’lakning o’z ichida vergul qo’llanilgan bo’lsa, ikki tomonidan tire yordamida ajratiladi: Oysiz osmon – qorong’u, zulmatga qoplangan kenglik –Qiymatsiz orzular armonga tengdek ... (E.Vohdov) 7) dialoglarda har bir muallif gapining boshida tire ishlatiladi. Masalan, – Oyga uchsak, Xoljonni ham olamizmi? – Hamma uchsa, axir oshnam, qolamizmi? (E.Vohdov) 8) ko’chirma gapli qo’shma gaplarda muallif gapi ko’chirma gapdan keyin kelsa, undan oldin tire ishlatiladi. Agar muallif gapi ko’chirma gap ichida kelsa, tire muallif gapining har ikkala tomonida qo’yiladi: ”K,–m”,; ”K,–m,–k”. 1 Tire bilan chiziqchani farqlash lozim. Tire – punktuatsion belgi, chiziqcha esa orfografik belgidir.

9) ohang yordamida bog’langan qo’shma gaplarni hosil qiluvchi sodda gaplar orasida o’zaro zidlik, o’xshashlik, shart munosabatlari bo’lsa, bunday sodda gaplar orasida tire ishlatiladi: Hayot osuda– yurakda g’alayon. ; Yomg’ir yog’di – qut-baraka yog’di.; Yurt tinch– sen tinch. (Maqol) 10) ohang yordamida bog’langan qo’shma gapning ikkinchi qismida gapning kesimi ifodalanmasa, ikkinchi qism gap bo’laklari orasida tire ishlatiladi: Do’st do’stni kulfatda sinar, odam odamni – mehnatda. (Maqol) Undov belgisi. Undov belgisi, odatda, 1) kuchli his-hayajon ohangi bilan aytilgan darak gaplar oxirida qo’yiladi: Dehqon sog’lom! Dehqon–chavandoz ! (E.Vohdov) 2) kuchli his-hayajon ohangi bilan aytilgan undov gaplar oxirida qo’yiladi: Oh, bunchalar go’zal manzara! 3) kuchli his-hayajon ohangi bilan aytilgan atov gaplar oxirida qo’yiladi: Qish! Oppoq qor! 4) kuchli his-hayajon ohangi bilan aytilgan gap boshidagi undalmalardan keyin qo’yiladi: Bolalar! Kitob o’qimagan xalqning kelajagi yo’q. 5) kuchli his-hayajon ohangi bilan aytilgan buyruq gaplar oxirida qo’yiladi: Kitobingni oqi! 6) gap o’rtasida ta’kidlangan bo’lakdan so’ng undov belgisi qavs ichida qo’yiladi: Inson nondan ko’ra ilmga (!) ko’proq ehtiyojmand. Ko’p nuqta . Ko’p nuqta, odatda, 1) mazmunan tugallanmay qolgan gaplarning oxirida so’zlovchining yana nimadir aytmoqchi ekanligini ko’rsatish uchun: Bir-birovni avaylang, O’lgan bilan yer to’ymas. Endi siz o’ltiringlar, Men havoda bir nafas ... (E.Vohdov) 2) ba’zan so’zlovchining o’ylanishi, mulohaza qilishini ko’rsatish yoki fikri tugallanmay qolganligini ifodalash uchun ko’p nuqta ishlatiladi: O’n kishilik mehnat qilib, Parcha nonga to’yaman Bir aybim bor, faqat ba’zan... Rost gapirib qo’yaman . (E.Vohdov)

3) fikr bo’lib-bo’lib ifoda qilinsa yoki duduqlanib aytilgan o’rinlarda ko’p nuqta ishlatiladi: Sen...juda...chiroylisan... 4) ba’zan gap oxirida kelgan va boshqalar, hokazolar birliklari o’rnida ham ko’p nuqta ishlatiladi. So’roq belgisi . So’roq belgisi, odatda, 1) so’roq ohangi bilan aytilgan gaplar oirida qo’llaniladi: Mehmon keldi? 2) so’roq yuklamalari yordamida tuzilgan so’roq gaplar oxirida ishlatiladi: Bu gunohning so’rog’i bormi? Bormi jallod hukmiga qonun? (E.Vohdov) 3) so’roq olmoshlari bilan hosil bo’ladigan so’roq gaplardan so’ng qo’yiladi: Kim nimani tushunmadi? ; Yo rab, qandoq kunga qoldik, bu nechuk savdo? Odamlarda na shafqat bor, na mehr-u vafo . (E.Vohdov) 4) jumla o’rtasida tushunarsiz o’rinlarga ham so’roq belgisi qo’yiladi. Qavs . Mazkur belgi, odatda, quyidagi o’rinlarda ishlatiladi: 1) ifodalanayotgan fikrga yoki uning biror bo’lagiga qo’shimcha izoh beruvchi, izoh ma’nosidagi so’z yoki birikmalar qavsga olinadi: Xonaga nuroniy mo’ysafid (dugonamning bobosi) kirib keldi. 2) kiritma gaplar qavsga olinadi: A.Oripov 1941-yil 21-martda (Oradan to’rt oy o’tib ikkinchi jahon urushi boshlangan edi) Qashqadaryoda tug’ildi. 3) remarkalarda qavs ishlatiladi: – Hoy sen kimsan? (Sharpa jim.) (E.Vohdov) 4) olingan misollar yoki ko’chirma gaplarning manbayi qavs ichida beriladi: Men nechun sevaman O’zbekistonni... (A.Oripov) 5) shaxs, joy, asar, hodisa va shu kabilarning ikki xil varianti berilsa, ulardan biri qavsga olinadi. Masalan, “ Yulduzli tunlar‖(―Bobur‖) tarixiy asar sanaladi . 6) gazeta va jurnallarda davomi bor, boshi 2-betda kabi so’zlar, familiyadan so’ng mansabni bildiruvchi so’zlar qavsda beriladi. Qo’shtirnoq . Qo’shtirnoq quyidagi o’rinlarda qo’llaniladi:

1) ko’chirma gaplar qo’shtirnoqqa olinadi: ―Bugun otajonlarimizga, to’g’rirog’i, har kim o’z otasiga maktub yozadi‖, – dedi ona tili o’qituvchimiz hayajonlanib. 2) iqtibos(sitata, ko’chirma)lar qo’shtirnoqqa olinadi: ―Tilga ixtiyorsiz – elga e’tiborsiz‖ (A.Navoiy) ekanligini har birimiz yurakdan his etishimiz juda muhim. 3) badiiy asar, gazeta, jurnal, musiqa asarlari, spektakl va rasm nomlari, ilmiy to’plamlar nomi qo’shtirnoqqa olinadi. Masalan, Qo’lida Sa’diyning ‖Guliston‖i bor, ‖Sharq-u g’arb devoni‖din o’qir menga she’r . (E.Vohdov) 4) muassasa, tashkilot, xo’jalik, korxona, zavod, fabrika, mehmonxona va h.k.larning nomlari qo’shtirnoq ichida yoziladi. Masalan, ‖O’zbekiston‖ nashriyoti, ‖Bahor‖ ansambli 5) transportlarning markasini bildirgan so’zlar, o’simliklarning turini, mahsulotlar nomini ifodalovchi leksik birliklar qo’shtirnoqqa olinadi. Masalan, ―Neksiya‖, ―Damas‖, ―Kaptiva‖, ―Spark‖ kabi avtomobillar O’zbekistonda ishlab chiqariladi. ; ―Golden‖ olma navi yurtimizga Janubiy Amerikadan keltirilgan. ; ―Kichkintoy‖ bo’tqasini, odatda, bolalar sevib iste’mol qilishadi. 6) gapda kinoya qilingan so’z yoki jumla qo’shtirnoqqa olinadi: Voy, buncha ―ochilib ketibsiz?‖ Shuningdek, tinish belgilari qo’shaloq holatda ham qo’llaniladi 2 : Nahotki, yerimiz chappa aylansa!? (She’rdan); Bechora qushcha!.. Ona tili ta’limi natijasida o’quvchilar egallagan bilim, malaka va ko’nikmalar uch parametrli standart ko’rsatkichlar asosida tekshiriladi va aniqlanadi. Bular – 1. O’qish texnikasi. 2. O’zgalar fikrini va matn mazmunini anglash malakasi. 3. Fikrni yozma shaklda bayon etish malakasi. Ijtimoiy buyurtmani o’zida mujassamlashtirgan har uchala parametr ham o’quvchidan kommunikativ savodxonlikni talab etadi. Har uchala parametr talablari punktuatsion belgilar 2 Tinish belgilarining qo„shaloq holatda qo„llanilishi bilan ularning yonma-yon kelishini farqlash lozim. Masalan, ko„chirma gaplar tarkibida yoki sitatali gaplarda qo„shtirnoq va vergul yoki tire yonma-yon keladi: ―Seni faqat boyliklaring-chun Sevgan farzand bo‗lsam kechirma aslo,‖–deb yozgan edi Abdulla Oripov ―Men nechun sevaman O‗zbekistonni‖ she‘rida.

ta’limi bilan kesishadi, ya’ni tinish belgilari ga oid bilimlarning o’zlashtirilishini taqozo etadi. 5-sinf ona tili mashg’ulotlarida “Biz tinish belgilarimiz” nomli quyidagi topishmoqlar to’plamidan foydalanish mumkin: Fikrlarning shohbekati o’zimdirman, Har darak gap oxirida hozirdirman. Boshqa fikr boshlanajak mendan keyin, Belgilarga asos o’zim, boshman deyin. Har bir bosh harf yonimdagi bir soqchidir, Qaysi bola buni bilsa, ko’p yaxshidir. Tinch ohangda gap desangiz men bordirman, Nutqingizga hammadan ko’p men yordirman. ( nuqta ) Kirish so’z-u undalmaning mensiz ishi bitmaydi. Qo’shma gap ham yordam so’rab yonginamdan ketmaydi. So’zlarning ham, gaplarning ham orasida yuraman, Chegarani ochish uchun bitta o’zim turaman. Xizmatlarim bir-bir aytib tanishtirsam o’zimni, Maqtanishga yo’ymang aslo mening aytgan so’zimni. Xizmatlarda turaverib bukr bo’lib qolgan belim, Shaklimgamas, ishimga ―Balli‖ deydi ona-elim. ( vergul ) Bizlar egiz uch nuqta, Bizdek qo’sh qanot yo’q-da. Gar kelib qolsak bizlar, Gapning davomi uy-da. Tushib qolsa jumlalar, Xizmatda xo’p nuqtalar. ( ko’p nuqta ) Nomim savolga libos, Qaddim-chi, o’roqqa mos. Niyatim sof, ko’nglim pok, Buyruqlardan men yiroq. Nuqta boshiga tojman, Fikrlarga rivojman. Mendan so’ng bosh harf zarur, Qara, turibman mag’rur. ( so’roq belgisi ) Tanishtirsam men o’zimni tinish belgi bo’laman, Bog’lamasiz ega, kesim orasida turaman. Ko’chirma gap ko’chiradi, muallif gapi izohlar,

Unutmang hech, men ularning orasida bo’laman. Birov gapi – dialogda gap boshida kelaman, Ajratilgan so’z va gapda o’z o’rnimni bilaman. Yordamimga tayanadi umumso’z, qo’shma gap ham, Yozuvda sergak bo’lib xatolarga bering barham. ( tire ) Bizlar qo’shaloq tirnoq, Hammamiz ham do’st, inoq. Ko’chirma gap matnida, Bizsiz ish chala, no’noq. Asar, muassasa nomin, O’rtamizga olamiz. Sizga kerak o’rinni, Chegaralab qo’yamiz. ( qo’shtirnoq ) Qarindoshmiz nuqtaga, Qondoshmiz ko’p rishtaga. Gapda kam-kam kelamiz, O’rnimizni bilamiz. Umumlashtiruvchi so’zning, Izohli qo’shma gapning Oldiga tez shoshamiz, Joy olamiz, toshamiz. ( ikki nuqta ) Do’stlar, menga bir qarang-a! Menday mag’rur kelishgan Belgi yana qayda bor? Ko’rmagansiz, ehtimol. Mazmunidan undov, sevinch, nafrat, g’azab, Yo hayajon ma’nosini anglatsa gap, Shunday jumla adog’ida bo’lar joyim, Mendan so’ng ham bosh harflar kelar doim. ( undov belgisi ) Nuqta, vergulmiz bizlar, Unutib qolmang sizlar. Baland-pastda turamiz Qo’shma gap kelgan kezlar. Gar uyushiq bo’laklar Birikib kelsa gapda, Sezgirmiz, joy olamiz O’sha satrdan asta. ( nuqtali vergul ) Asli bizlar egiz belgi bo’lamiz, Ba’zan birga, ba’zan yolg’iz kelamiz. Gap boshida kelib qolsa raqamlar,

Yonida turishga bittamiz ham yetamiz. Berilsa kirish gaplar, Gapdan so’ng mualliflar. O’yga tolmang, qo’rqmangiz, Oramizga olamiz. ( qavs ) “Punktuatsiya” bo’limiga oid mavzularni o’qitishda ilg’or texnologiyalardan foydalanishning usullari nihoyatda ko’p va rang- barang bo’lib har bir o’qituvchi, muallim-ustoz o’zi ta’lim berayotgan sinf o’quvchilarining qiziqishlari, bilim darajalari hamda saviyasiga qarab metod tanlaydi va qo’llaydi. Zero, t а ’lim j а r а yonid а milliy ruhiyatimizni r а d etm а ydig а n, s а m а r а li а n’ а n а viy usull а rni s а ql а b q о lg а n h о ld а dunyo t а ’limi а nd о z а l а rid а gi ilg’ о r p е d а g о gik t ех n о l о giyal а rni o’rg а nish v а о n а tili d а rsl а rid а ul а rd а n s а m а r а li f о yd а l а nish z а rur а ti ta’limning negizini tashkil etadi. Albatta, tanlangan metod o’quvchining yozma nutqida o’z samarasini berishi zarur.

Mavzuni yuzasidan savol va topshiriqlar: 1. “Punktuatsiya” bo’limi ta’limining maqsad va vazifalari nimalardan iborat? 2. Ona tili dastur va darsliklarida “Punktuatsiya” bo’limi nega tilning boshqa sathlari (masalan, “Sintaksis”) bilan aralash tarzda berilgan? 3. Nuqtaning ishlatilish o’rinlarini tushuntiring. 4. Vergulning ishlatilish o’rinlarini tushuntiring. 5. Nuqtali vergulning ishlatilish o’rinlarini tushuntiring. 6. Yozuvda ikki nuqtadan qanday paytlarda foydalaniladi? 7. Yozuvda tiredan qanday paytlarda foydalaniladi? 8. Yozuvda undov belgisidan qanday paytlarda foydalaniladi? 9. Yozuvda so’roq belgisidan qanday paytlarda foydalaniladi? 10. Yozuvda ko’p nuqtadan qanday paytlarda foydalaniladi?

Похожие

Punktuatsiya o’qitish masalalari

Fonetika o’qitish metodikasi

Leksika o’qitish metodikasi

Punktuatsiya

“Morfologiya” bo’limini o’qitish metodikasi