Оlmоsh so'z turkumi - Лингвистика - Рефераты

Оlmоsh so'z turkumi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

64.5 KB

О lm о s h so ' z turkumi Rеjа: 1. Olmosh mustaqil so’z turkumi sifatida. 2. Olmoshlarning ifoda etadigan ishoraviy ma’nosiga ko’ra guruhlari. 3. Olmoshlarning tuzilishiga ko’ra turlari.

Ma’lumki, so’zlar ma’noviy belgisiga ko’ra uch tipga bo’linadi: a) mustaqil ma’noli so’zlar (fe’l, ot, sifat, son); b) bo’sh - ishora ma’noli so’zlar (olmosh); v) yordamchi ma’noli so’zlar (ko’makchi, bog’lovchi, yuklama, ko’makchi fe’llar). “Ishoraviylik” ramzi bilan ataluvchi olmoshlar boshqa leksemalardan ajralib turadi. O’zbek tilshunosligida olmoshlarning doirasi va vazifasi zo’rma-zo’rakilik bilan ancha chegaralanib “ot, sifat, son o’rnida qo’llanuvchi so’zlar” deb o’ta tor tushunilgan. Vaholanki, bu bilan olmoshning nafaqat ot, sifat, son, balki fe’l, ravish, taqlid, undov, gap va, hatto, matnni almashtira olish, ularga ishora etish xususiyati hisobga olinmagan edi. Olmoshlar guruhiga men, sen, u, biz, siz, ular kabi shaxsga; kim, nima, bu, ana, mana, mana bu kabi predmetga; qanday, bunday, shunday kabi belgiga; buncha, shuncha, qancha kabi miqdorga; qachon kabi paytga; qaer kabi o’ringa; shunday bo’lmoq, qanday qilmoq kabi harakat- holatga ishora qiluvchi leksemalar kiradi. Shuni aytib o’tish joizki, olmoshlar hamma vaqt ham qandaydir bir so’zni “almashtirib”, uning o’rnida kelavermaydi. Mis о llar: 1 .Kim mehnat qilsa, u rohat ko’radi. 2. Men kecha keldim. Sen buni bilasan. 3. Nima qilsam ham men o’zim bilaman. 4. Hamma mehmonlar biznikida. 5. Barcha mushkulotlar oson bo’ldi kabi gaplarda kishilik, belgilash, o’zlik olmoshlari hech bir so’zni almashtirmagan. Arab tilshunosligida olmoshlar alohida so’z turkumi sifatida b е rilmagan, balki har bir so’z turkumi ichida “yashirin ma’noli so’zlar” ( zamirlar ) sifatida alohida guruhlarga ajratilgan. Chunonchi, kitob, daftar, Abbos – aniq ma’noli otlar bo’lsa, men, sen, kim – yashirin ma’noli otlar (zamir otlar) dir. Yoxud oq, qizil, chiroyli ― ma’lum ma’noli sifat hisoblansa , bunday, shunday kabilar “zamir sifatlar” dir. Olmoshlar shaxs, predmet, belgi yoki miqdorga xos bo’lgan umumiy (mavhum) ma’noni anglatadi. Olmosh bildiruvchi ma’no nutq jarayonida aniq yuzaga chiqadi. Ular o’zlari almashtiruvchi so’zlar kabi morfologik jihatdan o’zgaradi.

Olmosh qaysi so’z turkumi o’rnida qo’llansa, shu turkum-ga хо s sintaktik vazifani bajaradi: O’qituvchi darsga kirdi. U o’quvchilar bilan salomlashdi. Olmoshlar o’zidan oldin aniqlovchi talab qilmaydi: Hamma xursand va shod . U kitobni o’qidi. Olmoshlar ifoda etadigan ishoraviy ma’nosiga ko’ra quyidagi ma’no guruhlariga bo’linadi: 1.Kishilik olmoshlari. 2.Ko’rsatish olmoshlari. 3.O’zlik olmoshlari. 4.Belgilash olmoshlari. 5.So’roq olmoshlari. 6.Gumon olmoshlari. 7.Bo’lishsizlik olmoshlari. I.Kishilik olmoshlari shaxs olmoshlari deb ham yuritiladi, chunki shaxsga ishora qilib keladi. Shaxs olmoshlarining qo’llanishida ayrim o’ziga хо sliklar bor. Shaxslar o’z ma’nosidan tashqari ko’chgan holda qo’llanishi mumkin. Chunonchi: 1. Biz о lm о shi II shaxs ko’plikdagi siz olmoshi o’rnida qo’llanadi : Qani, endi biz ishga tushaylik. Bunda tashviq ma’nosi anglashilib turadi. 2. Ko’plikni ifodalovchi olmoshlar birlik uchun qo’llana-di: Bu ishni biz uddaladik. Ushbu gapda men o’rnida ishlatilgan biz maqtanish, kibr ma’nosini ifoda etyapti. 3. Men o’rnida biz olmoshi ishlatilib, kamtarlikni ifodalashi mumkin: Biz bu maqolada echimini kutayotgan muammoni olib chiqdik. 4. Sen o’rnida siz, u o’rnida ular olmoshi ishlatilib, hurmat ma’nosini ifodalaydi: Siz bugun darsda faol ishtirok etdingiz . M е n buvimni ya х shi ko’raman. Ular ham m е ni s е vadilar. 5. Siz olmoshi, ko’pincha, birlik sonda hurmat ma’nosida qo’llanilganligi sababli ikkinchi shaxs ko’plik sonda sizlar shakli ishlatilishi mumkin: Sizlar kelajagimiz .

6.Kishilik olmoshlariga -lar qo’shimchasi qo’shilganda turli xil ma’nolar voqelanadi: - Senlarga aytyapman (kamsitish ma’nosi). -Sizlarda insof bormi? (ko’plik ma’nosi). II.Ko’rsatish ma’nosini anglatuvchi olmoshlar ( bu, shu, mana, ana, u, o’sha, hov va boshqalar) shaxs, predmet, belgini alohida ko’rsatish, ta’kid ma’nolari uchun xizmat qiladi. Ular ifodalovchi (ishoraviy) nom ham turlicha: -shaxs yoki predmetga ishora qiladi: - Siz o’shami? (A. Qod.) -belgiga ishora qiladi: Menda ham shunaqa kitoblar bor. -vaqtga ishora qiladi: Shu-shu Fotima kelmay qoldi. -o’ringa ishora qiladi: Siz - unda, biz - bunda. III.O’zlik olmoshi . Bu olmosh turi «ta’kid», «tegishlilik» ma’nosini anglatadi: Mening o’zim bilaman . «O’xshatish» ma’nosi ham matndagi o’z so’zi orqali ifodalanadi: Onasining o’zi . «Umumiylik», «noaniqlik» kabi ma’nolar - O’zim. ( shunchaki) turdagi gaplarda ro’yobga chiqadi. IV.So’roq olmoshlari shaxs, predmet, belgi, harakatni aniqlash maqsadida ishlatiladi. Ular quyidagilarga bo’linadi: -shaxsga nisbatan qo’llanuvchi olmoshlar ( kim, kimlar ); -voqea-hodisa, predmetlarga nisbatan qo’llanuvchi olmoshlar ( nima, nimalar); -belgini aniqlashga qaratilgan olmoshlar ( qanday, qanaqa ); -sabab va maqsadni aniqlashga qaratilgan olmoshlar ( nega, nima uchun, nechuk); -miqdorga nisbatan ishlatiluvchi olmoshlar ( necha, qancha ); -harakat-holatga nisbatan qo’llanuvchi olmoshlar (nima qildi, nima bo’ldi); -o’rin ma’nosini ifodalovchi so’roqlar ( qani, qayerda) ; -payt ma’nosini ifodalovchi so’ro qlar ( qachon, qachonga).

Bunday olmoshlar faqat so’rash ma’nolarini yuzaga chiqarmaydi, ma’noni bo’rttirish ( kimki, nimaki ), ritorik so’roq ( Men sizga nima dedim? !), taajjub (Buning nimasi yomon?!) kabi ma’n о larni ifoda etadi. V.Belgilash olmoshlari. Har so’zi belgilash olmoshi bo’lib, ko’pincha, so’roq olmoshlari bilan birikib keladi va qo’shma belgilash olmoshlari yasaydi. Jamlik ifodalovchi olmoshlar predmet, shaxs, belgiga nisbatan yig’indini, to’dani ifodalaydi: hamma, yalpi, har kim, barcha, bari, butun. VI.Gumon olmoshlari muayyan predmet, shaxs, belgi yoki harakat xususida o’ta mavhum tushunchani bildiradi. So’roq olmoshlari bilan qo’shilib keladigan alla – va – dir ushbu olmoshlarga noaniqlik ma’nosini kiritadi. VII.Bo’lishsizlik olmoshlari ma’no jihatdan tasdiqqa nisbatan zidlikni bildiradi va hech so’zi bilan hosil bo’ladi. Bu olmoshlar gapni (fikrni) inkorga aylantiradi: hech nima, hech kim, hech qachon, hech mahal … Tilimiz tari х ida ham, hozir ham ba’zan juda ko’tarinki, tantanavor nutqda kamtarinlik uchun, manmanlik qilmaslik uchun men kishilik olmoshi o’rnida kamina, faqir, banda so’zlari qo’llaniladi. Bular tilshunosligimizda ot-olmoshlar nomini olgan. Olmoshlar nutqimizni o’rinsiz takrorlardan tozalashning, fikrni ixcham bayon qilishning muhim vositasidir. Ular gapda turli sintaktik vazifalarda kela oladi: 1. Mening o’zim bu yukni ko’tara olmas edim. 2. Vazifamiz ― shu. 3 . Qanday kishi xor bo’lur? 4. Bahor keldi seni so’roqlab. Olmoshlarning tuzilishiga ko’ra turlarini quyidagi jadvalda berish mumkin: 5-jadval O lm o sh S h a k l l ar Sodda Tub Yasama Qo’shma Juft Takroriy 1. Kishilik men, sen meniki, bularga - - - 2. Ko’rsatish bu, shu bular, shunisi ana bu, mana u u-bu o’sha-o’sha, shu-shu

3. O’zlik o’z o’zim, o’zlari - - o’z-o’zini 4. So’ro q kim, nima? kimga, nimalar? nima uchun, nima maq- sadda? - kim-kim, nima-nima? 5. Jamlovchi hamma, bari hammami z har kim, har nima - barcha- barcha, butun-butun 6. Bo’lishsizlik h ech - hech kim, hech nima - - 7. Gumon - birov, kimdir allakim, allanima - - Biz yuqoridagi jadvalda olmoshning “yasama” shaklini berishda tilshunos olim G’.Zikrillaevning fikrlariga tayanib, lug’aviy shakl qo’shimchalarini inobatga oldik. Olmoshlarda shaxs, hurmat, miqdor, munosabat ma’no-larining mujassamligi va ularning nutqda rang-barang usulda voqelanishi, namoyon bo’lishi tilshunosligimizda aniqlangan. Masalan, kishilik olmoshlaridan men, biz so’zlovchi shaxsni, sen, siz tinglovchi shaxsni, u, ular o’zga shaxsni bildiradi. Miqdor ma’nosining ifodalanishi jihatidan men, sen birlikni; biz, sizlar, senlar, bizlar ko’plikni; siz, ular birlikka ham, ko’plikka ham betaraf ma’noni anglatadi. Hurmat ma’nosi II va III shaxs olmoshlariga xos. Munosabat ma’nosi kishilik olmoshlarining kelishik qo’shimchalarini olib o’zgarishida yuzaga chiqadi. Kishilik olmoshlariga egalik ma’nosi ham xos. Ushbu olmoshlar qaratgich kelishigida egalik ma’nosini bildiradi: bizning universitet . O’zbek tilida egalik ma’nosi kishilik olmoshiga – niki qo’shimchasini qo’shish bilan ham ifodalanadi: meniki, bizniki, seniki kabi. Yuqoridagi ma’nolarning ifodalanish tarzini boshqa LMGlarda ham kuzatish mumkin.

А s о siy а d а biyotl а r

1. Mengliyev B.R. Hozirgi o’zbek tili. Morfemika. Derivatsiya. Morfologiya. II qism. Qarshi-2005. 2. Abuzalova M.Q. Hozirgi o’zbek tili. Morfologiya, 1-qism. Mustaqil so’z turkumlari. (Ma‘ruza matnlari). Buxoro-2003. 3. Nurmonov A., Shahobiddinova Sh., Iskandarova Sh. va boshqalar. O’zbek tilining nazariy grammatikasi. Morfologiya.-T.: Yangi asr avlodi. 2001.- 182 b. 4. O’zbek tili grammatikasi. I tom. Morfologiya. Max.muh. G’.A.Abdurahmonov va boshq. T.: Fan, 1972.-610 b. 5 . Bahriddinova B.M. Hozirgi o’zbek adabiy tilidan mashqlar to’plami. II qism (Morfemika. Derivatsiya. Morfologiya), Qarshi, Nasaf n. 2005, 85 bet

Похожие

Sоn so'z turkumi ravish so'z turkumi

Sоn so'z turkumi

Sifat-so'z turkumi

Son so'z turkumi

Ravish - so'z turkumi