Главная страница
Рефераты
Лингвистика
Ot va uning lug'aviy shakllari
Ot va uning lug'aviy shakllari
Загружено в:
24.01.2024
Скачано:
0
Размер:
46.5 KB
Скачать
Похожие
Ot va uning kategoriyalari
Ot so’z turkumi otning tasniflovchi lug’aviy va sintaktik shakllari
Ot so’z turkumi. otning tasniflovchi lug’aviy va sintaktik shakllari
Ot va uning ma'noviy guruhlari. Atoqli va turdosh otlar haqida umumiy ma`lumot. Atoqli ot turlari
Ot yasovchi qo’shimchalar
![Otning lug’aviy shakllari, son paradigmasi, [-lar] shaklining UGM si, [-lar] shaklining XGMlari, [0] shaklining UGMsi, [0] shaklining XGMlari, kichraytirish shaklining UGMsi, kichraytirish shaklining XGMlari, shaxsiy munosabat shakllari, ot lugaviy shakllari va uning nutqiy voqealanishi. Kim? nima? so`roqlariga javob bo`lib, yakka shaxs, narsa nomlarini, bir turdagi jonli va jonsiz narsa - buyum, voqea-hodisa, harakat -holatlarning umumiy nomlarini atab keladigan so`zlar ot turkumiga kiradi. Ot morfologik jihatdan o`ziga xos morfologik paradigmalarga ega. Son paradigmasi. Otlarning - lar qo`shimchasini qabul qilmagan ko`rinishi birlik son shaklini , - lar qo`shimchasini qabul qilgan korinishi esa ko`plik son shaklini tashkil etadi. Birlik son [o] shaklda bo`lganligi bilan [-l ar ] shaklli ko`plik songa qarama -qarshi turadi. [ - lar ] shaklining quyidagi XGMlari mavjud: 1. Ko`plikni ifodalash. 2. Jamlik ifodalash. 3. Bog`liqlik yoki o`xshashlikka asoslangan ko`plikni ifodalash. 4. Taxmin ifodalash. 5. Kuchaytirilgan ma`no ifodalash. Ko`plikni ifodalash [- lar ]ning eng ko`p uchrovchi XGMsi bo`lib, u hamma turdagi otlar bilan munosabatga kirishadi. "Unda qiziqarli kitoblar bor" misolida so`zshakl [ -lar ] ifodalagan miqdoriy ma`no noaniq (kitobning nechtaligi ma`lum emas), sifatiy jihatdan bo`linuvchanlik ifodalanmoqda: kitoblar =kitob+kitob+kitob... Jamlik ma`nosi bo`linuvchanlik xususiyatini saqlagan holda (kishilar orzusi, qushlar bayrami) va turg`unlashgan turkiy izofalarda (bilimlar uyi, ishchilar sinfi) yuzaga chiqadi. Bog`liqlik yoki o`xshashlikka asoslangan ko`plikni ifodalash quyidagi misollarda yuzaga chiqadi: Avazlarga g`isht quyib berdim (Avaz va u bilan bog`liq oila a`zolari nazarda tutilgan).](/data/documents/5103a695-7d22-4210-9811-70e87f89f16f/page-2.png)
![Avvalgi sarvigullar o`qishni tugatishdi (Sarvigul va unga o`xshashlar ma`nosida). [ -lar ] chama - taxmin ma`nosini ham ifodalaydi: dastlabki vaqtlarda, yaqin kunlarda, yigirma yoshlarda... Ma`lumki, ko`p narsa hamisha oz yoki yakka narsaga nisbatan kuchliroq, ahamiyatliroq tuyuladi. Shu sababli kuchli e`tibor va ta`kid zarur bo`lgan holatlarda narsaning miqdorini ko`p qilib ko`rsatishga intilish kuzatiladi va natijada [ -lar ] shaklini olgan miqdoran yagona yoki bitta bo`lgan narsa ko`p sifatida tasavvur qilinadi. Bunda [ -lar ] shakli orqali kuchaytirilgan ma`no yuzaga chiqadi: Yuraklarim yorila yozdi. Boshlarimni qotirib yubording. Nol ko`rsatkichli shaklning XGMlari quyidagilar: 1. Jamlik ifodalash. 2. Koplik ifodalash ^-— miqdoriy aniq koplik. \ miqdoriy noaniq koplik. 3. Birlik ifodalash. O ` zbek tilida jamlikni ifodalovchi maxsus ko ` rsatkichning yo ` qligi natijasida bu ma ` noni [ - lar ] ham , [ o ] ham ifodalay oladi . [ - lar ] jamlik ifodalay oladi . [- lar ] jamlik ifodalaganda bo ` linuvchanlik ottenkasi saqlanilsa , [ o ] jamlik ifodalaganda narsalarning bo ` linmas , yaxlit birligi ma ` nosi ifodalanadi : Hozirgi gadolar ham g`oyat mukammal… (A.Oripov). Gadoning dushmani gado bo`ladi... (A.Oripov). [ o ] shakl matnda aniq va noaniq ko`plik ma`nolarini ifodalashi mumkin. Masalan, Ermon buvaning aytishiga qaraganda, o`n pud ko`sakni chuvish zimmamizga tushgan emish (O`.Hoshimov). [ o ] ko`rsatkichli so`zshakl ( ko`sak ) bu o`rinda aniq miqdorni ifodalovchi "o`n pud" bilan munosabatga kirishib aniq miqdoriy ko`plik ma`nosini yuzaga chiqargan. “Xuddi o`sha marakadan uch- to`rt kun ilgari g`alati voqea bo`ldi” matnida ( uch -to`rt kun ) miqdoriy noaniq ko`plik ma`nosi yuzaga chiqqan. Birlikni ifodalash [ o ] shaklning asosiy vazifasi sanaladi. Bu ma`no ko`rsatish olmoshlari, "bir" so`zi, aniqlovchilar bilan munosabatga kirishganda yuzaga chiqadi: Bir radiosi bor, sandiqdek keladi (O`. Hoshimov).](/data/documents/5103a695-7d22-4210-9811-70e87f89f16f/page-3.png)
![Demak, yuqoridagilarga tayangan holda son kategoriyasi shakllari paradigmasini quyidagicha ko`rsatish mumkin: Belgilar [ ∅ ] [ -lar] 1. Noaniq miqdor [0] + 2. Bo`linmaslik + [o] Son kategoriyasi shakllari uchun quyidagi UGMlarni ko`rsatamiz: [ -lar ] UGMsi Ї bo`linuvchan /bo`linmas sifat va noaniq miqdor ifodalash. [ o ] UGMsi Ї bo`linmas sifat va aniq/ noaniq miqdor ifodalash. Otlardagi yana bir lug`aviy shakl bu kichraytirish shaklidir. Kichraytirish shakli ning ko`rinishlari quyidagi paradigmani hosil qiladi: 1 - cha a) shaxs va predmetlarning kichik ekanligini ifodalash: Shoir daftarchasini tizzasiga qo`yib tez- tez yozar edi (A.Q.). b) erkalash ma`nosini ifodalash : - Qani bo`lmasa, tingla, o`g`ilcha,- deydi chol va yo`talib tarixini boshlaydi (O.). v) kamsitish ma`nosini ifodalash: Ichkariga kiring, anavi yetimcha qizimizni o`ldirib qo`yay deyapti (Mirm.). 2.- gina a) kichraytirish ma`nosini berish: Qizgina raqsga tushdi . Bo`taloqqina har qancha ildam yursa -da, onasiga yetolmas ekan (Gulxaniy). b) achinish ma`nosini ifodalash: Tarvuz va qovunginalar suvsizlikdan qovjirab qolibdi. "Qizginam bo`rilarga yem bo`ldiyov", - deb ota yig`lay-yig`lay uyga qaytdi (Ertakdan). v) erkalash ma`nosini ifodalash: ... Endigi qolgan umrimni faqat seni izlash uchun sarflayman, deb ahd qilib qo`ygan edim, bolaginam (A. Muxtor). 3. -(a) loq qo`shimchasi ayrim otlarga qo`shilib, erkalash, hurmat ma`nolarini bildiradi : bo`taloq, qizaloq, toyloq kabi. Bu o`rinda shuni eslatib o`tish joizki, kichraytirish, achinish qo`shimchasi bo`lgan -gina, -kina, -qina qo`shimchasi bilan shakldosh bo`lgan -gina ajratish, ta`kid yuklamasi ham bor. Ajratish, ta`kid yuklamasi -gina hamisha so`zning oxirida keladi, ya`ni egalik, ko`plik qo`shimchalari yuklamadan oldin qo`yiladi:](/data/documents/5103a695-7d22-4210-9811-70e87f89f16f/page-4.png)
![Eski o’zbek adabiy tilida kichraytirish shakli -choq va -chak qo` shimchalari yordamida hosil bo`lgan. Bu qoshimchalar hozirgi kunda ayrim sozlar tarkibida qotib qolgan. Masalan, argimchoq, toy choq, qozichoq, oyinchoq, kelinchak, orgimchak, belanchak... Yani soddalashuv hodisasiga uchragan -cha qo` shimchasini olgan ayrim sozlar haqida ham shu fikrni aytish mumkin. Ushbu qoshimchani olgan ayrim sozlar kichraytirish ma` nosini yo` qotib, semantik ozgarish natijasida yangi leksik mano hosil qilgan: Nafisa opa ilgari bolalar bogchasida murabbiya bolib ishlardi (Mirmuhsin). Abdulla muzdek beqasam ko’rpacha ustiga cho’zildi (O’.U). Bunday hollarda so’z o’zining dastlabki ma’nosini yo’qotadi, affiks so’zning asosidan ajralmas holatga keladi. [-cha] affiksining turli so’zlardan sifat (o’zbekcha, o’rtancha, arabcha) yasash hodisasi tilshunosligimizda chuqur o’rganilgan. Shaxsiy munosabat (erkalash) shakllari (-jon, -xon, -oy, -bonu, -gina) shaxs bildiruvchi atoqli otlarga, turdosh otlarga qo’shilib erkalash, suyish ma’nolarini ifodalaydi: Ahmadjon, xolajon, Lolaxon, onaxon, Madinabonu, Nafisaoy kabi.](/data/documents/5103a695-7d22-4210-9811-70e87f89f16f/page-6.png)
