Olmosh. Olmoshning ma'nosi va grammatik belgilari - Лингвистика - Рефераты

Olmosh. Olmoshning ma'nosi va grammatik belgilari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

137 KB

Olmosh. Olmoshning ma'nosi va grammatik belgilari Reja: 1. Fe'l. Fe'lning ma'nosi va grammatik belgilari 2. Fe'l nisbatlari 3. Fe'llarda modal shakllar 4. Fe'llarda shaxs-son 5. Fe'l zamonlari 6. Fe'l mayllari

Predmet yoki uning biror belgisiga nom bo'lmay predmet yoki belgi tushunchasining mavjudligini bildiradigan so'zlar turkumi olmosh deyiladi. Olmoshlar nutqda ot, sifat, son o'rnida qo'llanilib, ular bajaradigan vazifalarni bajarib keladi. Masalan: Xonim hazratlari bugun dafn marosimini o'tkazib, ertaga Andijonga kelurlar. Ulug' onangiz ham chorbog'dan qo'rg'onga ko'ch-moqchi edilar. Ular sizni qayerdan topurlar. (P.Q.) Shahrimizda chiroyli binolar juda ko'p. Qani edi shunday binolar ko'paysa. Birinchi va ikkinchi gapdagi xonim hazratlari, ulug' onangiz so'z birikmalari o'mida keyingi gapda ular olmoshlini, keyingi gapdagi chiroyli so'zi o'rnida shunday olmoshining qo'llanishi olmoshlarning ot, sifat, son o'rnida qo'llanilishidan dalolat beradi. Olmoshlar nutqda qaysi so'z turkumi o'rnida kelsa, shunga mos holda ma'no ifodalaydi. Nutqdan tashqarida esa olmoshlarning ma'nosi mavhum va umumiydir. Cho’nonchi. Ill shaxs birligidagi kishilik olmoshi u orqali shaxslar ifodalansa, ko'rsatish olmoshning xuddi shu shakli orqali barcha predmetlar ko'rsatiladi. Ko'rinadiki, u olmoshining har ikki varianti orqali ko'rsatilayotgan va ifodalangan narsa va predmetlar umumiydir. Olmoshlar boshqa so'z turkumlari o'rnida kelganligi uchun ular bajarayotgan vazifalarni bajaradi.Olmoshlar ot o'rnida kelganda otga xos vazifani bajarib otlar kabi kelishik va egalik qo'shimchalarini olib o'zgaradi: mening, meni, menga, menda, mendan, o'zim, o'zing, o'zi kabi. Olmoshlar gapda quyidagi vazifalami bajaradi : 1) kishilik olmoshlari ega vazifasida keladi. Siz bizdayin suyagipaxtada qotgan odamlarning so'ziga kiravering. (O. Yo.) 2) o'zlik olmoshi ega vazifasida keladi. O'zim biliboldim. (S. A.) 3) so'roq olmoshlari ega vazifasida keladi. Kim biladi. balkiranjimas. (S.A.) 4) belgilash olmoshlari ega vazifasida keladi. Hammasi butun,hammasi bir. (P.Q.) 5) bo'lishsizlik olmoshlari ega vazifasida keladi. Bandi solaryo'lida boshqa hech kirm ko'rinmas edi. (P.Q.) 6) gumon olmoshlari ega vazifasida keladi: Asadbekammamning buzog'iga o'xshab qolibdi, desa birov ishomnaydi.(T. Mai.) Olmoshlar sifat o'rnida ishlatilganda gapda aniqlovchi vazifasida keladi. Endi bu

yozuvlarni davom ettirib, O'sh to'g'risida bita boshladi. (P. Q.) Shuningdek, olmoshlar gapda to'ldiruvchi va hoi vazifasida ham keladi. Ikromjon unga piching qildi. (S.A.) Olmoshlar boshqa so'z turkumlari o'rnida kelganligi uchun ularga xos belgilarga ega bo'ladi. Shu bilan bir qatorda o'ziga xos xususiytlari ham mavjud. Bu holat olmoshlarning kelishik va egalik qo'shimchalarini olib qo'llanishidagi o'ziga hosligida yaqqol ko'rinadi. Olmoshlarni boshqa so'zlardan farqlovchi asosiy belgi uning ma'no xususiyatidagi mavhumlik va umumiylikdir. Bu holat olmoshlarning so'z turkumi sifatida ajratilishidagi asosiy mezondir. Olmoshlar boshqa so'z turkumlaridan yasalmaydi. Ular yasalish xususiyati mavjud emasligi jihatidan songa o'xshaydi. Olmoshlarning ma'nosiga ko'ra turlari. Olmoshlar ma'no va grammatik jihatdan quyidagi turlarga bo'linadi: kishilik olmoshlari, ko'rsatish olmoshlari, o'zlik olmoshi, so'roq olmoshlari, belgilash olmoshlari, bo'lishsizlik olmoshlari, gumon olmoshlari. Kishilik olmoshlari. Bu olmoshlar nutq jarayonida qatnashadigan, tilga olinadigan shaxs so'zlovchi (men, biz), tinglovchi (sen, siz) va o'zga (u, ular) kabi shaxslar o'rnida qo'llanadi. Kishilik olmoshlari birlik va ko'plik sonlarni, uch shaxsni (I, II, III) ko'rsatadi. Men olmoshi so'zlovchi shaxs, sen olmoshi tinglovchi shaxs o'rnida qo'llaniladi. Qo'y bu gaplarni, men seni sog'inib ko'rgani keldim. (0.) Badiiy adabiyotlarda sen olmoshi narsa-predmetlarga nisbatan ham ishlatiladi. Ey ko'ngil quyoshi, sen ham chiqaqol, chaman chimildiqlar muborak endi. (G' .G'.) Men, sen olmoshlarining ko'plik shakli mavjud emas. Shuning uchun ko'plik boshqa so'zlar (biz, siz) bilan ifodalanadi va bu so'zlar boshqa shaxslar bilan birgalikni bildiradi. Biz, siz olmoshlari ma'no jihatidan umumiy bo'lgan ko'plikmi ifodalasa-da, ba'zan bu olmoshlar -lar ko'plik qo'shimchasini olgan holda ham ishlatiladi: bizlar , sizlar kabi. Bunday holatda ko'plik ifodalovchi ikki shakl birlashadi biroq, ma'lumki bu shakllarning biri orqali ma'no ifodalanadi. Bu xildagi bir xil ma'noni ifodalashda ishtirok etadigan ikkita shakl pleonazm (ortiqcha) deyiladi. Mana sizlar eshitdilaring, komissiya ukam nima dedilar? (A. Q.) Ko'plikni ifodalovchi siz olmoshi nutqda yakka shaxsni ifodalashda ham ishlatiladi.

Bunda uning ko'plik ma'nosi hurmat ma'nosi bilan almashadi. Men o'zimni kimligimni sizga o'zim aytib berdim. Ammo siz o'zingizning kimligingizni aytib bennadingiz. (S.A.) Men olmoshi o'mida nutqda biz olmoshi ishlatiladi va o'mi bilan kamtarlik, mag'rurlanish kabi ma'nolarni ifodalaydi. Masalan: Seniki minnatmi. Sen burnining tagiga soch qo'ygan quruqlaringdan bittasiga buyurasan. U xo'p deydi-yu, ammo ichida ming'irlaydi.Bizga bunaqasi ketmaydi. Bizga xolis xizmat kerak. (T. Mai.) Kishilik olmoshlarining I, II shaxslari insonga. Ill shaxsi insonga va boshqa narsa- predmetlarga nisbatan ham ishlatiladi. Masalan, u bir sayyoradir. Yerdek shafaqgun, u bir olamdirki, bilmas nihoya. (E.V.) Kishilik olmoshlarining uchinchi shaxs birligi u ko'rsatish olmoshi u bilan shakldosh. Ular qaysi o'rinda kishilik, qaysi o'rinda ko'rsatish ekanligini matn belgilaydi. U kishilik olmoshi bo'lsa, kirn? nima? so'roqlanga. ko'rsatish olmoshi bo'lsa qaysi? so'rog'iga javob bo'ladi. Masalan:U o'ychan odimlab birinchi xonaga chiqdi. (O. Yo.) Qalandar bilan Ali Qushchi oyoqlarini yerga tirab, kiftlari bilan toshni azod ko'targan edi, u ohista qo'zg'alib "gurs" etib ag'darildi. (O.Yo.) Kishilik olmoshlari otlardek turlanadi, fe'llardek shaxs-son qo'shimchalarini oladi. Kishilik ohnoshlari kelishik qo'shimchalarini olganda ayrim olmoshlar o'zagida o'zgarish yuz beradi. Chunonchi, qaratqich va tushum kelishigi qo'shimchalari men, sen olmoshlariga qo'shilganda bitta n tovushi tushib qolsa, u olmoshiga jo'nalish, o'rin-payt va chiqish kelishigi qo'shimchalari qo'shilganda bitta n orttiriladi.

men mening meni menga menda mendan sen sening seni senga senda sendan u uning uni unga unda undan Shaxs- son qo'shimchalari kishilik olmoshlariga quyidagicha qo'shiladi: menman, sensan. Kishilik olmoshlari egalik qo'shimchalarini olmaydi. Sening so'zidagi -ing qo'shimchasi shaklan II shaxs egalik qo'shimchasiga o'xshasa-da, aslida qaratqich kelishigi shakldir. Kishilik olmoshlarining barcha ko'rinishlari -ning qo'shimchasini olgan holda egalik ma'nosini bildiradi: meniki, seniki, uniki kabi. Bu qo'shimcha men, sen olmoshiga qo'shilganda bitta i tovushi tushib qolib o'zakda o'zgarish bo'ladi: meniki, seniki. Ko'rsatish olmoshlari. Predmet, narsa-hodisani ko'rsatish uchun ishlatiladigan olmoshlar ko'rsatish olmoshlari deyiladi. Ko'rsatish olmoshlari bir turdagi predmetdan bittasini ajratib ko'rsatish uchun qo'llaniladi. Bu olmoshlar predmetni so'zlovchi bilan predmet turgan masofaga nisbatan ko'rsatishiga ko'ra o'zaro farqlanadi. Ko'rsatish olmoshlaridan u, bu, shu, o'sha, shuningdek, shu olmoshlarning ana, mana so'zlari bilan birikuvidan hosil bo'ladi: ana shu, mana bu, mana shu kabi. Bu olmoshi o'rnida ba'zan ushbu olmoshi ishlatiladi. Ko'rsatish olmoshlari so'zlovchiga yaqin yoki undan uzoqda turgan narsa-predmetni ko'rsatishiga ko'ra o'zaro farqlanadi. Bu olmoshi so'zlovchiga yaqin bo'lgan, so'zlovchi ko'z oldida bo'lgan narsa- predmetni ko'rsatish uchun qo'llaniladi. Masalan: To bu odam kursiga sekin, ehtiyotlik bilan o'tirmagunicha hech kim o'tirmadi. (A.Q.) O'z domlasidan bu savolni eshitish Azizni dovdiratib qo'ydi. (jQMJ.) Shu olmoshi ham ma'no jihatidan bu olmoshiga yaqin. Kamina ham uch yilcha shu ish bilan shug'ullanib, oxiri natija chiqmay tashlab ketganman. (O'U.) Bu va shu olmoshlarining arxaik shakllari bul, shul badiiy nutqda ko'p ishlatiladi: Notiq dedi: taqdir shul, bul jahoniy iroda, tillar yo'qolur butkul bir til qolur dunyoda. (E.V) Mirzo Ulug'bekka bul ish

etibdir! (O.Yo.) U olmoshi so'zlovchiga nisbatan uzoqda bo'lgan predmetni ko'rsatish uchun, yoki oldin bo'lgan voqeani ko'rsatish uchun qo’llaniladi. Nizomjonning kelishini kutib u yondan bu yonga o'tirib turdi. (S. A.) Saidakbar eshon u paytlar yosh bola edi. (A.Q.) O'sha so'zlovchidan uzoqda bo'lgan narsa-predmetni ko’rsatish uchun, yoki ilgari bo'lib o'tgan voqeani eslash orqali ko'rsatish uchun ishlatiladi. Ha, O'rozqul haq, Normurod bundan oltmish yil muqaddam, mardikorlikka ketadigan o'sha mash'um ilon yilidan oldinroq shahar ko'rgan (O. Yo.) Ana u mana bu, mana shu, ana o'sha olmoshlari tarkibidagi ana, mana so'zlari qanday ma'noli olmoshga qo'shilsa, shu olmosh ma'nosiga mos holda narsa- predmetni ko'rsatishda qo'llaniladi. Ko'rsatish olmoshlari kelishik: uning, shuning, o'shaning; egalik: inim, bunim, shunim: ko'plik: ular, bular shular qo'shim-chalarini olgan holda qo'llaniladi. O'zlik olmoshi. Aniq yakka shaxsni ajratib ko'rsatish uchun ishlatiladigan o'z so'zi o'zlik olmoshi deyiladi. Bu olmosh kishilik olmoshlari (men -o'zim, sen -o'zing) o'rnida, shuningdek, ot o'mida (To'lqin-o'zing) qo'llanib, egalik qo'shimchasini oladi va har uchala shaxsni ko'rsatadi: o'zim, o'zing, o'zi kabi. O'zlik olmoshi kelishik qo'shimchalarini oladi: o'zining, o'zini, o'zida, o'zidan. O'zlik-olmoshi gapda ega, aniqlovchi, to'ldiruvchi va kesim vazifasida keladi. O'zlari ham yoshliklarida chavgon o'ynaganlar. (P.Q.) Bu dunyoda adolat o'zi yo'q! - dedi. (P.Q.) Domla Murodxo'ja o'zining yurishi bilangina emas, boshqa yana bir muncha sifatlari bilan ham o'rdakka o'xshardi. (A.Q.) So'roq olmoshlari. Predmet, belgi, miqdor haqidagi so'roqni bildiradigan olmoshlar so'roq olmoshlari deyiladi. So'roq olmoshlari kim, nima, (predmet haqida), qanday, qanaqa (belgi haqida), necha, qancha (miqdor haqida), qachon, qaerda ( o'rin-payt haqida), so'roqlarni anglatadi. So'roq olmoshlari yordamida so'roq gaplar tuziladi. Lekin bu sandiqlarni kimga yasatadi? Oltin va javohirlarni qanday sarf qiladi? Bu nodir xazinani qayerda yashiradi? (O.Yo.) Kim, nima, olmoshlari kelishik va egalik qo'shimchalarini oladi: kimning, kimim, niniam Kim, nima so'roq olmoshlari gapda ega, kesim, aniqlovchi, to'ldiruvchi vazifalarida keladi. Kim senga joy beradi? (S.A.) Belgi bildiruvchi qanday, qanaqa, olmoshlari

aniqlovchi vazifasini bajaradi. Hamidalar qanday chaqqon o'ynashini hazrat bir ko'rsinlar. (P. Q.) O'rin va payt bildiruvchi qaer, qachon olmoshlari hol vazifasini bajaradi. U Hamidani g'alaba bilan muborakbod qilgandan keyin, kimning qizi ekanini va qaerdan kelganini so'ray boshladi. (P.Q.) O'zing qachon kelding, og'a, -dedi, hayron bo'lib Ikromjon. (S.A.) Belgilash olmoshlari. Predmet yoki shaxsning belgisini, ya'ni biror xususiyatini jamlab yoki ajratib ko'rsatish uchun ishlatiladigan olmoshlar belgilash olmoshlari deyiladi. Shunga ko'ra belgilash olmoshlari jamlovchi va ajratuvchi belgilash olmoshlari kabi guruhlarga bo'linadi. Ajratuvchi belgilash olmoshlari so'roq olmoshlaridan oldin har so'zini keltirish bilan hosil bo'ladi: har kim, har nima, har qanday, har qancha, har qaysi kabi. Bu olmoshlar umumiylikni yakka orqali ko'rsatish uchun ishlatiladi. Predmet yoki belgini butun holda jamlab, umumlashtirib ko'rsatadigan olmoshlar jamlovchi olmoshlardir: hamma, barcha, bari, butun kabi. Bu olmoshlar otlashganda egalik, kelishik qo'shimchalarini oladi: barchaning, barchamiz kabi. Jamlovchi belgilash olmoshlarida jamlik ma'nosi mujassam bo'lganligi uchun ular umumlashtiruvchi so'z vazifasida keladi: Qirq yil saltanat tebratib, orttirgan boyligim, rasadxona va kutubxonam, bitilgan va hali nihoyasiga yetmagan risola-yu. kltoblarim - barchasi sening qo'lingdadir. (O. 0.) Belgilash olmoshlari o'ziga xos sintaktik xususiyatlarga ega: 1. Bosh kelishik shaklida, gapda ega vazifasida keladi. Hammaqayrilib qaradi. (A.Q.) 2. Ot oldidan sifatlovchi aniqlovchi vazifasida keladi. Hayhot,barcha hunarmandlar, boyonlar g'irt omi. (0.) 3. To'ldiruvchi vazifasida keladi. Vujudi mo'jizaga har bir so'ziharakati hayotga chaqirib turgan shu qizga hamdard bo'lish uchunu hamma narsaga tayyor edi. (A.Q.) Belgilash olmoshlari orasida ba'zi olmoshi xarakterli. Bu olmosh jamlovchi olmoshlar sirasiga mansub bo’lib jamlikning ma'lum qismini bildirishi bilan xarakterlanadi. Masalan: Suratlardan ba'zilarini Saidiyga ko'rgani berar, ba'zilarini esa aynima suratday yashirar, hatto stol ustiga ham qo'ymas edi. (A.Q.)

Ba'zi olmoshi ko'plik, egalik, kelishik ma'nolarini ifodalaydi: ba'zilar, ba'zilardan kabi. Bo'lishsizlik olmoshlari. Mutlaqo mavjud bo'lmagan predmet, miqdorni ifodalash uchun ishlatiladigan olmoshlar bo'lishsizlik olmoshlari deyiladi. Bo'lishsizlik olmoshlari so'roq olmoshlaridan oldin hech so'zini keltirish bilan hosil bo'ladi: hech kim, hech nima, hech qanday, hech qancha, hech qachon. Bo'lishsizlik olmoshlaridan hech kim, hech nima, mavjud bo'lmagan shaxsni, predmetni; hech qachon, hech vaqt mavjud o'lmagan paytni; hech qanday, hech qaysi belgini; hech qancha mavjud bo'lmagan miqdorni; hech qayoqqa yo'nalishini bildiradi va o'rni bilan ega, to'ldiruvchi, aniqlovchi, hol vazifalarida keladi. Masalan: Hech kim va hech narsa unitilmaydi. U ishlatgan, hech narsani o'ylamasdi. (S.A.) U yoki, bu yoqqa qarab hech kimni-ko'rmagandan keyin shoshib qamishlar orasiga kirib ketdi. (S.A.) Ammo u hech qachon Sa’idiyni kutib turganiga iqror bo'lmas edi.(A.Q.) Bo'lishsizlik olmoshlari egalik vakelisliik qo'sliimchalarini olgan holda ishlatiladi: hech kimning, hech kimdan, hech kimim kabi. Bo'lishsizlik olmoshlari inkor ma'nosini bildiradi. Hech so'zi bir va narsa so'zlaridan oldin keltirilganda ham mavjud bo'lmagan narsa ifodalanadi va bo'lishsizlik olmoshi hosil bo'ladi: hech narsa kabi. Qalandar esa, garchand madrasani tark etgan bo'lsa ham, ko'nglida Mirzo Ulug'bek hazratlariga hech bir gina-kudrati yo'q. (O.Yo.) Gumon olmoshlari. Mavjud, ammo noaniq bo'lgan predmet, belgi miqdorni taxminlab ko'rsatish uchun ishlatiladigan olmoshlar gumon olmoshlari deyiladi. Bu olmoshlar predmet shaxs va belgi tushunchasini noaniq noma'lum holda belgilaydi. Masalan: Qorong'u cho'l fonida u xuddi ertaklarda tasvirlangan allaqanday farishtalarga o'xshab ko'rinadi. (S.A.) Gumon olmoshlari quyidagicha hosil bo'ladi; 1. So'roq olmoshlari oldidan -alla qo'shimchasini qo'shishbilan: allanima, allaqanday, allaqachon, allaqaysi kabi. 2. So'roq olmoshlaridan keyin -dir qo'shimchasini qo'shish bilan:kimdir, nimadir, qandaydir. 3. So'roq olmoshlaridan oldin bir so'zini keltirish bilan: bir nima,bir neeha, bir

qancha kabi. U bir necha kungacha shogirdining yuziga tik boqolmay o'zini chetga olib yurdi. (O. Yo.) 4. Bir so'ziga -ov, ron qo'shimchalarini qo'shish bilan:birov, biron kabi qumon olmoshlari gapda ega, aniqlovchi,to'ldiruvchi vazifalarida keladi. Dahlizning tashqi eshigi ochilibkimdir kiradi. (A.Q.) Bu odam, boshqa ko'p kishilardaybirovning kamolatini ko'ra olmaydigan kishi edi. (A.Q.) Bu qo'shiqlar o'tirganlarning xayolini allaqayoqlarga olib ketib qoldi. (A.Q.) Gumon olmoshlari ko'plik, egalik, kelishik qo'shimchalarini olgan holda qo'shiladi— allakimlar, allakimning, ailakimim kabi, Olmoshlarning tuzilishiga ko'ra turlari. Olmoshlar turlariga ko'ra sodda, qo'shma va juft bo'ladi. Birgina so'zdan iborat bo'lgan olmoshlar sodda olinoshlar deyiladi: men, sen, kim, nima kabi. Bir predmet, belgi yoki miqdorni bildiruvchi ikkita so'zning o'zaro qo'shilishidan tashkil topgan olmoshlar qo'shma olmoshlar deyiladi: a!lakim, allanima, allaqanday, hech kim, hech qanday kabi. Ikkita omoshning o'zaro tenglanishidan tashkil topgan olmoshlar juft olmoshlar deyiladi: u-bu, siz-biz, men- sen kabi. Nutqda olmoshlar takror holda ham ishlatiladi: shu-shu, o'sha-o'sha kabi. Bu olmoshlar ham tuzilishiga ko'ra juft olmoshlaridir. Eski o'zbek tilida va badiiy adabiyotlarda men olmoshi o'mida kamina, faqir, banda olmoshlari islilatilgan. Bu olmoshlar ot-olmoshlardir. Bas! Kamina o'z boshimni asrab qolmoq murodida ustodning ra'yini qaytargandan ko'ra siz aytgan xurofat gulxaniga yonmog'ni afzal ko'ramen! (O.Yo.) Fe'l. Fe'lning ma'nosi va grammatik belgilari Predmetning ish-harakati va holatini bildiradigan so'zlar fe'l deyiladi. Masalan. o'qidi, yozdi, keldi, ketdi, uxladi, o'tirdi kabi. Fe'llar o'ziga xos morfologik xususiyatlarga ega. Binobarin, fe'llardagi o'timli, o'timsizlik, bo'lishli, bo'lishsizlik, nisbat, zamon, mayl kategoriyalari, fe'lning xoslangan shakllarining mavjudligi, tuslanish tuzumi, shuningdek, maxsus fe'l yasovchi qo'shimchalar fe'l turkumining morfologik qamrovi kengligini ko'rsatadi.

Fe'llar gap tuzilishiga ko'ra ba'zan otlarga ko'ra ham faoldir. Fe'l gapning tuzilishidagi muhim sintaktik asosidan biridir. Fe'llar gapda asosan kesim bo'lib keladi. Xoslangan shakllarning mavjudligi esa fe'llarning sintaktik qamrovini kengaytirgan. Xoslangan shakllar mavjudligi uchun fe'l gapda ega, kesim: birlashgan -o'zar. (Maqol.) Aniqlovchi: kerilganning to'yini ko'r, maqtanganning uyini ko'r. (Maqol.) To'ldiruvchi: qo'rqqanga qo'sha ko'rinar (Maqol.) kabi vazifalarda keladi. O'timli va o'timsiz fe'llar Fe'l anglatgan harakatning predmetga munosabati o'timli, o'timsizlikni hosil qiladi. O'timli-o'timsizlik fe'lning tushum kelishigidagi so'z bilan bog'lanish yoki bog'lanmasligi bilan belgilanadi. O'timli fe'l tushum kelishigidagi so'z bilan bog'lanib, harakatni shu so'z anglatgan predmetga o'tganligini bildiradi. Masalan, Ikromjon boshini ko'tarib, uni ko'rdi-yu, mashaqqat bilan o'rnidan turdi. (S.A.) Domla eshikni qarsillatib yopdi-da, boshi aylanganday bo'lib devorga suyandi. (O.Yo). Tik, sirg'anchiq qoyatoshga chiqib o'rganmagan savdogarlar jihozlarini olib kelayotganda juda qiynalib qolishdi. (P. Q.) Harakat predmetga to'la o'tsa, fe'l chiqish kelishigidagi ot bilan birikadi. Faqat idorama-idora yurib ishga sho'ng'ib ketgandagina bu o'ylar sal yodidan ko'tarilib, xayoli boshqa narsalarga alahsidi. (O.Yo.) Biror predmetga o'tmaydigan harakatni bildiradigan fe'llar o'timsiz fe'llar deyiladi. O'timsiz fe'llar tushum kelishigidagi so'z bilan bog'lanmaydi. Otaqo'zi tog'asining ketidan hovliga qaytib kirarkan, gapni nimadan boshlashni o'ylab, yuragi uvishib ketdi. (O.Yo.) Nizomjon nimalar bo'Iayotganini tushunolmay, hamon supa oldida garang turardi .(S.A.) Fe'llardagi o'timli-o'timsizlik fe'l ifodalaydigan ma'noga ko'ra qo'shimchasiz mavjud bo'ladi. O'timli- o'timsizlikning bu shakli lug'aviy-semantik shakldir. Masalan, ol, ber, qo'y, o'qi, yoz, chiz, hayda, so'ra, -o'timli; tur, uxla, o'yna, kel, ket kabilar lug'aviy ma'nosiga ko'ra o'timsiz fe'llardir. O'timli-o'timsizlikni hosil bo'lishida fe'l nisbatlarini yasovchi qo shimchalar kuchli ta'sir qiladi. O'timli-o'timsizlikning bu yo'l bilan hosil bo'lishi morfologik usul hisoblanadi. Fe'l nisbatini yasovchilar o'timli-o'timsizlikka tubandagicha ta'sir qiladi. 1.0'zlik va majhul nisbat yasovchi qo'shimchalar o'timli fe'lni o'timsiz fe'lga aylantiradi: ko'r-

ko'rin, tara-taran, yuv-yuvin, yech-yechin, kiy -kiyin 2. Orttirma nisbat yasovchilar o'timsiz fe'lni o'timli fe'lga aylantiradi: yur- yurgiz, kel- keltir, uxla- uxlat, o'yna- o'ynat. Orttirma nisbat qo'shimchasi o'timli fe'ldan o'timsiz fe'l ham hosil qiladi: yoz- yozdir, o'qi- o'qit, ter-terdir kabi. Qo'shma fe'llarda o'timli- o'timsizlik yetakchi fe'lga nisbatan belgilanadi. Agar yetakchi fe'l o'timli bo'lsa, qo'shma fe'l ham o'timli: yozib ber, aytib ber kabi: yetakchi fe'l o'timsiz bo'lsa, butun qism o'timsiz hisoblanadi: kelib ket, yotib tur kabi. Bo'lishli va bo'lishsiz fe'llar. Ish-harakatning bajarilishi haqidagi xabami bildirgan fe'llar bo'lishli fe'llar deyiladi. Bo'lishlilik ma'nosi fe'lning lug'aviy ma'nosi orqali ifodalanadi, uni ifodalovchi maxsus qo'shimcha mavjud emas: o'qidi, yozdi, keldi, ketdi. Bajarilmaydigan ish- harakatni ifodalovchi fe'llar bo'lishsiz fe'l deyiladi. Bo'lishsizlik quyidagi vositalar orqali vujudga keladi. 1. fe'lga -ma qo'shimchasini qo'shish bilan: bormadi, o'qimadi, yozmadi, ishlamadi kabi. -ma qo'shimchasi murakkab fe'llarning birinchi qismiga qo'shiladi: o'qimay qoldi, ishlamay qo'ydi, yotmay turdi. - ma qo'shimchasi murakkab fe'llarning ikkmchi qismiga qo'shiladi: olib bormadi, o'qib chiqmadi, so'rab olmadi kabi. Murakkab fe'llarning har ikkala qismiga bu qo'shimcha qo'shilsa, bo'lishlilik hosil qiladi. Bunday holatlarda ish- harakatning aniq bajarilishi ifodalandi: bormay ketmaydi, olmay qo'ymaydi. -ma qo'shimchasi ritorik so'roq gaplar tarkibida, ham bo'lishlilikni vujudga keltiradi: masalan, onani kim sevmaydi? 2. Bo'lishsizlik sifatdosh shakliga emas, yo'q so'zlarini qo'shilishi bilan hosil bo'ladi: borgan emas, o'qigan emas, yozgan emas, ishlagani yo'q, uxlagani yo'q kabi. Na inkor bog'lovchisi uyushiq bo'laklar orasida kelib, bo'lishsizlik hosil qiladi. Na o'qiydi, na yozadi. Fe'l nisbatlari Harakatning bajaruvchisi (ega) bilan harakat qaratilgan predmet (to'ldiruvchi) orasidagi o'zaro munosabatlarning ifodalanishi fe'l nisbatlari deyiladi. Harakat bilan subyekt (ega) va obyekt (predmet) orasidagi munosabatlar har xil, ya'ni fe'ldan

anglashilgan harakat obyektga o'tishi: bolalar kitobni o'qidi; obyektga o'tmay, subyektning o'zida qolishi: bolalar yuvindi; harakat bir necha shaxs tomonidan birgalikda bajarilishi: bolalar bahslashdi; harakat boshqa shaxslarning ta'sirida bajarilishi: o'qituvchi bolalarga kitob o'qitdi kabi shakllarda yuzaga keladi. Bunday shaklarning yuzaga kelishida maxsus shakl yasovchi qo'shimchalar ham ishtirok etadi. Biroq, bu qo'shimchalar fe’lning ma'nosini o'zgartirmay , unga qo'shimcha ma'no beradi. Masalan: o'qidi-ega tomonidan bajarilgan harakat, o'qittirdi to'ldiruvchi bajaradigan harakatdir. Masalan: Karim bolalarni o'qittirdi. Harakatning bajaruvchisi bolalar, biroq harakat boshqa shaxsning - Karimning ta'siri bilan bajarilmoqda. Fe'llarda quyidagi nisbatlar mavjud: 1. Aniq nisbat. 2. O'zlik nisbati. 3. Majhul nisbat. 4. Birgalik nisbati. 5. Orttirma nisbat. Aniq nisbat. Bu nisbat ega tomonidan bajariladigan harakatni ifodalaydi. Aniq nisbat hosil qiluvchi maxsus vosita yo'q. U fe'lning negizi orqali ifodalanadi. Fe'lning bunday ko'rinishi juda faol qo'llaniladi. Shuning uchun bu shakl aktiv konstruksiyalar hisoblanadi.Masalan, bolalar kitob o'qidi. O'zlik nisbati. Harakat ega tomonidan bajarilib, yana egaga qaytadi, ya'ni harakatning bajaruvchisi ham, obyekti ham bir shaxsning o'zi bo'ladi. O'zlik nisbati fe'l negiziga -n, - in qo'shimchalarini qo'shish bilan: taran, yuvin, kiyin, shuningdek, -1, -il qo'shimchalarini qo'shish bilan hosil bo'ladi: cho'mil kabi. Fe'l yasovchi. -Ian qo'shimchasi bilan yasalgan fe'llar ham o'zlik nisbat bo'ladi: otlan, jonlan. Majhul nisbat. Bu nisbatda harakat bosh kelishik shaklidagi to'ldiruvchi tomonidan bajariladi yoki harakatning bajaruvchisi noaniq bo'ladi. Masalan, kitob bolalar tomonidan o'qiladi. Harakatning bajaruvchisi bolalar, biroq bu so'z gapda ega emas, to'ldiruvchi vazifasidadir. Shuningdek, mix qoqildi gapida esa harakatning bajaruvchisi noaniq. Majhul nisbat quyidagicha hosil bo'ladi: a) fe'l negizlarga-I, -il, qo'shimchalarini qo'shish bilan: ochildi, qoqildi, qurildi kabi;

b) fe'l negizlariga-n, -in qo'shimchalarini qo'shish bilan: ko'rindi, bilindi kabi. O'zlik va majhul nisbat ayni bir xil qo'shimchalar bilan yasaladi. Fe'lning o'zlik yoki majhul nisbatda ekanligi gapning mazmunidan anglashiladi. Agar harakatni bajaruvchi subyekt aniq bo'lsa o'zlik nisbati: Rust am yuvindi, harakatning subyekti noaniq bo'lsa majhul nisbatdir: kiyim yuvildi kabi.Majhul nisbat ko'pincha passiv konstruksiya hisoblanadi. Birgalik nisbati. Bu nisbat harakatning bir necha shaxs tomonidan birgalikda bajarihshini bildiradi. Birgalik nisbati quyidagicha yasaladi: 1. Fe'l negizlarga -sh, -ish qo'sliimchalarini qo'shish bilan: yozishdi,kelishdi, borishdi, ko'rishdi. 2. Fe'llarga -lash qo'shimchasini qo'shish bilan: suhbatlashdi,gaplashdi, bahslashdi. Birgalik nisbatdagi fe'llar quyidagi ma'nolarnianglatadi. ... 1. Harakatning bajarilishida bir necha shaxs birgalikda qatnashadi. Bunday gaplarda ega ko'pincha ko'plik shaklida ifodalanadi. Bolalar kitob o'qishdi. Normurodga qarashli boshqarma xodimlari esa uni vahimali bir sukut bilan kutib olishdi. (O. Yo.) Harakat bir necha kishi tomonidan bajarilib, har bir shaxs harakatning egasi bo'ladi. Shuningdek; shaxslardan biri ikkinchisiga nisbatan harakatning obyekti bo'ladi. Chunki bunday fe'llarda harakat bajaruvchilarning biridan ikkinchisiga o'tadi. Masalan, Eson Davlat begim mudarris bilan mazhablar to'g'risida bahslashib o'tirishni istamadi. (P.Q.) Obidov bilan Latofat barobar o'girilib qarashdi. (O. Yo.) Orttirma nisbat. Bu nisbat harakatni boshqa biror shaxsning ta'siri bilan bajarilishini ifodalaydi, ya'ni harakatning bajarilishi uchun boshqa biror kishi vosita bo'ladi. Orttirma nisbat fe'l negiziga quyidagi qo'shimchalami qo'shish bilan hosil bo'ladi. 1) -t qo'shimchasini qo'shish bilan: o'qit, ishlat, gullat, bezatkabL, 2) -dir, -tir qo'shimchasini qo'shish bilan: yozdir, kuldir, uzdir,terdir, choptir, uzaytir kabi. -tir qo'shimchasi -t qo'shimchasiorqali hosil bo'lgan orttirma nisbatdan yana orttirma nisbat hosilqiladi. o'qit-o'qittir, kengayt-kengaytir. 3) -giz, -g'iz, -gaz, -qiz, -kaz, -qaz qo'shimchalari bilan :ko'rgiz, yurg'iz, turg'iz, yotqiz, o'tkaz, yutqaz.

4) -ir, -ar qo'shimchalari bilan: pishir, qaytar, sat qo'shimchasibilan hosil bo'lgan ko'rsat fe'li orttirma nisbatdir. Biroq buqo'shimcha bilan hosil bo'lgan shu nisbatdagi fe'llarning yuzagakelishi aktiv emas. Fe'llarning xoslangan shakllari Fe'llar gapda biror gap bo'lagi vazifasini bajarishga moslashgan, xoslangan shakllarga ega. Bu shakllarning mavjudligi uchun fe'llar gapda ega, to'ldiruvchi, aniqlovchi vazifalarini bajaradi. Fe'lning xoslangan shakllari uch xil. 1. Sifatdosh. 2. Ravishdosh. 3. Harakat nomi. Bulardan tashqari fe'llarning sof fe'l shakli ham mavjud. Bu shakl buyruq- istak. shart mayli shakllarida kelib, gapda faqat kesim bo'lib keladigan shakldir. Bu shakl boshqa fe'l shakllaridek qo'shimchalar orqali hosil bo'lmaydi. Sof fe'lga tuslovchi qo'shimchalar negizga qo'shiladi: oldim, olding kabi. Sifatdosh. Predmetning belgisi bo'lgan harakatni bildirib, gapda asosan sifatlovchi - aniqlovchi vazifasida keladigan fe'l shaklidir. Masalan: Imtihon ayni qizigan kunlar edi. (A.Q.) Sifatdosh quyidagi xususiyatlarga ega: barcha fe'llar singari o'timli -o'timsiz. bo'lishli - bo'lishsiz va zamon ma'nolariga ega: o'qigan - o'timli, birlashgan -o'timsiz. o'qigan -bo'lishli, o'qimagan -bo'lishsiz, bo'lgan -o'tgan zamon, bo'lajak-kelasi zamon kabi; b) sifatdoshlar tuslanib aniqlik mayliga xos zamon shaklidagi fe'lni hosil qiladi: borganman, kelganman, ko'rganman; c) sifatdosh gapda otlashib, ot bajaradigan sintaktik vazifalarni bajaradi. Masalan, o'qigan - o'zar (MaqoS.) Sifatdoshlar quyidagicha hosil bo'ladi: 1. Fe'l negiziga -gan (-Ran, -qan) qo'shimchasini qo'shishbilan: borgan kelgan, tikkan, yutgan, chiqqan. 2. Fe'l negiziga -digan, -yotgan, qo'shimchalarini qo'shishbilan. boradigan, yozadigan, keladigan, chopayotgan. 3. Fe'l negiziga -r, -ar qo'shimchalarini qo'shish bilan: o'qir,ay tar, kelar, uchar kabi. 4. Fe'l negizga - jak (-ajak) qo'shimchasini qo'shish bilan: yozajak, bo'lajak, kelajak. 5. Fe'l negiziga -gusi, qo'shimchalarini qo'shish bilan: kelgusi,borgusi, bilgusi. 6. Fe'l negiziga -vchi, -uvchi qo'shimchalarini qo'shish bilan: to'Iovchi, boruvchi,

aytuvchi. 7. Fe'l negizi -day qo'shimchasini qo'shish bilan: borday,kelday. Sifatdoshlar zamon ma'nosiga ko'ra 3 xil. 1. O'tgan zamon sifatdoshi. 2. Hozirgi zamon sifatdoshi. 3. Kelasi zamon sifatdoshi. O'tgan zamon sifatdoshi fe'Ii negiziga -dan (-kan, -qan) qo'shimchalarini qo'shish bilan hosil bo'ladi va nutq so'zlanib turgan paytdan oldin bo'lgan harakatning belgisini ifodalaydi. Masalan, Otaqo'zi zo'rma - zo'raki kulgan bo'ldi. (O.Yo) Rayimberdi tog'aning ham o'g'li urushning boshidayoq frontga ketgan.(S.A.) Hozirgi zamon sifatdoshi fe'l negiziga -vchi, -uvchi, -yotgan qo'shimchalarni qo'shish bilan yasalib, nutq so'zlashib turgan paytda bo'ladigan harakatning belgisini ifodalaydi. Masalan, Tursunboyning shu qalbaki xo'rsinishi Zebixon ko'ksidagi o'sha har narsani kechira oluvchi, har qanday darddan larzaga tushuvchi joyga borib qadalgan edi. (S.A.) Chilonzordagi sarg'ish, qizg'ish, g'ishtin, kulrang, oqish yirik panelli baland uylarning ko'lankalari tobora uzayib borayotgan payt. (O. U.) Hozirgi 'zamon sifatdoshining -yotgan qo'shimchasini olgan shakli egalik va kelishik qo'shimchalarini olgan holda qo’llaniladi. O'qiyotganimda, yozayotganimda kabi. Kelasi zamon sifatdoshi fe'l negiziga -r (-ar ), -digan,-day qo'shimchalarini qo'shish bilan yasalib, nutq so'zlanib turgan paytdan keyin bo'ladigan harakatning belgisini bildiradi. Masalan, Naymanga borgani ma'qul bo'Iar. (S.A.) Bobur Farg'ona vodiysida nimaiki go'zallik ko'rgan bo'lsa, hammasini yozgisi kelar. (P.Q.) Ravishdosh. Harakatning boshqa bir harakat belgisi ekanligini anglatib, gapda ergash gapning kesimi yoki hol vazifasida keladigan fe'l shaklidir. Pobiya ko'zaga qarab suvga kelganini esladi va uni to'ldirib uylari tomon ko'tarib ketdi. (P.Q.) Ravishdosh quyidagi xususiyatlarga ega: a) barcha fe'llar singari o'timli, o'timsiz, bo'lishli, bo'lishsiz, nisbat, zamon ma'nolariga ega. Masalan, yozay - o'timli, bo'lishli, aniq nisbat, hozirgi zamon; bormagach - o'timsiz, bo'lishsiz, aniq nisbat, o'tgan zamon; b) ravishdoshlar harakat tushunchasini bildiradi. Po'lat sandiqning qulfini sindirib ochib, undagi qog'ozlarni titkilayotgan bosqinchilar uy egasini ko'rib , derazadan ayvonga sakrashdi. (P.Q.) c) ravishdosh holat tushunchasini bildiradi. Tohir o'ylanib

qoldi. (P. Q.) d) murakkab fe'lning yetakchi qismi bo'lib keladi: ayta oldi, yozib bordi. Ravishdosh tuslanish tuslanmasligiga ko'ra ikki xil: tuslanadigan ravishdoshlar, tuslanmaydigan ravishdoshlar. Tuslanadigan ravishdoshlar -b, (-ib), -a, (-y) qo'shimchalari bilan yasalib, shaxs-son qo'shimchalarini oladi: boribman, boribsan, boraman, borasan kabi. Bu ravishdoshlar tuslovchi qo'shimcha olmagan holda ishlatilib, gapda hoi va ergash gapning kesimi vazifasida keladi. Haligi yigit boshini ko'tarib, Saidiyga bir qaradi-da, yana o'z ishi bilan mashg'ul bo'ldi. (A. Q.) Tuslanganda gapda kesim vazifasida keladi. Odatda olim, yo ijod -qani) -guncha, (-kuncha, -quncha) qo'shimchalarini qo'shish bilan hosil bo'ladi. -gani, (-kani, -qani) qo'shimchalari bilan yasalgan ravishdosh ish - harakatining bajarilish maqsadini bildiradi. Boburdan xafa bo'lib, Eson Davlat begimga shikoyat qilgani ketdi. (P.Q.) -guncha (-kuncha, -quncha) qo'shimchali ravishdosh ish- harakatning davomiyligini bildiradi: U to hovlidan uzoqlashib ketmaguncha hassasining "duk -duki" eshitilib turdi (O'. U.) Bu ravishdoshlarning ham bo'lishsiz shakli -ma qo'shimchasini qo'shish bilan hosil bo'ladi: bormagani, bormaguncha Harakat nomi. Harakat nomi harakat va holatning nomini bildirib, gapda otga xos vazifalarni bajaradi. Harakat nomi bir tomondan fe'lga, ikkinchi tomondan otga xos belgilarga ega. Ular fe'llar singari harakatni bildiradi, o'timli- o'timsiz bo'ladi, nisbat kategoriyasiga va boshqa so'zlarni boshqarish xususiyatiga ega. Axir bugun odamlar cho'lga ketishadi (S.A.) gapidagi ketishadi so'zi harakatni ifoda etadi, birgalik nisbati, cho'l so'zini boshqargan.Harakat nomi otlar singari kelishik va egalik qo' shimchalarini olib qo'llaniladi. Gapda ot kabi ega, to'ldiruvchi, aniqlovchi vazifalarida keladi: Keyin Hirotga Amir Alisherning huzuriga borganda bu yozuvlari juda kerak bo'ladiganga o'xshardi (P.Q.) U yozuvga berilib ketib, ko'shk oldigacha chopib kelgan otning dupurini eshitmadi.(P.Q.) Harakat nomi quyidagicha hosil bo'ladi: 1. Fe ' l negiziga - sh , (- ish ) qo ' shimchasini qo ' shish bilan : o ' qish , chopish , kulish , gaplashish kabi . - sh (- ish ) shaklidagiharakat nomi ko ' p qo ' llanilishi bilan xarakterlanib , ko ' proq otgayaqinligi bilan ajralib turadi . 2. Fe ' l negiziga - v (- uv ) qo ' shimchasini qo ' shish bilan : o ' quv , boruv , keluv . Bu shakl

kam qo ' llanilishi bilan xarakterlanadi . Keyinular o ' rtasida qandaydir tortishuv boshlanadi .( S . A .) 3. Fe ' l negiziga - moq qo ' shimchasini qo ' shish bilan : - moqqo ' shimchasi bilan yasalgan harakat nomi ko ' proq fe ' lga yaqinbo ' lib , u fe ' lning noaniq shakli ham hisoblanadi : bormoq , kelmoq , o ' qimoq , aytmoq kabi . Harakat nomining egalikva kelishik qo ' shimchalarini olib qo ' llanilishi o ' ziga xosdir . Ularegalik qo ' shimchasini olganda harakatning bajaruvchisini - qani ) - guncha , (- kuncha , - quncha ) qo ' shimchalarini qo ' shish bilan hosil bo ' ladi . - gani , (- kani , - qani ) qo ' shimchalari bilan yasalgan ravishdosh ish - harakatining bajarilish maqsadini bildiradi . Boburdan xafa bo ' lib , Eson Davlat begimga shikoyat qilgani ketdi . ( P . Q .) - guncha (- kuncha , - quncha ) qo ' shimchali ravishdosh ish - harakatning davomiyligini bildiradi : U to hovlidan uzoqlashib ketmaguncha hassasining " duk - duki " eshitilib turdi ( O '. U.) Bu ravishdoshlarning ham bo'lishsiz shakli -ma qo'shimchasini qo'shish bilan hosil bo'ladi: bormagani, bormaguncha Harakat nomi. Harakat nomi harakat va holatning nomini bildirib, gapda otga xos vazifalarni bajaradi. Harakat nomi bir tomondan fe'lga, ikkinchi tomondan otga xos belgilarga ega. Ular fe'llar singari harakatni bildiradi. o'timli- o'timsiz bo'ladi, nisbat kategoriyasiga va boshqa so'zlarni boshqarish xususiyatiga ega. Axir bugun odamlar cho'lga ketishadi (S.A.) gapidagi ketishadi so'zi harakatni ifoda etadi, birgalik nisbati, cho'l so'zini boshqargan.Harakat nomi otlar singari kelishik va egalik qo'shimchalarini olib qo'llaniladi. Gapda ot kabi ega, to'ldiruvchi, aniqlovchi vazifalarida keladi: Keyin Hirotga Amir Alisheming huzuriga borganda bu yozuviari juda kerak bo'ladiganga o'xshardi (P.Q.) U yozuvga berilib ketib, ko'shk oldigacha chopib kelgan otning dupurini eshitmadi.(P.Q.) Harakat nomi quyidagicha hosil bo'ladi: 1. Fe ' l negiziga - sh , (- ish ) qo ' shimchasini qo ' shish bilan : o ' qish , chopish , kulish , gaplashish kabi . - sh (- ish ) shaklidagiharakat nomi ko ' p qo ' llanilishi bilan xarakterlanib , ko ' proq otgayaqinligi bilan ajralib turadi . 2. Fe ' l negiziga - v (- uv ) qo ' shimchasini qo ' shish bilan : o ' quv , boruv , keluv . Bu shakl kam qo ' llanilishi bilan xarakterlanadi . Keyinular o ' rtasida qandaydir tortishuv

boshlanadi .( S . A .) 3. Fe ' l negiziga - moq qo ' shimchasini qo ' shish bilan : - moqqo ' shimchasi bilan yasalgan harakat nomi ko ' proq fe ' lga yaqinbo ' lib , u fe ' lning noaniq shakli ham hisoblanadi : bormoq , kelmoq , o ' qimoq , aytmoq kabi . Harakat nomining egalikva kelishik qo ' shimchalarini olib qo ' llanilishi o ' ziga xosdir . Ularegalik qo ' shimchasini olganda harakatning bajaruvchisini bildiradi : borishim kerak , borishing kerak kabi . Kelishik qo'shimchalarini olganda esa harakatning bajarilish usuli, jarayonini bildiradi: borishning, kelishning. Fe'llarda modal shakllar Fe'ldan anglashilgan ish-harakatning borliqqa munosabatini ifodalaydigan shakllar fe'lning modal shakllaridir. Fe'lning modal shakllari maxsus shakl yasovchi qo'shimchalar, belgining kuchli yoki kuchsizlik shakllari natijasida vujudga keladi. Quyidagi qo'shimchalar fe'lning modal shakllarini hosil qiladi. 1. -la qo'shimchasi fe'l negiziga qo'shilib, harakatningtakrorlanish ma'nosini ifodalovchi modal shakl hosil qiladi: quv-quvla, ishqa-ishqala, sava-savala. 2. -gila (-g'ila, -kula, -qila) qo'shimchasi negizga qo'shilibharakatning kuchliligini, davomiyligini bildiradi: ez-ezg'ila, turt-turtkila, cho'z- cho'zg'ila, tort- tortqila. 3. -nqira (-inqira) -msira (-imsira) fe'l negizlariga qo'shilibharakatning kuchsizligini bildiradi: to'xtanqira, chopinqira,yig'lamsira, kulimsira kabi. Fe'llarda shaxs-son Fe'l shakllarida harakatning bajaruvchisi - grammatik shaxs ma'nosi o'z ifodasini topgan bo'ladi. Grammatik shaxs so'zlovchi, tinglovchi va o'zgadir. So'zlovchi va tinglovchi suhbatga bevosita ishtirok etuvchi, o'zga esa suhbatga ishtirok etmaydi. Grammatik shaxs, grammatik son bilan (birlik va ko'plik ) birgalikda ifodalanadi. Grammatik shaxs va son maxsus qo'shimchalar orqali ifodalanadi. Ayni bir qo'shimcha ham shaxsni, ham sonni bildiradi. Masalan, man qo'shimchasi birinchi shaxsni ham, birlikni ham bildiradi: boraman kabi. Shuning uchun bunday qo'shimchalar shaxs-son qo'shimchalari deyiladi. Fe'llarning shaxs-son qo'shimchalarini olib kelishi tuslanish deyiladi. Shunga ko'ra shaxs-son qo'shimchalari tuslovchi qo'shimchalardir.

Fe'llarning birinchi va ikkinchi birlik shaxs shakli faqat kishilarga nisbatan, uchunchi shaxs esa kishilarga va boshqa jonli va jonsiz predmetlarga nisbatan ham ishlatiladi. O'zbek tilida tuslanishning quyidagi uch guruhi mavjud. 1-guruh tuslanish birlik ko'plik I -m -k II -ng -ngiz III - -(lar) Bu tuslovchilar di va sa shakllari bilan tugagan sof fe'llarga qo'shiladi. bordim, hording, bordi, bordik, bordingiz, bordilar, borsam, borsang, borsa, borsak, borsangiz, borsalar kabi . 2- guruh tuslanish birlik ko'plik I -man -mis II -san -siz III - -lar Bu qo'shimchalar ravishdosh, sifatdosh shakllariga qo'shiladi: boribman, borganman, kabi 3 - guruh tuslanish birlik ko'plik I -ay (-ayin) -aylik II -gin -ingiz III -sin -sinlar Fe'l zamonlari Ish-harakatning nutq so'zlanib turgan paytga bo'lgan munosabatlarini ifodalaydigan kategoriyalar fe'l zamonlari deyiladi. Ish- harakat nutq so'zlanib turgan paytdan oldin, bir vaqtda yoki keyin bajarilishi mumkin. Shunga ko'ra fe'llarda uch zamon shakli mavjud. O'tgan zamon, hozirgi zamon, kelasi zamon. Bu zamon shakllari bir necha turlarga ham bo'linadi. Chunki harakat ma'lum bir paytda so'zlovchining ko'z oldida bajarilishi mumkin bo'lganidek, harakat haqida boshqa biror shaxs xabar qilishi

mumkin, yoki harakat nutq jarayonida boshlanib, tugashi yoki keyinchalik ham davom etishi mumkin. O'tgan zamon fe'li. Ish-harakatning nutq jarayonidan oldin bajarilganini bildiradi. O'tgan zamon fe'li ko'p shaklliligi, turli-tuman ma'no xususiyatlariga egaligi bilan ajralib turadi. O'tgan zamon fe'lining quyidagi ma'no turlari mavjud. 1. Aniq o'tgan zamon fe'li. 2. Uzoq o'tgan zamon fe'li. 3. O'tgan zamon hikoya fe'li. 4. O'tgan zamon davom fe'li. 5. O'tgan zamon maqsad fe'li. Aniq o'tgan zamon fe'li ish- harakatning nutq so'zlanib turgan paytdan oldin, so'zlovchi ko'z oldida aniq bajarilganini bildiradi. Bu fe'l shakl fe'l negiziga -di qo'shimchasini qo'shish va tuslash bilan hosil bo'ladi. birlik ko'plik I. yozdim yozdik II. yozding yozdingiz III.yozdi yozdi (-lar) Aniq o'tgan zamon fe'li bir vaqtda bajarilgan,davom etmaydigan harakatni ifodalaydi. Yoy o'qi nishon yog'ochiga yetib urilgani baralla eshitildi. (P.Q.) Endi men o'zimning qilmishimdan pushaymon bo'ldim.(A.Q.) Uzoq o'tgan zamon fe'li nutq so'zlanib turgan paytdan ancha ilgari bajarilgan ish- harakatni ifodalaydi. Kelini Mehriniso Toshkentlik, o'g'li ikkisi o'qish davrida topishgan. (O.Yo.) Uzoq o'tgan zamon shakl fe'l negiziga -gan qo'shimchasini qo'shish va tuslash orqali hosil bo'ladi. birlik ko'plik I. yozganman yozganmiz II. yozgansan yozgansiz III. yozgan yozgan (-lar) Uzoq o'tgan zamon fe'li ma'no jihatidan quyidagicha: 1. Harakat so'zlovchining ko'z o'ngida bajarilmaydi. Harakat-nikig bajarilishi haqida so'zlovchi eshitgani asosida yoki turli faktlarasosida xabar beradi. Hirotda ta'lim olib kelgan andijonlik me'mormulla Fazliddin mana shu kumush va marmar hovuzli

tillakorishiyponni qurgan paytlarida yosh Boburga Navoiy haqida juda ko'pajoyibhukoyalar aytib bergan edi.(P.Q.) 2. Harakatning bajarilganligi haqidagi noaniqlik, gumon ma"-nolari ifodalanadi. Bu shakl -gan qo'shimchasidan keyin -dirqo'shimchasini qo'shilishi bilan hosil bo'ladi: borgandir,o'qigandir kabi. 3. Nutq jarayoniga nisbatan ancha ilgari yuz bergan harakatifodalanadi. Ilgari bajarilgan harakat, so'zlovchi ko'z oldidabajarilgan bo'lib dan qo'shimchasi sifatdoshga edi to'liqsiz fe'linibiriktirish va tuslash bilan hosil bo'ladi. birlik ko'plik I.borgan edim borgan edik II.borgan eding borgan edingiz III.borgan edi borgan edi (-lar) b) Harakat ilgari bajarilib, so'zlovchi uni keyinchalik xotirlashiorqali ifoda etadi. Bu shakl -gan qo'shimchali sifatdoshga ekan to'liqsiz fe'lini biriktirish va tuslash orqali hosil bo'ladi. birlik ko'plik I.borgan ekanman borgan ekamniz II.borgan ekansan borgan ekansiz III.borgan ekan borgan ekan (-lar) O'tgan zamon hikoya fe'li nutq jarayonidan ilgari bajarilgan ish-harakatni hikoya qilish asosida bayon etilishini ifodalaydi. Bu shakl fe'l negiziga -b (-ib) qo'shimchasini qo'shish va tuslash orqali hosil bo'ladi. birlik ko'plik I.yozibman yozibmiz II.yozibsan yozibsiz III.yozibdi yozibdi (-lar) O'tgan zamon hikoya fe'li -b (-ib) shaklli ravishdoshga edi to'liqsiz fe'lini qo'shib, tuslash orqali hosil qilinganda ilgari bajarilgan harakatni aniq eslash ifodalanadi. Yozib edim, yozib eding. O'tgan zamon davom fe'li nutq jarayonidan oldin, ma'lumdavr ichida davom etgan yoki takrorlanib turgan ish-harakatnibildiradi. Bu fe'l shakli fe'l negiziga -r (-ar)

sifatdoshqo'shimchasini qo'shib, edi to'liqsiz fe'lini keltirish va tuslashbilan hosil bo'ladi. birlik ko'plik I.yozar edim yozar edik II.yozar eding yozar edingiz III.yozar edi yozar edi (-lar) Bu fe'l shaklinmg quyidagi ma'nolari mavjud: 1. Doimiy davom etib turgan ish- harakatni bildiradi. Bu shakl-r (-ar) qo'shimchali sifatdoshga ega to'liqsiz fe'lini qo'shish vatuslash bilan hosil qilinadi: borar edim, borar eding. 2. Vaqti -vaqti bilan bajarilib turgan harakatni bildiradi. Bu shakl:a) fe'l negiziga - yotgan qo'shimchasini qo'shib, edi to'liqsiz fe'linikeltirish va tuslash bilan hosil bo'ladi. birlik I kelayotgan edim II kelayotgan eding III kelayotgan edi b) fe'l negiziga -moqda qo'shimchasini qo'shib, edi to'liqsiz fe'lini keltirish va tuslash bilan hosil bo'ladi. birlik ko'plik I yozmoqda edim yozmoqda edik II yozmoqda eding yozmoqda edingiz III yozmoqda edi yozmoqda edi (-lar) O'tgan zamon maqsad fe'li nutq jarayonidan ilgari bajarilishiko'plik kelayotgan edingiz kelayotgan edingiz kelayotgan edi (-lar)

maqsad qilingan, biroq bajarilib tugallanmagan ish-harakatni bildiradi. O'tgan zamon maqsad fe'li quyidagicha hosil bo'ladi. a) fe'l negiziga -moq qo'shimchasini qo'shib, edi to'liqsiz fe'lini keltirish va tuslash bilan: Adabiyotlar: 1. H.Jamolxonov. Hozirgi o’zbek adabiy tili. T., 2005 2. M.Mirzayev, C.Usmonov, I.Rasulov. O’zbek tili. T.,1978 3. O’zbek tili leksikologiyasi. T., 1981. 4. B.Mengliyev, O’. Xoliyorov. O’zbek tilidan universal qo’llanma. T., 2007 5. Ne’matov H., Rasulov R. O’zbek tili system leksikologiyasi asoslari. T., 1995. 6. Safarova R. Leksik-semantik munosabatning turlari. T., 1996 7. Qilichev E. Hozirgi o’zbek adabiy tili. Buxoro, 2001 8. S.Rahimov, B.Umurqulov, A.Eshonqulova. Hozirgi o’zbek adabiy tili. T., 2001 9. S.Rahimov, B.Umurqulov. Hozirgi o’zbek tili. T., 2003. 10. www.ziyonet.uz

Похожие

Olmosh. Olmoshning ma'no turlari

Olmosh. Olmoshning semantik tasnifi

Grammatik shakl va grammatik kategoriya

Grammatika. Grammatik ma’no va grammatik shakl. Grammatik kategoriya

Olmosh