O‘zbek tili stilistikasini jumladan grammatik stilistikasini o‘rganishning hozirgi bosqichdagi muammolari - Лингвистика - Рефераты

O‘zbek tili stilistikasini jumladan grammatik stilistikasini o‘rganishning hozirgi bosqichdagi muammolari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

106 KB

O‘zbek tili stilistikasini jumladan grammatik stilistikasini o‘rganishning hozirgi bosqichdagi muammolari Reja : 1. Stil – uslub tushunchasi haqida. 2. O‘zbek tilshunosligida stilistikasining o‘rganilishi. 3. O‘zbek tili stilistikasining yo‘nalishlari. 4. Til uslubi va nutq uslubi tushunchalari. 5. Badiiy adabiyot stilistikasi. 6. Vazifaviy uslubshunoslik. 7. Uslubshunoslikning hozirgi bosqichdagi muammolari.

Tayanch so‘z va iboralar: Stil va stilistika atamalari. Ularning ta`rifi. O‘zbek tilshunosligida o‘rganilishi. Predmeti, maqsad va vazifalari. Yo‘nalishlari. Nazariy masalalarini o‘rganishga hissa qo‘shgan olimlar.. Til va nutq uslublari. Tilshunoslik va adabiyotshunoslik stilistikasi. Vazifaviy uslubshunoslik. Muammolar va vazifalar. O‘zbek adabiy tilining keyingi o‘n yilliklardagi taraqqiyotini ko‘z oldimizga keltirar ekanmiz uning funktsional – vazifaviy imkoniyatlarining naqadar kengayib ketganligining guvohi bo‘lamiz. Bu taraqqiyot bosqichida, ayniqsa, xalqimizning o‘z mustaqilligini qo‘lga kiritgandan keyingi davr alohida bir mavqeni tashkil qiladi. Buning sababi shundaki, XX asrning oxirgi o‘n yilligida sobiq Ittifoq barbod bo‘lib, mustaqillikka erishilgandan keyin o‘zbek xalqi tarixida butunlay yangi bir davr boshlandi. Davlatchilik tizimining o‘zgarishi munosabati bilan xalqimiz o‘z hayotiga tegishli bo‘lgan barcha ijtimoiy-siyosiy masalalarni o‘zi hal qilish imkoniyatiga ega bo‘ldi. 1991 yilda muqobil saylovlar asosida Islom Abdug‘anievich Karimov O‘zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti etib saylangandan so‘ng yurtboshimiz tomonidan respublikamiz o‘z tanlagan yo‘lining iqtisodiyotning siyosatdan ustuvor bo‘lishi, davlat asosiy islohotchi bo‘lishi, qonun va ularga rioya qilishning hamma narsadan ustunligi, kuchli ijtimoiy siyosat yuritilishi, bozor iqtisodiyotiga o‘tishning bosqichma-bosqich amalga oshirilishi singari tamoyillari ishlab chiqilib, bu tamoyillar taraqqiyotimizning va rivojlanishimizning asosiga aylandi. Mamlakatimiz mustaqillikka erishgan paytlarda dunyo XXI asrga qadam qo‘yayotgan bo‘lib, u bilan hamqadamlik vatanimizning rivojlanish strategiyasini, islohotlarni chuqurlashtirishni va jamiyatni yangilash borasidagi faoliyatimizning mazmun-mohiyatini chuqur anglab olishimizni taqozo qilar edi. Ana shunday bir paytda Prezidentimiz I.A.Karimov tomonidan rivojlanish va taraqqiyotimizning omillari sifatida quyidagi oltita ustuvor yo‘nalish ham belgilab berildi: 1)

Mamlakat siyosiy, iqtisodiy hayotini, davlat va jamiyat qurilishini yanada erkinlashtirish; 2) Jamiyat ma`naviyatini yanada yuksaltirish; 3) Kadrlar tayyorlash bo‘yicha Milliy dasturni amalga oshirish; 4) Xalq turmush darajasining izchil va barqaror o‘sishi uchun aholini yanada kuchli ijtimoiy himoyalash; 5) Iqtisodiyotda tarkibiy o‘zgarishlarni ta`minlash; 6) Jamiyatdagi barqarorlik, tinchlik, millat va fuqarolararo totuvlikni, sarhadlarimiz daxlsizligini, mamlakatimiz hududiy yaxlitligini ta`minlash. 1 YAngi o‘zbek davlatchiligi tarixidagi ana shu tamoyillar va omillar g‘oyatda hayotiyligi bilan xalqimiz faoliyatida zarur qo‘llanmaga aylandi. Buning natijasi o‘laroq bugun biz dunyo hamjamiyatida o‘zimizning munosib o‘rnimizga egamiz. Ijtimoiy hayotning barcha sohalarini yanada takomillashtirib borishning aniq yo‘llari bor. Xalqimizni porloq manzillarga etaklovchi milliy istiqlol g‘oyasi ishlab chiqildi. Shunday ekan, bu jarayonning tilimiz funktsional taraqqiyotiga ta`siri sezilarli darajada bo‘layotganligi ham tabiiy bir holdir. Darhaqiqat, mustaqillikning sharofati bilan dunyo eshigining keng ochilishi tilimiz rivojida yangi bosqichni yuzaga keltirdi. Biz kommunistik mafkura istibdodidan qutulganimizning isboti va natijasi sifatida ruscha-baynalmilal deb nomlangan, chetdan kirib kelgan birliklarni, ayniqsa joy nomlarini qaytadan ko‘rib chiqdik, tilimizning amalda bo‘lish ko‘lami, ta`lim tizimidagi o‘rnini bir qadar aniq belgilab oldik. Bunda hali mamlakatimiz mustaqil bo‘lmagan paytlardayoq qabul qilingan «Davlat tili haqida»gi Qonun (1989 yil 21 oktyabr’) katta tarixiy ahamiyatga ega bo‘ldi. Shunday qilib, jahon tsivilizatsiyasi va ilmiy-texnikaviy inqilob tufayli ro‘y berayotgan o‘zgarishlarning o‘zbek tiliga ta`siri endi boshqacha bir tarzda kechmoqda. Tilimiz ichki va tashqi imkoniyatlariga tayangan holda boyishning yangi yo‘llaridan bormoqda. YUqorida ta`kidlab o‘tganimizdek, mustaqillik tufayli xalqimiz hayotida yangi ijtimoiy munosabatlar shakllandi, mavjudlari takomillashdi. Bu hol ayniqs 1 O‘збекистон ХХ1 асрга интилмоqда. – Т.:O‘збекистон, 2000, 13-16-бетлар.

diplomatik aloqalarda, interneyt tizimining yuzaga kelishida, axborot texnologiyalarining takomillashuvida, xalqaro tajribalarning kirib kelishida, yangi iqtisodiy, diniy, madaniy munosabatlarning shakllanishida ko‘rinadi. Binobarin, ana shu islohotlarga bog‘liq holda tilimizning rasmiy, ommabop va ilmiy uslublari taraqqiyoti yangi bosqichga ko‘tarilganligini ta`kidlaymiz. Kommunistik mafkura va sotsialistik realizm tazyiqidan xalos bo‘lgan badiiy adabiyotimiz ham bugun boshqacha o‘lchovlar, talablar va ehtiyojlar asosida rivojlanmoqda. Kishilarda badiiy tafakkur va mushohadani chuqurlashtirish, ularning qalbida badiiy-estetik zavq uyg‘otish, yuksak insoniy tuyg‘ular va fazilatlar, ma`naviy qadriyatlar ruhida kamol topishiga ko‘maklashish o‘zbek adabiyotining bosh maqsadiga aylangan hozirgi davrda badiiy uslubning lingvistik imkoniyatlari ham o‘zgardi. So‘zga, badiiy so‘zga bo‘lgan talab, mas`uliyat kuchaydi. O‘zbek millatining dunyo hamjamiyatidagi mavqei, uning bugungi rivojlanish darajasi, buning ustiga «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» ona tilimizdan so‘zlashuv jarayonida foydalanish oldiga mutlaqo yangi talablarni qo‘ymoqda. Umummilliy taraqqiyotimiz va madaniyatimizdan orqada qolib borayotgan og‘zaki nutq madaniyati muomala, muloqot jarayonining bu muhim yo‘nalishiga alohida munosabatni kutmoqda. Shunday ekan, o‘zbek tili nutq madaniyati, me`yoriy mmuammolari qatorida uning stilistikasi – uslubshunosligi, xususan funktsional – vazifaviy uslubshunosligi sohasida yuzaga kelgan tadqiqotlar umumlashtirilishi, nazariy poydevori mustahkamlanishi, zamon talablari darajasida ayrim o‘rinlari qayta ko‘rib chiqilishi lozim. Ta`lim tizimining oliy bosqichida filologik yo‘nalishda o‘zbek tilshunosligi bo‘yicha tayyorlanadigan magistrlarga fanimizning ana shu dolzarb masalalari bo‘yicha saboq berish lozimligini davrning o‘zi taqozo qilmoqda. Ma`ruzalar matni shaklida yuzaga kelgan ushbu risolada, birinchidan, ana shu sharafli vazifaning hech bo‘lmaganda bir qismini amalga oshirish - o‘zbek tilidagi grammatik vositalarning semantik-uslubiy xususiyatlari yuzasidan ma`lumot berish

maqsad qilib qo‘yilgan bo‘lsa, ikkinchidan, bu qo‘yilgan masalalarga muallifning ba`zi qarashlari va munosabatlarini ifoda etish nazarda tutilgan. Matnlar yuzasidan fikr-mulohazalarini bildirgan hamkasblarimizga o‘z minnatdorchiligimizni izhor etamiz. Har bir milliy til stilistikasini alohida fan sifatida ham nazariy, ham amaliy jihatdan o‘rganishning qanchalik muhimligi bulungi kunda hech kimda shubha tug‘dirmaydi. Akad. V.V. Vingoradov ta`kidlaganidek, u tilni tadqiq etishning o‘ziga xos cho‘qqisi, milliy nutqiy madaniyat taraqqiyotining nazariy asosidir. 1 Zero O‘zbekiston Respublikasining ham mustaqil davlat sifatida tashkil topishi dunyo xalqlari oldida o‘zbek ma`naviyatini avvalgidan ham kengroq ko‘lamda namoyish etish zaruriyatini yuzaga keltirdi va bu mas`uliyat o‘zbek tilshunosligida shu paytga qadar erishilgan yutuqlarni yana bir bor qarab chiqish, ana shu asosda savodxonligimiz hamda nutqiy madaniyatimz saviyasini yanada oshirish masalasini o‘rtaga qo‘ymoqda. Demak, bu borada ko‘plab savollarga amalda javob bera oladigan o‘zbek stilistikasi fani bilan har qachongidan ham jiddiy shug‘ullanishni hayotning o‘zi taqozo qilmoqda. Bundan besh asr muqaddam buyuk mutafakkir Alisher Navoiy o‘zbek tilining, ayniqsa uning poetikasining tasviriy va uslubiy imkoniyatlari naqadar keng ekanligini o‘zining yuksak badiiy asarlari hamda «Muhokamat ul-lug‘atayn» kabi bir qator tarixiy va ilmiy asarlari bilan ham nazariy, ham amaliy jihatdan isbotlab bergan edi. Bu masalaning bir tomoni bo‘sla, ikkinchi bir muhim jihati – u zotning o‘zbek tilining ulkan himoyachisi ekanligini ham e`tirof etmaslik, tan olmaslik aslo mumkin emas. XU asr sharoitida turkiy xalqlar orasida arab va, ayniqsa, fors-tojik tillarining ta`siri baland bo‘lib turgan, hatto ayrim kishilarning turkiy tilni kamsitishgacha borgan bir paytda uni dadil himoya qilib chiqish va uning tenglar ichida teng (arab, fors-tojik tillari bilan) ekanligin isbotlash hammaning ham qo‘lidan keladigan ish emas edi. Buni Alisher Navoiyning o‘zi «Muhokamat ul-lug‘atayn»ni yozib tugallayotganida faxr bilan qayd etadi: «Va xayolimg‘a mundog‘ kelurkim, turk ulusi fasihlarig‘a ulug‘ haq sobit qildimki, o‘z 1 Вингорадов В.В. Предисловие // Ефимов А.И. Стилистика русского языка. – М., 1969, с.5-6.

alfoz va iboratlari haqiqati va o‘z til va lug‘atlari kayfiyatidin voqif bo‘ldilar va forsigo‘ylarning iborat va alfoz bobida ta`n qilur sarzanishinidan qutuldilar». 2 Jamiyat, unda faoliyat ko‘rsatayotgan xalq tinimsiz rivojlanish va taraqqiyotda bo‘lgani kabi ularning tili ham uzluksiz boyib borishi tabiiy bir holdir. Ko‘p asrlardan buyon o‘z xalqi va millatining aloqa vositasi bo‘lib kelayotgan o‘zbek tilining imkoniyatlari uning barcha ko‘rinishlarida yana ham kengaydi, zamonlar silsilasida, badiiy ijod jaraynida yana ham sayqal topdi. U endi o‘zbek xalqi uchun o‘zaro aloqa qilish va bir-birlariga xabar etkazish vositasigina emas, bilki yuksak badiiy-estetik tuyg‘ularni ham ifodalay oladigan va xuddi shunday ta`sir ko‘rsata oladigan, kishilarga zavq beradigan nodir boylikka aylandi. Ana shu nodir boylikni, boshqacha qilib aytganda, ona tilimizning serqirra imkoniyatlarini butun nozikliklari bilan tahlil qilish va uni yana tilning o‘z ijodkori –xalqqa qaytarish o‘zbek tili stilistikasi – uslubshunosligining bosh masalasidir. Stil va stilistika so‘zlari filologiya fanida qadimdan ma`lum ekanligiga qaramasdan, Evropa hamda rus tilshunosligida bu masala bilan asrimizning boshlarida shug‘ullana boshlandi. Ammo ta`kidlash lozimki, stilistika masalalari tilshunoslikda 20-yillardayoq tadqiqotchilarning e`tiborini o‘ziga qaratgan bo‘lsa ham, u ko‘proq adabiyotshunoslik nuqtai nazaridan o‘rganib kelinayotgan edi. U faqat 40-yillardan keyin Praga lingvistik to‘garagi hamda V.V.Vinogradovning bu sohadagi ilmiy ishlari paydo bo‘lishi bilan yangicha mazmun kasb etdi, 50- yillardan boshlab tilshunoslikning diqqat markazida turib, uning eng qiziqarli mavzusiga aylandi. O‘zbek tili stilistikasini tadqiq qilishning boshlanishi ham ana shu yillarga to‘g‘ri keladi. Ammo shu paytgacha yuzaga kelgan ko‘plab ishlarni ko‘zdan kechirib, uning nazariy asoslari va amaliy jihatlarini birmuncha batafsil ishlab chiqish 70-yillarning o‘rtalaridagina boshlangan, deb xulosa chiqarishimizga imkon beradi. 2 Алишер Навоий. Муhокамат ул-луg‘атайн. Асарлар, 15 томлик. 14-том. – Тошкент, 1967, 132-бет.

SHu sababli stilistika o‘zbek tilshunosligining boshqa sohalari – fonetika, grammatika, leksikologiya, leksikografiya, frazeologiya, dialektologiyaga nisbatan yangi fan hisoblanadi. O‘zbek tilshunoslari Evropa, rus va turkologiyada erishilgan yutuqlarga tayangan holda stilistika fanining predmeti, uning maqsad va vazifalari nimalardan iborat ekanligini aniqlashga va shu bilan o‘zbek tili stilistikasini nazariy asosga qo‘yishga kirishdilar. O‘zbek tili stilistikasining imkoniyatlarini tadqiq etish borasidagi dastlabki ishlar asosan badiiy adabiyot tilini o‘rganishga bag‘ishlangan bo‘lib, A.G‘ulomovning «Badiiy asar tilidagi kamchiliklar haqida» («Qizil O‘zbekiston» gaz., 1954 yil 2 avgust), SH.SHoabdurahmonovning «Po‘lat quyuvchi» poemasining tili haqida ba`zi mulohazalar» («SHarq yulduzi» j., 1948, 4-son), «Mohir so‘z san`atkori» («Qizil O‘zbekiston» gaz., 1953 yil 20 may), «Oybek romanlarining tili» («SHarq yulduzi» j., 1955, 10-son), M.Po‘latovning «Badiiy asar tilini o‘rganish haqida» («Sovet maktabi» j., 1957, 7-son), A.SHomaqsudovning «Muqimiy satirasining tiliga doir» («SHarq yulduzi» j., 1953, 9-son), «O‘zbek adabiy tilining rivojlanishida Hamza ijodining ahamiyati» («SHarq yulduzi» j., 1954, 3-son), «Muqimiy satirasidagi xalq so‘zlashuv tili elementlari haqida» («O‘zbek tilshunosligi masalalari» to‘plami. SAGU ilmiy asarlari. – Toshkent, 1957), «Muqimiy satirasining tili va stili» («O‘zbek adabiyoti masalalari» to‘plami. – Toshkent, 1959), R.Qo‘ng‘urovning «A.Qahhorning «SHohi so‘zana» asarining leksik va stilistik xususiyatlari» (O‘zDU asarlari, yangi seriya, №1. – Samarqand, 1956), «Kechirilmas gunohlar» p’esasining tili haqida ba`zi mulohazalar» (SamDU ilmiy asarlari, yangi seriya, №77. – Samarqand, 1958), «Alisher Navoiyning «CHor devon»ida kelishik kategoriyasi» (SamDU talabalari tadqiqotlari to‘plami, yangi seriya, №2. – Samarqand, 1959), J.Hamdamovning «Muqimiy asarlarida rus tili leksikasi haqida» (SamDU asarlari, yangi seriya, №91. – Samarqand, 1959), M.Husainovning «Oydin hikoyalarida xalq maqollarining qo‘llanishi» (SamDU asarlari, yangi seriya, №91. – Samarqand, 1959) kabi qator tadqiqotlar ana shu urinishlar natijasidir. Bu yillarda

shoir va yozuvchilarning tili va uslubini o‘rganishga bag‘ishlangan nomzodlik dissertatsiyalari ham yozilgan edi. 3 Ammo badiiy asar tilini o‘rganish borasida yuzaga kelgan yuqoridagi asarlarni hisobga olmaganda, bu ish ma`lum tartib va tizim asosida olib borilmadi. Faqat 60-yillarga kelibgina tadqiqotchilar soni va kuzatishlar ko‘lami kengaya bordi. Bunda sobiq Ittifoq miqyosida badiiy asar tilini o‘rganish muammolariga bag‘ishlab 1951-1959 yillarda «Literaturnaya gazeta»da, «Voprosi yazikoznaniya» hamda «Voprosi literaturi» jurnallari sahifalarida uyushtirilgan, 1965 yili «Literaturnaya gazeta»da badiiy adabiyoti stilistikasiga bpg‘ishlangan bahslar ijobiy rol’ o‘ynadi. «O‘zbek tili va adabiyoti», «SHarq yulduzi», «Sovet maktabi» jurnallari sahifalarida, ko‘plab ilmiy to‘plamlarda o‘zbek tili stilistikasini, uning nazariy asoslarini o‘rganishga bag‘ishlangan ilmiy-metodik maqolalar e`lon qilina boshlandi. Xuddi ana shunday bahslar «Badiiy til muammolari» mavzusida «SHarq yulduzi» jurnalining 1985 yil 1-sonidan e`tiboran boshlab berildi. 4 YUsuf Xos Hojib, Ahmad YUgnakiy, Rabg‘uziy,Muhammad Solih, Alisher Navoiy, Bobur, YUsuf Amiriy, Durbek, Umar Boqiy, Muqimiy, Furqat, Abdulla Qodiriy, elbek, Hamza Hakimzoda Niyoziy, G‘afur G‘ulom, Oybek, Hamid Olimjon, Abdulla Qahhor, Komil YAshin, Zulfiya, SHarof Rashidov, Oydin, Said Ahmad, Maqsud SHayxzoda, SHuhrat, Asqad Muxtor, erkin Vohidov, SHukur Xolmirzaev kabi ko‘plab shoir va yozuvchilarimizning asarlarini, xalq og‘zaki ijodi namunalarini, jumhuriyatimizda paydo bo‘lgan ilk vaqtli matbuot materiallarini til aspektida o‘rganishga bag‘ishlangan monografik kuzatishlar tadqiqotchilarimizning keng yo‘lga tushib olganligidan, bu boradagi ishlarning birmuncha tartibga solinganligidan dalalot berdi. 5 SHu narsa diqqatga sazovorki, 3 Шоабдураhмонов Ш. О художественном языке дастана «Равшан»:Автореф.дис. …канд.филол.наук. – Ташкент, 1949. Пинхасов Я.Д. Фразеологические выражения в языке произведений Хамида Алимджана»:Автореф.дис. …канд.филол.наук. –Бухара, 1953. Хусаинов М. Фразеология прозы писательницы Айдин»:Автореф.дис. …канд.филол.наук. –Самарканд, 1959 кабилар 4 Бу чиqишлар таhлили Х.Дониёров ва Б.Йo‘лдошевларнинг «Адабий тил ва бадиий стиль» (Тошкент, 1988) китобида бирмунча кенг ёритиб берилган. 5 Бу hаqда qаранг: Qo‘нg‘уров Р., Каримов С. O‘збек тили стилистикаси ва нутq маданияти. Библиографик кo‘рсаткич. – Самарqанд, 1984; Каримов С., Жo‘раев Т. O‘збек тили услубиятива нутq маданияти. Библиографик кo‘рсаткич. – Самарqанд, 2001.

bu kuzatishlarning aksariyat qismi til materialini lingvostilistik yo‘nalishda o‘rganishga, ijodkorlarning indiviual tili va uslubini tadqiq etishga bag‘ishlangan. Bu davrda yana bir guruh olimlar o‘zbek tili stilistikasining nazariy masalalarini yoritishga, ayrim stilistik kategoriyalarning amalda bo‘lish qonuniyatlari va badiiy asar tilining o‘ziga xos jihatlarini ochib berishga kirishdilar. A.SHomaqsudov, I.Rasulov, X.Doniyorov, R.Qo‘ng‘urov, I.Qo‘chqortoev, H.Rustamov, e.Begmatov, M.Mukarramov, X.Nazarova, N.Mahmudov, M.Sodiqova, B.Bafoev, B.O‘rinboev, B.Yo‘ldoshev, Q.Samadov, L.Abdullaeva, B.Turdialiev, M.Tursunpo‘latov, B.Umurqulov, B.Fayzullaev, A.Hazratqulov, e.Xo‘janiyozov, J.Esonov va boshqalarning ilmiy ishlarida ana shu muammolarni hal qilish masalasi o‘rtaga qo‘yildi. X.Doniyorov va S.Mirzaevning «So‘z san`ati» (Toshkent, 1963), S.To‘rabekovaning «Til va uslub» (Toshkent, 1963), N.SHukurovning «G‘afur G‘ulomning lirik poeziyadagi mahorati» (Toshkent, 1966), «Uslublar va janrlar» (Toshkent, 1973), A.SHomaqsudovning «Muqimiy satirasining tili» (Toshkent, 1971), «O‘zbek tili stilistikasi, 1-P qismlar» (Toshkent, 1974), X.Doniyorovning «Alisher Navoiy va o‘zbek adabiy tili» (Toshkent, 1972), M.Sultonovaning «YOzuvchi uslubiga doir» (Toshkent, 1973), R.Qo‘ng‘urovning «O‘zbek tili stilistikasidan ocherklar» (Samarqand, 1975), «O‘zbek tilining tasviriy vositalari» (Toshkent, 1977), «Sub`ektiv baho formalarining semantik va stilistik xususiyatlari» (Toshkent, 1980), «Stilistika imeni sushestvitel’nogo v uzbekskom yazike» (Tashkent, 1983), I.Qo‘chqortoevning «Badiiy nutq stilistikasi» (Toshkent, 1975), B.O‘rinboevning «O‘zbek so‘zlashuv nutqi» (Toshkent, 1982), B.O‘rinboev va D.O‘rinboevalarning «Hozirgi o‘zbek tilining so‘zlashuv uslubi» (Toshkent, 1991), M.Sodiqovaning «Fe`l stilistikasi» (Toshkent, 1975), Q.Samadovning «Oybekning til mahorati» (Toshkent, 1981), O‘.Nosirovning «Ijodkor shaxs, badiiy uslub, avtor obrazi» (Toshkent, 1981), «Obrazlarda uslub jilolari» (Toshkent, 1991), B.Turdialievning «Hamza va o‘zbek adabiy tili» (Toshkent, 1981), B.Yo‘ldoshevning «Badiiy nutq stilistikasi» (Samarqand, 1982), «Stilisticheskiy analiz uzbekskoy xudojestvennoy prozi» (Tashkent, 1989), e.Qilichevning «Badiiy tasvirning leksik vositalari»

(Toshkent, 1982), B.Bafoevning «Navoiy asarlari leksikasi» (Toshkent, 1983), M.Mukarramovning «Hozirgi o‘zbek adabiy tilining ilmiy stili» (Toshkent, 1984), X.Doniyorov va B.Yo‘ldoshevning «Adabiy til va badiiy stil’» (Toshkent, 1988), B.Umurqulovning «Poetik nutq leksikasi» (Toshkent, 1990), S.Karimovning «Badiiy matnning uslubiy alomatlari» (Samarqand, 1992), «O‘zbek tilining badiiy uslubi» (Samarqand, 1992), «Badiiy uslub va tilning ifoda tasvir vositalari» (Samarqand, 199), e.Abdievning «YAzik i stil’ proizvedeniy Kamilya YAshena» (Toshkent, 1990), B.CHorievning «G‘afur G‘ulom she`riyati tili» (Toshkent, 1990), M.Bo‘ronovning «Hamza asarlari tilining ba`zi leksik-morfologik xususiyatlari» (Nukus, 1991), mualliflar hamkorligida nashr qilingan «O‘zbek adabiyotida janrlar tipologiyasi va uslublar rang-barangligi» (Toshkent, 1984), «Adabiy turlar va janrlar, 1-P tomlar» (Toshkent, 199-1992) kabi monografiyalar va o‘quv qo‘llanmalari ana shu asarlar jumlasidan bo‘lib, o‘rtaga tashlangan va ochib berishga harakat qilingan masalalarni umumlashtirib aytadigan bo‘lsak, ularda tilning aloqa vositasi sifatida muomala jarayonida turli soha va vaziyatda qo‘llanishi, bunda nutqni tashkil qilish qonuniyatlari, til tizimidagi barcha vositalarning imkoniyatlarini, ma`no nozikliklarini aniqlash stilistikaning ob`ekti sifatida qaraladi. Keyingi yillardagi katta yutuqlardan biri bo‘lgan A.SHomaqsudov, I.Rasulov, R.Qo‘ng‘urov, H.Rustamovlarning «O‘zbek tili stilistikasi» (Toshkent, 1983) darsligi esa bu fanning predmeti, maqsad va vazifalari, til uslublari va nutq uslublari, vazifaviy uslublar, sinonimiya kabi qator muammolarni birmuncha tartibli va batafsil yoritganligi bilan o‘zbek tili stilistikasining to‘g‘ri yo‘ldan rivojlanib borayotganligidan dalolat beradi. Stilistika muammolarini tadqiq etishga bag‘ishlangan ko‘plab asarlarda uning ta`rifiga ham to‘xtalib o‘tilgan. Ulardan muhimlari sifatida quyidagilarni keltiramiz: Vingoradov V.V.: …milliy til stilistikasi tilning hamma jihatlarini qamrab oladi – «uning tovush tuzilishini ham, grammatikasi, gug‘ati, frazeologiyasini ham. Biroq u ma`lum til hodisasini tarixiy taraqqiyotdagi yaxlit til qurilishining ichki bog‘langan elementlari sifatida emas, faqat funktsional differentsiatsiya, u yoki bu

darajada bir xil bo‘lgan ma`no ifodasida bir-biriga yaqin, muvofiq, parallel yoki sinonimik vositalarning o‘zaro munosabati va ta`siri hamda turli nutqiy hodisalar ekspressiv ma`no va ottenkalarining mos kelishi nuqtai nazaridan qarab chiqadi; boshqa tomondan esa, stilistika bu hodisalarni nutqiy muomalaning alohida shakllari yoki alohida ijtimoiy chegaralangan tiplari va ko‘rinishlari bilan aloqadorligi nuqtai nazaridan o‘rganadi». 6 Efimov A.I.: «…stilistika ijodiy mahorat, tilning tasviriy vositalari haqidagi fan hisoblanadi. So‘z estetikasi va uning matndagi rolini o‘rgana borib, u leksikologiya va grammatikaga boqlangan. Ammo, shu bilan birga, o‘rganish ob`ekti, vazifasi va metodlari bilan ulardan tubdan farq qiladi». 7 Kojina M.N.: «Eng umumiy ma`noda stilistikani nutqiy ta`sirchanlik vositalari hamda bayonning mazmuni, maqsadi va muomala doirasiga bog‘liq holda til birliklaridan bir qadar maqsadga muofiq foydalanish shart qilib qo‘yilgan tilning amal qilish qonuniyatlari haqidagi lingvistik fan sifatida ta`riflash mumkin. Bunda, eng avvalo, xizmatga doir, ilmiy, baliiy, publitsistik, maishiy kabi bir qolipdagi va sotsial ahamiyatli bo‘lgan muomala sohalari ajralib turadi». 8 Rasulov I.: «Milliy til stilistikasining mundarijasi birmuncha keng bo‘lib, u tilning barcha stilistik sistemasini tekshiradi. Bu stilistik sistema stillardan tashqari, tilning yozma va og‘zaki formalarini, adabiy va so‘zlashuv nutq ko‘rinishlarini ham o‘z ichiga oladi. Shunday qilib, stilistika til birliklaridan qaysi biri u yoki bu stilda, yozma yoki og‘zaki nutqda ko‘proq ishlatiladi, degan masala bilan shug‘ullanadi, Bundan tashqari, stilistikaga fikr va maqsadni ifodalashda, til vositalarining to‘g‘ri tanlangani yoki tanlanmaganligini aniqlash hamda shu til vositalarini maqsadga muvofiq tanlash va ishlatish yo‘llarini belgilash vazifalari yuklatiladi». 9 Demak, tildagi barcha birliklar – fonetik, morfologik, sintaktik va leksik birliklar ham nutq jarayonidagi holatda stilistikaning predmeti bo‘lishi mumkin. Ammo ularning birlamchi ma`nosi kengayib, ma`lum emotsional-ekspressiv 6 Виноградов В.В. Итоги обсуждения вопросов стилистики // Вопросы языкознания, 1955, № 1, с.66. 7 Ефимов А.И. С тилистика русского языка. – М., 1969, с.23. 8 Кожина М.Н. Стилистика русского языка. – М., 1983, с.23. 9 Шомаqсудов А. Ва бошq. O‘збек тили стилистикаси. – Тошкент, 1983, 6-7-бетлар.

ottenkaga ega bo‘lsa, va hatto, estetik ta`sir kuchiga ega bo‘lsagina shunday bo‘ladi. O‘zbek tili stilistikasining ilmiy-nazariy va amaliy jihatlarini ishlab chiqishda ham, uning asosiy yo‘nalishlarini belgilashda ham ana shu mulohazalar tayanch fikr sifatida olingan: «Stilistika – tilda mavjud bo‘lgan barcha vositalar – leksik, grammatik, fonetik vositalardan nutqda qanday foydalanish zarurligini, ma`lum bir tipdagi forma, so‘z va konstruktsiyalardan qaysi birini qo‘llash muvofiq ekanini, yaxshi va eng muvofiq vositasini tavsiya etadi, norma qilib belgilaydi, nutqning turli stilistik qatlamlarida qo‘llanadigan vositalarni belgilab beradi. SHunga ko‘ra, stilistika so‘z san`ati, ifoda vositalari haqidagi alohida bir fandir». 1 0 Endi bir necha og‘iz gap stilistikaning yo‘nalishlari haqida. Uning asosiy masalalarini chuqur tahlil qilgan V.V.Vinogradov quyidagi muhim tezisni ilgari surgan edi: «…tadqiqotning hech bo‘lmaganda, uch xil doirasini chegaralash lozim bo‘ladi. Bu – birinchidan, «tizimlar tizimi» sifatidagi til stilistikasi yoki struktural stilistika, ikkinchidan, nutq stilistikasi, ya`ni tildan ijtimoiy foydalanishning turli ko‘rinish va holatlari, uchinchidan, badiiy adabiyot stilistikasi. Poetik nutq nazariyasi va tarixi hamda poetika aynan keyingisi qatoriga kiradi». 1 1 R.A.Budagovning bu boradagi fikri esa quyidagicha: «…stilistikani «tizimlar tizimi» sifatida bir chetga qo‘yib turib (bu tushuncha hozircha jumboq bo‘lib qolmoqda) birmuncha boshqacha va nisbatan sodda bo‘lishini taklif qilishni istar edim: 1) umumxalq tili stilistikasi, 2) adabiy til stilistikasi, 3) badiiy nutq stilistikasi (yoki – badiiy adabiyotning o‘zi)». 1 2 Stilistikaning yo‘nalishlari haqidagi M.N.Kojina tasnifi birmuncha sodda va tushunarlidir: 1. Tilning stilistik resurslarini o‘rganuvchi yo‘nalish. U an`anaviy xarakterda bo‘lib, ma`lum ma`noda tilning bo‘yoqdor vositalarini, tasviriy imkoniyatlarini, so‘zlar, formulalar va qurilmalarning semantik-funktsional ottenkalarini izohlovchi 1 0 Абдураhмонов G‘. Стилистик нормалар hаqида // O‘збек тили ва адабиёти, 1969, 6-сон, 50-бетю 1 1 Виноградов В.В. Стилистика. Теория поэтической речи. Поэтика. – М., 1963, с.5. 1 2 Будагов Р.А. Литературные языки и языковые стили. – М., 1967, с.129.

tasviriy stilistikadir. Uning asosiy ob`ektlaridan biri stilistik sinonimiya sanaladi. Tilning fonetik, leksik, frazeologik, morfologik va sintaktik vositalarini stilistik yo‘nalishda o‘rganish ham shu sohaning vazifasiga kiradi. 2. Funktsional stilistika. Bu yo‘nalish tilning kommuni-kativ vazifasidan kelib chiqib muomalaning u yoki bu doirasida amal qilish qonuniyatlarini o‘rganadi. 3. Badiiy adabiyot stillari haqidagi fan. Bu yo‘nalish adabiy til bilan badiiy adabiyotning turli xil janrlari o‘rtasidagi munosabatni tadqiq qiladi. YOzuvchi yoki alohida olingan asar uslubini o‘rganish ham shu sohaga kiradi. 4. Va nihoyat so‘zlovchi yoki yozuvchining vaziyatga, muomala muhitiga qarab til birliklaridan maqsadga muvofiq ravishda foydalanishni o‘rgatuvchi amaliy stilistika. 1 3 Garchand V.V.Vinogradov mulohazalari, ko‘p o‘rinlarda tilga olinsa-da, o‘zbek tili stilistikasi yo‘nalishlarini tadqiq etishda M.N.Kojina tasnifi etakchi o‘rinda turganligi ma`lum bo‘ladi. R.Qo‘ng‘urovning quyidagi fikrlari ham buning dalilidir: «O‘zbek tilinistilistik nuqtai nazardan tadqiq etishga bag‘ishlangan ilmiy ishlarni uch guruhga bo‘lish mumkin: bir xillarida stilistikaning umumnazariy masalalari, funktsional stillar tahlil qilinadi, boshqalarida til normalari, badiiy asar tili qarab chiqiladi, uchinchi bir xillarida o‘zbek tilining tasviriy vositalari o‘rganiladi». 1 4 Stilistikaning qamrovi shu qadar kengki. Uning ayrim tushunchalariga aniqlik kiritib olishga to‘g‘ri keladi. Til stillari va nutq stillari o‘rtasidagi munosabatni aniqlab olish, badiiy adabiyottilini o‘rganish aspektlarini belgilash, uni funktsional uslublar yo‘nalishi bo‘yicha o‘rganish ana shunday muammolar qatoriga kiradi. V.V.Vinogradov ularning har biriga alohida-alohida munosabat bildirgan: «Til stilistikasi yoki struktural stilistika formalar, so‘zlar, so‘z qatorlari va qurilishlarining, tilning yaxlis tstrukturasi ichida «tizimlar tizimi» sifatida, munasabatdosh bo‘lgan turli xususiy tizimlarni bayon qiladi, ularga baho beradi, 1 3 Кожина М.Н. Стилистика русского языка, с.24-26. 1 4 Кунгуров Р. Стилистика имени существительного в узбекском языке. – Ташкент, 1983, с.8-9.

o‘zaro munosabatlarini, ta`sirini va aloqasini izohlaydi. U tipik belgilar yig‘indisi bilan xarakterlanuvchi til stillarining tarixan o‘zgarib turadigan tendentsiyalari yoki o‘zaro munosabatlarining ko‘rinishlarini o‘rganadi. Bu stillar odatda funktsional stillar deyiladi, masalan, kitobiy stilga umuman qarama-qarshi qo‘yilgan va kommunikativ-maishiy vazifasi bilan hamda shu sababli ba`zan kundalik-maishiy va kundalik-xizmatga doir deb ajratiladigan, boshqa stillardan chegaralangan so‘zlashuv; maxsus va o‘ziga xos xususiyatlari, ilmiy- kommunikativ vazifaga tegishliligi bilan aniq bilinib turuvchi ilmiy-xizmatga doir; xarakterli sifatlari va tashviqot kommunikativ alomatlari bilan ko‘zga tashlanuvchi gazeta- va jurnal-publitsistik; rasmiy-idoraviy hamda rasmiy-hujjat va boshqalar (masalan, tantanali-ritorik, badiiy-tasviriy)». «Nutq stilistikasi hissasiga turli janrlar hamda og‘zaki va yozma nutqning ijtimoiy shartlashilgan ko‘rinishlarining o‘zaro semantik va ekspressiv-stilistik xarakterdagi noziu farqlarini aniqlash vazifasi tushadi. CHunki, og‘zaki nutqning munozaralarda chiqish qilish, ma`ruza, kengash, matbuot konferentsiyasi, doklad, u yoki bu auditoriya bilan suhbat va shu kabi kompozitsion shakllari odatda so‘zlashuv va kitobiy til elementlarining ko‘p ko‘rinishdagi almashinib turishi yoki qorishiq holda kelishi asosiga quriladi». «Badiiy adabiyot stilistikasi uchun adabiyot tizimi o‘zining asosiy stilistik shakllari va bu shakllarning janr ko‘rinishlari bilan, individual-badiiy, maktablar va yo‘nalishlar uslublari va shu kabilar atrofida aylanadigan qiyoslash va qarama- qarshi qo‘yishlari bilan birgalikda tadqiqot predmeti sanaladi». 1 5 A.V.Stepanov ham til stili va nuto‘ stilini farqlaydi. U til stilistikasiga adabiy tilning yozma ko‘rinishlari bo‘lgan adabiy-badiiy, ilmiy, publitsistik, notiqlik, amaliy, epistolyap uslub taraqqiyotini o‘rganuvchi tarixiy soha deb qaraydi. Uningcha, adabiy til tarixi shu uslublar tarixidan iborat. Nutq stilistikasi ham uslublarni o‘rganadi. Ammo ular tarixiy taraqqiyotda, o‘zaro bir-biriga o‘tib yoki yaqinlashib borish holatida emas, balki hozirgi nutqiy janrlarda qo‘llanishini o‘rganadi. Til stili faqat yozma shaklda, nutq stili esa ham yozma, ham og‘zaki 1 5 Виноградов В.В. Стилистика. Теория поэтической речи. Поэтика., с.5, 15, 75.

shaklda faoliyat ko‘rsatadi. Til belgisi uning hamma janrlarida ham yadroliligicha qolaveradi. Nutq stilistikasi tilning hozirgi ijtimoiy, yoki bizda «ommaviy aloqa tili», nutq madaniyati deb ataladigan qo‘llanilishini o‘rganadi. 1 6 R.A.Budagov ham bu masalaga o‘z munosabatini bildirgan. Uningcha bu stillar bir-birlaridan farqlanishi kerak. CHunki, til stillari fonetik, leksik, sintaktik asoslarga tayanib shakllanadi Nutq stillari esa nutq jarayoni bilan bog‘liq ravishda son jihatdan juda ko‘pdir. 1 7 Bizningcha, tilning amaliy qonuniyatlarini chuqur o‘rgangan M.N.Kojina bu masalalarga to‘g‘ri yondoshgan. Uning fikricha, tilning dinamik hodisa deb izohlanishi, o‘zining kelib chiqishi va amalda bo‘lishiga ko‘ra stilistik aspekti aynan nutqiy faoliyat tilning funktsional tomoni bilan boqlangani til stillari va nutq stillarini qarama-qarshi qo‘yish muammosini olib tashlashni taqozo qiladi. Funktsional stillar tilning amaliy jihatlarini ko‘rsatuvchi hodisadir. Garchi u til stillari sanalsa ham, biroq «funktsional» atamasi tilning dinamik tomoni – uning nutq jarayonida amal qilishi bilan bog‘liq. SHu ma`noda ularni nutqiy deyish mumkin. Natijada «funktsional» aniqlovchisi bu erda «nutqiy» so‘zi bilan sinonimik vazifanibajaradi. «Shunday qilib, funktsional stil – bu bir vaqtning o‘zida ham til stili, ham nutq stilidir, aniqrog‘i esa, tilning funktsional aspekti uslubidir». 1 8 Demak, til stillari va nutq stillarini doimo birgalikda, dialektik aloqadorlikda olib qaralgandagina, tilga, uning ahamiyatiga to‘g‘ri munosabatda bo‘linadi. O‘zbek uslubshunosligida ham tahlil jarayonida mana shu xulosalarga tayanib ish ko‘rilmoqda. Endi bir necha og‘iz gap badiiy adabiyot stilistikasi va badiiy uslub haqida. V.V.Vinogradov stilistikaning uch yo‘nalishini belgilashda, uning uchinchisi – badiiy adabiyot stilistikasining ham ob`ektini ko‘ratib bergan edi: «Badiiy adabiyot stilistikasining maqsadi ma`lum tahlil yo‘li bilan adabiy asarni tashkil etishning qonuniyatlari va usullarini ochishdir, yozuvchini individual uslubini, adabiy 1 6 Степанов А.В. Основные понятия стилистики. – М., 1966, с.10-13, 66. 1 7 Будагов Р.А. Литературные языки и языковые стили, с.70-75, 372. 1 8 Кожина М.Н. Стилистика русского языка, с.56.

maktablar, badiiy asarlar va shu kabilarning tuzilish tizimidagi individual o‘ziga xosligini tasvirlab berish va aniqlashdir». 1 9 Demak, badiiy adabiyot stilistikasi yozuvchi yok uning ma`lum asari, adabiy maktablar, yo‘nalishlar hamda ma`lum davr adabiyotining uslubiy o‘ziga xosliklarini o‘rganadi. Bunda eng kichik bir asarning syujeti va kompozitsiyasidan tortib, yozuvchi yashagan muhit yoki asar voqealari aks ettirilgan davrgacha bo‘lgan juda katta chegara hisobga olinadi va albatta asarning tiliga ham murojaat qilinadi. Boshqacha qilib bu stilistikani adabiyotshunoslik stilistikasi, deb ham ataydilar. Badiiy asar matnini tahlil qilishning tilshunoslik fani manfaatdor bo‘ladigan boshqa bir jihati ham borki, uni ikki yo‘nalishga ajratib qarashga to‘g‘ri keladi. Birinchidan, badiiy asar matnidan tilni sinxronik va diaxronik yo‘nalishda o‘rganishda, tilshunoslikning esa nazariy va amaliy asoslarini ishlab chiqishda, uning ma`lum davrdagi yoki hozirgi paytdagi ahvolini,taraqqiyot qonunlarini o‘rganishda, turli kategoriyalarni ilmiy tahlil qilishda material sifatida foydalanadi. Xuddi ana shunday material vazifasini turli davrlarda yozilgan tarixiy va ilmiy asarlar, xalq og‘zaki ijodi namunalari ham bemalol o‘tayverishi mumkin. Bu tadqiqot badiiy asar yoki uning muallifining, ijodiy oqimlar, yo‘nalishlar, maktablar yoki ma`lum davr tili va uslubining o‘ziga xosligi haqida to‘liq tasavvur bera olmaydi va bu uning vazifasiga ham kirmaydi. Ikkinchidan, badiiy asar materialidan tilda yuz berayotgan sifat o‘zgarishlari, ya`ni ma`no taraqqiyotini aniqlash maqsadida foydalaniladi. Bunda tadqiqotchining o‘z oldiga qo‘ygan maqsadidan kelib chiqib, tildagi hamma birliklar – fonetik birlikdan tortib frazeologizmlargacha bo‘lgan katta material qamrab olinadi v ular yangi bir prizmadan – stilistik prizmadan o‘tkaziladi. Bu tadqiqotlarda til vositalarining o‘z birlamchi ma`nolari emas, balki matniy, nutqdagi qo‘shimcha ma`nolari, ularning bajargan vazifalari va bu bajargan vazifasiga qarab chegaralanishlari o‘rganiladi. Milliy til boyligini, uning bugungi 1 9 Виноградов В.В. Стилистика. Теория поэтической речи. Поэтика., с.79.

ahvolini belgilashda katta rol’ o‘ynaydigan bu yo‘nalishni lingvistik stilistika deb ataydilar. Masalaga xuddi mana shu tarzda yondoshilsagina badiiy asar tilini kim o‘rganishi kerak – tilshunoslarmi yoki adabiyotshunoslar, deganmunozaraga birmuncha aniqlik kiritiladi. Bu o‘rinda faqat shuni qo‘shimcha qilish mumkinki, adabiyotshunoslikda tilni blimasdan turib asarning badiiy- estetik qimmati to‘g‘risida to‘laqonli xulosa chiqarib bo‘lmaydi. Xuddi shuningdek, turli janrlardagi badiiy asarlarga material sifatida tayanmagan tilshunoslikning taraqqiyotini ham tasavvur qilish qiyin bo‘ladi. Badiiy asar tilini tilshunoslik aspektida o‘rganishning katta umumnazariy ahamiyati bor. Birinchidan, u ma`lum bir davr tilini, uning taraqqiyotini hamda vazifaviy uslublarini o‘rganisha yordam beradi, ikkinchidan, yozuvchining til materialidan foydalanishdagi individual o‘ziga xosligini aniqlashga ko‘maklashadi. Shunday qilib, stilistika ham adabiyotshunoslikning, ham tilshunoslikning integral uzviy qismiga kiradi. Ayni paytda ularning tadqiqot doirasi qisman bir- biriga mos keladi, qisman farq qiladi. Navbatdagi gap funktsional stillar – vazifaviy uslublar haqida. Ma`lumki, kishilar o‘z ijtimoiy faoliyatlarida tildagi barcha vositalardan – fonetik, grammatik, leksik, frazeologik birliklardan foydalanganlarida, avvalo, ularni o‘z ehtiyojlaridan kelib chiqib, nutq mavzusiga, vaziyatga qarab tanlaydilar va ishlatadilar. Tilimizdagi vositalarning bir nechalab ko‘rinishlarga ega bo‘lishi, sinonimik rang- baranglik shunday yo‘l tutishga imkon beradi. Mana shu tanlash nutq jarayonida til birliklarining o‘ziga xos uslubiy chegaralanishini taqozo qiladi. Til elementlarini ijtimoiy muhitda tanlab ishlatish zarurati va ularni tilshunoslikda ilmiy-amaliy tahlil qilish stilistikada yangi sohani – funktsional stilistikani – vazifaviy uslubshunoslikni vujudga keltirdi. Tilshunoslikda, jumladan o‘zbek tilshunosligida vazifaviy uslublar tasnifi borasida munozarali fikrlarning bo‘lishidan qat`iy nazar, bunda ikki yo‘l ahamiyatli hisoblanadi: 1) tilning ijtimoiy vazifasiga asoslanish; 2) u qo‘llanadigan

doirani, muhitni e`tiborga olish. Bunday paytda til bajaradigan ijtimoiy vazifadan kelib chiqib ish ko‘rish maqsadga muvofiqligi asos e`tiborga olinsa, V.V.Vinogradov tasnifining nima uchun shuhrat qozonganligining sababini tushunsa bo‘ladi: «Tilning aloqa, xabar va ta`sir kabi muhim ijtimoiy vazifalari ajratilganda til strukturasi umumiy planida quyidagi uslublar chegaralangan bo‘lishi mumkin edi: kundaliy-maishiy uslub (aloqa vazifasi), kundalik-xizmatga doir, rasmiy-hujjat va ilmiy (xabar vazifasi), publitsistik va badiiy-belletristik (ta`sir vazifasi)». 2 0 Ba`zi tadqiqotchilar vazifaviy uslublar tasnifida faqat til bajarayotgan vazifani hisobga olishning o‘zi etarli emas deb hisoblaydilar. Bunda ular nutqning mavzusi, so‘zlovchi va tinglovchining (yozuvchi yoki o‘quvchining) shaxsi va ular o‘rtasidagi munosabat, muloqot paytidagi vaziyat kabilarning ham ahamiyati muhim ekanligini alohida qayd qiladilar. «Hozirgi zamon stilistikasida, - deb yozadi V.G.Kuznetsov. – vazifaviy uslublarni ijtimoiy ongning ma`lum sohalari bilan o‘zaro munosabati hamda ijtimoiy munosabatlarga aloqadorligiga bog‘liq holda ajratish printsipi keng tarqaldi. Moddiy borliqni, real voqelikni aks ettira borib ijtimoiy ong – jamiyat hayotining ma`naviy tomoni –ma`lum huquqiy, yuridik, siyosiy, ilmiy, estetik, etik va boshqa qarashlarni, tasavvur va nazariyalarni o‘ziga qo‘shib oladi. Ijtimoiy ong doirasi uslubga nisbatan birlamchi bo‘lib, uning shakllanishi, amal qilishi va rivojlanishini belgilaydi. Ijtimoiy ongning har bir sohasi ma`lum til vositalarini tanlash va (ma`lum matnga) berkitishda o‘z ifoda usuliga ega. Shunday qilib, funktsional uslublarni aniqlash zamirida ekstralingvistik omil bo‘lishi kerak». 2 1 Har ikki omil – lingvistik va ekstralingvistik (paralingvistik) omillar birgalikda olingandagina vazifaviy uslublarga bo‘lgan qarash atroflicha bo‘lishi, ularning qamrov doirasi birmuncha aniq ifodalanishi mumkin. Hozirgi o‘zbek adabiy tili vazifaviy uslublari miqdori va tasnifi haqida ham turlicha qarashlar mavjud. A. Sulaymonovning «Til stillari haqida» nomli maqolasi ana shu masalaga oydinlik kiritish yo‘lidagi dastlabki urinishlardan biridir. 2 0 Виноградов В.В. Стилистика. Теория поэтической речи. Поэтика., с.6. 2 1 Кузнецов В.Г. Функциональные стили современного французского языка. – М.,1991, с.14.

Muallifning «Stilistikaning vazifasi u yoki bu stilda yoki nutq formasida, ya`ni og‘zaki va yozma nutqda, qanday til hodisalari ko‘proq qo‘llanishini aniqlashdan iboratdir» 2 2 degan gaplaridan tushunish mumkinki, u til yoki nutq stillarini yozma va og‘zaki – so‘zlashuv uslublariga ajratgan. G‘. Abdurahmonov tasnifida ham ana shu fikr etakchi o‘rinda turadi: «Ma`lumki, nutq ikki xil (yozma va og‘zaki) nutqdan iborat. YOzma nutq: 1) badiiy nutq, 2) ilmiy nutq, 3) publitsistik nutq, 4) rasmiy nutq, 5) neytral nutqdan iboratdir (Bu nutq turlari ayrim adabiyotlarda stilistik qatlamlar sifatida talqin qilinadi). Og‘zaki nutq esa turli ijtimoiy qatlamlarning nutqlaridan, turli sheva nutqlaridan tashkil topadi. Nutq stili bo‘lsa quyidagi qatlamlardan iborat bo‘ladi : 1) neytral’ stil’, 2) tantanali stil’, 3) intim stil’, 4) yumoristik stil’ va satirik stil’, 5) rasmiy stil’. Nutqda (xoh yozma, xoh og‘zaki bo‘lsin) bu stil’ qatlamlari aralashib keladi, nutq janriga ko‘ra biror stilistik qatlam etakchi, asos bo‘ladi». 2 3 I. Qo‘chqortoev bu masalaga ancha ehtiyotkorlik bilan yondoshadi: «O‘zbek adabiy tilining stilistik ixtisoslashuvi, uning funktsional uslublari ilmda ham qat`iy chegaralab berilgan emas. – deydi u. – SHuning uchun bu masala yuzasidan hozircha aniq, izchil bir fikr aytish qiyin, albatta. Lekin o‘zbek adbiy tili doirasida badiiy, ilmiy, ijtimoiy-siyosiy uslublarning o‘ziga xos xususiyatlari, ularni bir- biridan farqlaydigan belgilar ma`lum darajada aniq sezilib turadi». 2 4 Vazifaviy uslublar tasnifi masalasiga oid fikrlar S. Muhamedov tomonidan ham aytilgan. 2 5 B.O‘rinboev ham «Funktsional uslubiyat va uning mohiyati» asarida ushbu masalaga to‘xtaladi: «Hozirgi o‘zbek tilidagi uslublar quyidagilardan iborat deb hisoblaymiz: 2 2 Сулаймонов А. Тил стиллари hаqида // Совет мактаби, 1964, №6, 21-23-бетлар. 2 3 Абдураhмонов G‘. Стилистик нормалар hаqида // O‘збек тили ва адабиёти, 1969, № 6, 51-бет. 2 4 Qo‘чqортоев И. Адабий тилнинг стилистик табаqаланиши ва нутq маданияти // «Нутq маданиятига оид масалалар» тo‘плами. – Тошкент, 1973, 110-бет. 2 5 Муhамедов С. O‘збек тили функционал стилларини белгилаш тo‘g‘рисида // O‘збек тили ва аабиёти, 1983, № 4, 58-бет.

I.Til uslublari. 1.Kitobiy uslub; 2. So‘zlashuv uslubi. II. Nutq uslublari. 1.Asosiy kommunikativ uslub. Bu uslubga o‘z navbatida: a) so‘zlashuv nutqi uslubi; b) ilmiy nutq uslubi; v) gazeta – publitsistik uslubi; g) rasmiy – ish nutqi uslubi kiradi» . 2 6 N.A. Baskakovning quyidagi mulohazalari turkiy tillarda uning yana boshqa turlari mavjud bo‘lganligidan dalolat beradi: «Turkiyning har bir mahalliy varianti stilistik sistemalari, birinchidan, ham prozaik, ham poetik janr tiplari va ko‘rinishlarining ulkan rivoji va murakkablashishi bilan, ikkinchidan, barcha funktsional uslublarning; 1. ilmiy – publitsistik, (tarixiy) jug‘rofiy, filologik xarakterdagi prozaik va poetik traktatlar, tabiiy va aniq fanlar bo‘yicha prozaik hamda poetik asarlar va boshqalar; 2) badiiy (prozaik va ulkan darajadagi poetik asarlarning ko‘plab poemalar, dostonlar, g‘azallar, muxammaslar, soqiynomalar, qit`alar, ruboiylar, tuyuqlar kabi har xil turlari va xillari); 3) xizmatga doir (farmonlar, tarxon yorliqlari, nomalar, turlicha diplomatik hamda huquqiy hujjatlar va boshqalar); 4) diniy uslub (vaqf hujjatlar, diniy falsafiy va huquqiy asarlar, tafsirlar, imomlarning diniy murojaatlari kabi) larning ko‘plab poetik va prozaik janr ko‘rinishlari shakllanishi bilan xarakterlanadi. Funktsional uslublarning bu barcha tiplari va ko‘rinishlari o‘rta va yangi davr yozma va og‘zaki turkiy tillarda sezilarli darajada ko‘pchilik turkiy xalqlar uchun rasmiy din bo‘lgan islom ta`sirida, u orqali esa o‘sha davrda amalda bo‘lgan qoidalar – adabiy yozma, qisman og‘zaki, arab va fors tillari ta`sirida shakllandi». 2 7 Ko‘rinadiki, o‘zbek tilidagi vazifaviy uslublarga doir qarashlar umumlashtiriladigan bo‘lsa, uslublar dastlab og‘zaki va yozma shakllarga, ularni yana o‘z navbatida ilmiy, rasmiy, ommabop, badiiy, diniy va so‘zlashuv kabi ko‘rinishlarga ajratish haqida qarashlar mavjud. Hozircha ulardan beshtasi – ilmiy, 2 6 O‘ринбоев Б. Функционал услубият ва унинг моhияти. - -Тошкент: Фан, 1992, 32-33-бет. 2 7 Баскаков Н.А. Структурные и функциональные стилистические модификации в современных тюркских языках // Развитие стилистических систем литературных языков народов СССР. – Ашхабад, 1968, с.57.

rasmiy, ommabop, badiiy, so‘zlashuv uslublari va ularning me`yoriy xususiyatlari, til materiali sifatidagi hamda nutq jarayonidgi o‘ziga xosliklari o‘zbek tilshunosligida monografik yo‘nalishda o‘rganilgan. 2 8 Ammo diniy uslub o‘zbek tilida haqiqatdan mavjudmi, agar mavjud bo‘lsa, uning lingvostilistik xususiyatlari nimalardan iborat, degan masala hozircha o‘rganilgan emas. Shunday qilib, tadqiqotlarda vazifaviy uslublar soni o‘ntagacha ko‘rsatiladi: badiiy-belletristik, ijtimoiy-publitsistik (matbuot), ilmiy bayon, texnik-ishlab chiqarish, rasmiy-hujjat (idoraviy), epistolyar, neytral, notiqlik, maishiy nutq, diniy kabi. Bu tasniflarning ko‘pchiligida asosan beshta uslub takrorlanadi: so‘zlashuv uslubi, rasmiy uslub, ilmiy uslub, ommabop uslub, badiiy uslub. O‘zbek tili uslubshunosligida ham vazifaviy uslublar uchun ana shu tasnif asos qilib olingan. Aytilganlardan ma`lum bo‘ladiki, o‘zbek tilshunoslgida uslubshunoslikning predmetini, maqsad vazifalarini, undagi asosiy yo‘nalishlarni belgilashda ma`lum ishlar amalga oshirilgan va shu asosda tegishli nazariy xulosalar chiqarilganki, ularga asoslanib bundan keyingi tadqiqotlarni davom ettirish mumkin bo‘ladi. SHu bilan birga amalga oshirilishi lozim bo‘lgan vazifalar ham oz emas. Ular nazarimizda quyidagilar: 1. O‘zbek tili uslubshunosligida uning fonostilistika – fonetik uslubshunoslik masalalari etarli darajada o‘rganilgan emas. To‘g‘ri, X.Doniyorov va B.Yo‘ldoshevlarning «Adabiy til va badiiy stil’» monografiyasida, A.Abduazizovning «Fonostilistik vositalarni o‘rganishga doir» maqolasida mavzuning dolzarbligi, uning predmeti, maqsad va vazifalari belgilab berilgan. G.YAxshieva tomonidan «Fonografik uslubiy vositalar» nomi bilan nomzodlik dissertatsiyasi himoya qilindi. 2 9 Ammo bu sohadagi tadqiqotlar davom ettirilishi, 2 8 O‘ринбоев Б. O‘збек сo‘злашув нутqи масалалари. ДД. – Тошкент, 1974; Мукаррамов М. Hозирги o‘збек адабий тилининг илмий услуби семантик-функционал аспектда. ДД. – Тошкент, 1985; Каримов С.А. O‘збек тилининг бадиий услуби. ДД. – Тошкент, 1994; Бобохоно- в а Д.А. Hозирги o‘збек адабий тилининг расмий-иш услуби, НД. – Тошкент, 1978; Qурбонов Т.И. Hозирги o‘збек адабий тилининг публицистик услуби. НД – Тошкент, 1987. 2 9 Q а р а н г: Дониёров Х., Йo‘лдошев Б. Адабий тил ва бадиий стиль. – Тошкент, 1988, 70-77-бетлар. Абдуазизов А. Фоностилистик воситаларнинг o‘рганилишига доир // O‘збек тили ва адабиёти, 1985, 2-сон, 24-бет. Яхшиева Г. O‘збек тилида фонографик услубий воситалар. – Тошкент, 1996. Яхшиева Г. O‘збек тилида фонографик услубий воситалар: Филол.фан.номз. …дис.автореф. – Тошкент, 1997. –25 б.

o‘zbek tilining fonetik stilistikasi nazariy asosga qo‘yilishi, uni o‘rganish metodlari belgilab berilishi lozim. 2. Leksik va grammatik uslubshunoslik ham mukammal tadqiqotlar amalga oshirilishini taqozo qilmoqda. Jumladan, leksik birliklar tarixiylik va hozirgi iste`mol darajasi (diaxronik va sinxronik), ma`no va shakl munosabati hamda uslublararo vazifaviy taqsimlanishi nuqtai nazaridan keng ko‘lamda tadqiq etilishi zarur. Morfologik uslubshunoslikdagi bo‘shliq ham to‘ldirilib, sifat, son, olmosh, ravish, ko‘makchi, bog‘lovchi, yuklama, undov, taqlid, modal so‘zlar singari so‘z turkumlari monografik kuzatish ob`ektiga aylanmog‘i lozim. Sodda gap uslubiyati o‘rganilishi, ular qo‘shma gaplar bilan qiyoslanishi, umuman gap uslubiyati yanada jiddiy tadqiqotlarni taqozo qiladi. 3. Vazifaviy uslubshunoslik sohasida amalga oshirilishi lozim bo‘lgan ishlar ham anchagina. Garchi o‘zbek tilida beshta – so‘zlashuv, rasmiy, ilmiy, ommabop va badiiy uslublar mavjudligi e`tirof etilib, har biri monografik kuzatish mavzusi bo‘lgan bo‘lsa-da, ular umumlashtirilib, o‘zbek tili vazifaviy uslublari amalda bo‘lishining qonuniyatlari to‘g‘risida yaxlit nazariy xulosalarga kelingan emas. Bu uslublarning shakllanish va rivojlanish tarixi, har bir davrga xos xususiyatlari bosqichma-bosqich o‘rganilgani yo‘q. Ularning shakllanishidagi til va tildan tashqarida bo‘lgan omillarning namoyon bo‘lish xususiyatlari har bir vazifaviy uslubning janrlari misolida o‘rganilishi zarur. Bu uslublarning shakllanishida tashqi ta`sir masalalari ham e`tibordan chetda qolmasligi lozim. 4. Keyingi paytlarda o‘rta maktablar, o‘rta maxsus o‘quv yurtlari, kasb- hunar kollejlariga mo‘ljallab, ona tili fanidan yozilgan darsliklar ko‘payib ketdi. Bu esa mavzuning turli mualliflar tomonidan turlicha yoritilishiga sabab bo‘lmoqda, binobarin, materialning o‘quvchi tomonidan o‘zlashtirilishi qiyinlashmoqda. Bu muammolar uslubshunoslikka oid mavzularni yoritishda ayniqsa seziladi. «Ta`lim to‘g‘risida»gi Qonun va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» bu qiyinchiliklarga ma`lum darajada chek qo‘ydi. Ta`lim tizimining qaysi bosqichida bo‘lmasin, bundan keyin darsliklar Davlat ta`lim standartlari asosida yoziladi.

Ta`lim tizimida uslubshunoslik masalarini o‘rganish ham ushbu hujjatlar asosida tartibga keltirilishi taqozo qilinar ekan, dastlab yagona dastur va metodika ishlab chiqilishi zarur. Bu qayd etilganlar o‘zbek tili uslubshunosligi oldida tadqiq etilishi lozim bo‘lgan galdagi vazifalardir.

Похожие

O‘zbek lug‘atchiligi muammolari

Tarixiylik jihatidan o‘zbek tili leksikasi

Hozirgi o‘zbek adabiy tilining leksik, tarixiy etimologik qatlamlari

Grammatik stilistika uning predmeti maqsad va vazifalari

Grammatika. Grammatik ma’no va grammatik shakl. Grammatik kategoriya