O’zbek (ona) tili o’qitish metodlari va usullari - Лингвистика - Рефераты

O’zbek (ona) tili o’qitish metodlari va usullari

Загружено в:

27.10.2022

Скачано:

0

Размер:

59.7529296875 KB

O’zbek (ona) tili o’qitish metodlari va usullari Reja: 1. Dars metodlari haqida umumiy tushuncha. 2. Ona tili ta’limida bilim berishga mo’ljallangan an’anaviy metodlar. 3.Ona tili ta’limida bilim olishga mo’ljallangan zamonaviy metodlar. 4. Ona tili ta’limida dars metodini tanlash muammosi. 5. Ona tili ta’limida dars usullari.

Hozirgi pedagogik amaliyotda ta’lim metodlarining 200dan ortiq turi mavjudligi e’tirof etiladi. Dars metodlari haqida umumiy tushuncha. Metod yunoncha metodos so’zidan olingan bo’lib , yo’l, yo’riq yoki usul demakdir. Ona tili o’qitish metodlari deganda ona tili ta’limi maqsadiga erishish usullari va bu borada tartibga solingan faoliyat tushuniladi. Shu o’rinda ta’kidlash lozimki, zamonaviy “Didaktika” fani metod va usulni farqlaydi. Metod maqsadga erishish yo’lidagi faoliyatni ifodalovchi keng tushuncha. U ta’lim jarayonida ham o’qituvchi, ham o’quvchi faoliyatiga oid jihatlarni ta’lim maqsadi, ta’lim mazmuni, o’qitish vositalari, ta’lim beruvchi hamda ta’lim oluvchi munosabatlari bilan bog’liq ravishda qamrab oladi. Ta’lim metodlari to’g’ri tanlangandagina o’rgatish hamda o’rganish faoliyatlari o’zaro muvofiqlashadi va ijtimoiy buyurtma sifatida belgilangan ta’lim maqsadi voqelanadi. Pedagogik adabiyotlarda ko’p bora tahlil etilgan ta’lim usuli masalasi ham ta’lim mazmuni kabi qadimiydir. O’qitish usuli ta’lim metodining tarkibiy qismi bo’lib u faqat o’qituvchi faoliyatiga yoki faqat o’quvchi bagarishi bilan bog’liq faoliyatga tegishli bo’lishi mumkin. Masalan, yangi mavzuni og’zaki bayon etish, o’tilgan mavzuni test yoki tarqatmalar asosida so’rash, mustahkamlash, muayyan bob, bo’limni takrorlash uchun o’ziga xos savol va topshiriqlar tuzish o’qituvchi faoliyatiga tegishli usullar bo’lsa; muayyan mavzuni mustaqil o’zlashtirish, mavzuga oid muhim o’rinlarni konspektlashtirish o’quvchi faoliyatiga doir usullar hisoblanadi. Usul–insonning bilish jarayonini tartibli ravishda amalga oshirish yoki biror obyektni amaliy o’zgartirish uskunasi, mexanizmi. Usul aslida insonning amaliy faoliyati negizida yuzaga keladi. Faoliyat usullarining asosiy mazmunini, avvalo, amaliyotda sinalgan narsalar, masalan, ilmiy tadqiqot, bilish yo’li, nazariya, ta’limotlar tashkil etadi. Faoliyat usullari orqali amalga oshirilgan maqsad keyingi maqsadni yoki bosh maqsadni yaratuvchi yoxud amaliyot mazmunini, izchilligini belgilovchi usullar vazifasini bajaradi. Xullas, ta’lim usuli ta’lim metodiga nisbatan xususiylik xarakteridagi tor tushuncha bo’lib, u ta’lim metodi tarkibiga kiruvchi ta’limiy faoliyat turidir.

Bilim olishning ham, ta’lim oluvchiga bilim berishning ham, unga malaka, ko’nikma, odatlarni singdirishning ham, tabiatini shakllantirishning ham xilma-xil vosita, yo’l, metod va usullari mavjud. Faoliyat metodlari to’g’ri bo’lsa, ko’zlangan natijaga komil ishonch bilan erishish mumkin. Bugungi kunga insoniyat tomonidan faoliyat metodlarining nihoyatda boy xazinasi to’plangan. Ammo fan- texnika, madaniyatning to’xtovsiz rivojlanib, murakkablashib borishi, yangi imkoniyatlarning yuzaga kelishi, ularni o’zlashtirish va ta’lim oluvchiga yetkazish metod va usullarini muttasil yangilab turishni talab etadi. Bular, albatta, ona tili ta’limi jarayoniga ham bevosita aloqador. Ta’lim metodlari, avvalo, ilmiy bo’lishi, ta’lim oluvchini o’qitishning amalga oshirilishi ko’zda tutilgan bosh maqsadi ruhida tarbiyalashga qaratilishi, ta’lim oluvchi rivojlanishining psixologik- pedagogik imkoniyatlariga muvofiq kelishi, ommabop bo’lishi, o’quv materialini mustahkam egallashga qaratilishi va o’quv predmeti yangiliklari asosida yangilanib, takomillashib borishi zarur. Ta’lim metodi ta’lim mazmunining voqelanish shakli bo’lganligi sababli pedagogik (didaktik) adabiyotlarda u ta’lim mazmuni muhokama etilayotganda ham, ma’lum bir mavzuni sinfda o’tish jarayonida ham, metodik ishlanma va tavsiyalarda ham keng muhokama etiladi. O’z-o’zidan tushunarliki, didaktik jarayon, bolaga bilim berish, ijodiy faoliyatda malaka va ko’nikma hosil qilish, har bir ishda mustaqillik, tadbirkorlik hamda ijodiy yondashishni uning zotiy xislatiga – odat va tabiatiga aylantirish xilma-xil yo’l, usul, metod hamda vositalardan foydalanishni talab qiladi. Bunda A.S.Makarenkoning: “ Men oddiygina «Bu yoqqa kel!» amrini 72 usulda aytishni o’zlashtirganimdan keyingina o’zimni pedagog deb his etdim ”, degan fikrini eslash o’rinli. Haqiqatan ham, ta’lim metodi va usuli hech qachon universal, umumiy, qat’iy, qotib qolgan va yakka-yu yagona to’g’ri bo’lishi mumkin emas. O’qituvchi sharoitga, muayyan holatga, o’quvchilarning yosh, tajriba, taraqqiyot xususiyatlariga muvofiq ravishda, har bir holatga uyg’un tarzda shu – faqat mavjud sharoit va shu shaxs uchun mos bo’lgan usul tanlay olsagina, ko’zlangan maqsadga yetishi aniq. Shu bois Y.K.Babanskiy va M.M.Potoshniklar “Ma’lum

bir mavzuni o’tish uchun yozilgan metodik tavsiya va ishlanmalarda ta’limning eng samarali usuli qo’llanilganmi?”, degan savolga qat’iylik bilan “Yo’q” deb javob beradilar, zeroki bu tavsiya- yu ishlanmalar amaliyotdan, o’qituvchi ish tutayotgan muayyan sharoitdan uzilgan. Shunday ekan u “eng samarali metod, usul” bo’la olmaydi. “Eng samarali metod, usul – bu ijodkor o’qituvchi ma’lum bir maqsadga erishishning xilma-xil yo’l, usul va metodlaridan (ta’lim va ta’sir usullaridan) xuddi mana shu sharoit hamda holatga mos tanlagan turi”dir, chunki ta’lim metodi va usuli uchun invariantlik xos emas. 1 Ta’lim metodi va usulini bir invariantga keltirish mumkin bo’lmasa-da, didaktlar uning asosiy ko’rinishlarini ma’lum bir tiplarga, turlarga birlashtiradilar. 2 Chunonchi, O.Roziqov, M.Mahmudova, B.Azizov, S.Og’ayevlar ta’lim metodlarining asosiy ko’rinishlari sifatida og’zaki bayon (hikoya, ma’ruza, suhbat), ko’rgazmali, muammoli izlanish, mustaqil ishlash, didaktik o’yinlar, amaliylik kabi metodlarni ko’rsatsalar, I.Y.Lerner va M.N.Skatkin o’zlarining ushbu mavzuga bag’ishlangan maxsus tadqiqotlarida ta’lim metodlarini reproduktiv ko’rgazmali bayon ( репродуктивность , объяснительно - иллюстративность ), muammoli ( проблемный ), tadqiqiy ( исследовательский ) kabi turlarga ajratadilar va ulardan har biri ma’lum bir maqsadni ko’zlashi, hech qachon barcha holatlar uchun qat’iy va mutlaq bo’la olmasligini takror va takror uqtiradilar. Demak, ta’lim metodi hech qachon va hech bir zamonda yagona, mutlaq bo’lishi mumkin emas. U mavzu xususiyati, o’qituvchi va o’quvchi saviyasi, ta’lim sharoiti hamda juda ko’p holatlar hisobga olingan ravishda ta’limning (mavzuning) har bir turi, bosqichi, bo’g’ini uchun muayyan ravishda tanlansa-da, ta’lim maqsadi bilan uzviy bog’liq tarzda ta’lim turi, ma’lum o’quv predmeti uchun global (umumiy) ravishda ma’lum bir yetakchi, asosiy, bosh ko’rinishga ega bo’la oladi. 1 Бабанский Ю.К., Поташник М.М. Оптимизация педагогического процесса (в вопросах и ответах). – Киев: Радянська школа, 1984. – 288 стр. 2 Лернер И.Я., Скаткин М.Н. О методах обучения. – М.: Педагогика, 1979. – стр.115121.; Розиқов О., Оғаев С., Маҳмудова М., Адизов Б. Дидактика. – Т.: Фан, 1997. – 184202-б.

Ona tili ta’limida bilim berishga mo’ljallangan an’anaviy metodlar. Ta’lim maqsadi bilimdon shaxsni tayyorlashni loyihalashtirsa, bunday ta’limda retroskopik metodlar, deduktiv ta’lim, ya’ni o’quvchiga bilim berishga mo’ljallangan metodlar yetakchilik qilishi shubhasiz, chunki ta’lim maqsadi shuni talab qiladi. (Olimlarning fikricha, “bilimli shaxs” ko’p narsani biladigan kishi, lekin insonning xotirasi imkoniyatlari cheklangan va u cheksiz bilimga ega bo’la olmaydi. “Bilimli shaxs”ning miyasi ma’lum miqdordagi bilimlar bilan to’ldirilishi zarur, ta’lim beruvchi esa shu idishni to’ldiruvchi vazifasini o’taydi.) Bunda ta’lim oluvchi va ta’lim beruvchi orasidagi munosabat qanday bo’lishi lozim? Ona tili ta’limida bilim berishga mo’ljallangan an’anaviy metodlar ta’lim oluvchiga ma’lum miqdordagi bilimni o’rgatish obyekti, ta’lim beruvchiga esa o’rgatish jarayonining subyekti sifatida yondashadi. Bu yondashish retroskopik metoddan, ya’ni qoidadan tahlilga, umumiylikdan xususiylikka qarab intilish – bilim berish yo’lidan foydalanishni taqozo etadi. Bir qator olimlar– I.Y.Lerner, A.M.Matyushkin, M.Mahmudova, A.V.Zankov, Y.V.Senko, V.P.Palamarchuk, N.F.Talizina va boshqalarning didaktik asarlarida ham ta’lim metodlariga xos ilmiy-nazariy fikrlar silsilasida ta’lim oluvchiga obyekt, ta’lim beruvchiga subyekt sifatida yondashilgan. 3 Ta’limni deduktiv-reproduktiv metodda tashkil etish uzoq yillar ta’lim jarayonida hokim bo’lib kelgan. Bular quyidagilar: 1. Og’zaki bayon metodi hikoya, ma’ruza shakllariga ega bo’lib, unda asosan, o’qituvchi tushuntiradi, o’quvchilar tinglaydi. Hikoya metodi . Yangi mavzu o’qituvchi tomonidan aytib beriladi. Masalan, 5-sinfda o’quvchilariga “So’z birikmasi” mavzusi o’tilayotganda, o’qituvchi so’z birikmasining ta’rifini (Tobe hamda hokim so’zning o’zaro uyg’unligi so’z birikmasidir) keltiradi. Misollar yozilgan ko’rgazmadan foydalanadi. So’z birikmasining tarkibi ikki qism(tobe so’z hamda hokim so’z)dan iborat bo’lishini; agar tobe so’zning ham, hokim so’zning ham tarkibi bittadan mustaqil so’zdan 3 Бабанский Ю.К. Оптимизация процесса обучения (общедидактический аспект). – М.: Педагогика, 1977. – 174 стр.; Бабанский Ю.К. Ҳозирги замон умумий таълим мактабида ўқитиш методлари. – Т.: Ўқитувчи, 1990. – 277 б.; Розиқов О., Оғаев С., Маҳмудова М., Адизов Б. Дидактика. – Т.: Фан, 1997. – 256 б.; Савин Н.В. Педагогика. – Т.: Ўқитувчи, 1975. – 336 б.

iborat ( opamning qalami, do’stim bilan suhbat, go’zal bog’ ) bo’lsa, bunday so’z birikmalari tuzilishiga ko’ra sodda so’z birikmasi deyilishini; agarda tobe so’zning yoki hokim so’zning tarkibi bittadan ortiq mustaqil so’zdan tashkil topgan ( kichik opamning qalami, sinfdagi do’stim bilan suhbat, katta go’zal bog’ ) bo’lsa, bunday so’z birikmalari tuzilishiga ko’ra murakkab so’z birikmasi deyilishini aytadi va h. Ma ’ ruza metodi . Ma ’ ruza lotincha lektio –чтение ( o ’ qish ) so ’ zidan olingan bo ’ lib , o ’ quv materialini muntazam ravishda bayon etish demakdir . Ma ’ ruza metodi mazmun - mohiyatiga ko ’ ra 1) muayyan mavzuga yo ’ naltirilgan ; 2) mavzu haqida axborot beradigan ; 3) qiyosiy xarakterda mavzuni yoritadigan ; 4) mavzu mazmuniga qiziqish uyg ’ otadigan turlarga bo ’ linadi . Mazkur metoddan o ’ rta umumta ’ lim maktablarining yuqori sinflarida , o ’ rta maxsus ta ’ limda , shuningdek , oliy ta ’ limda foydalaniladi . Bunda, odatda, ta’lim oluvchi passiv tinglovchi bo’lib qolaveradi. 2. Suhbat metodi . Mazkur metodning axborot xarakteridagi suhbat, mavzuni mustahkamlovchi suhbat hamda evristik suhbat shakllari mavjud. Axborot xarakteridagi suhbat metodi dan, odatda, yangi mavzuni o’tish jarayonida foydalaniladi. O’qituvchi mavzu yuzasidan o’quvchilar quyi sinflarda egallagan bilimlarini nazarda tutib ularni suhbatga jalb etadi. Masalan, 6-sinfda “Shaxs otlari” mavzusini o’tishda o’qituvchi o’quvchilarni 5-sinfda olgan bilimlariga tayangan holda sunbatga tortadi. Suhbatning asosini o’qituvchining savollari hamda o’quvchilarning og’zaki javoblari tashkil etadi. –Ot so’z turkumi deganda nima nazarda tutiladi? –Shaxs, narsa-buyum, o’rin-joy, tushuncha nomlarini bildirgan mustaqil so’zlarga ot deyiladi. –Shaxs otlariga kim misollar aytadi? –Bahrom, Gulbarchin; ota, ona, singil; shifokor, muallim, duradgor... –Yozuvda nega ba’zi shaxs otlari (masalan, Farrux, Mirfayz, Dildor) bosh harf bilan yoziladi-yu, ba’zilari (masalan, kitobxon, chitfurush, amaki, xola, amma kabilar) kichik harf bilan yoziladi?

–Agar shaxs otlari atoqli ot bo’lsa, bosh harf bilan yoziladi. Agar shaxs otlari turdosh ot bo’lsa, kichik harf bilan yoziladi. O’quvchilarning mavzu yuzasidan savollariga yoki javob topolmagan savollariga o’qituvchi javob berib boradi. O’quvchilarga yangi mavzu mazmuni axborot tarzidagi suhbat orqali singdiriladi. Yozma ish (insho, bayon, diktant, ijodiy matn)lar tahlili(xatolar ustida ishlash)da ham axborot xarakteridagi suhbat metodidan foydalaniladi. Mavzuni mustahkamlovchi suhbat metodi ham yuqoridagiga monand. Faqat farqi shundaki, bu metoddan yangi mavzuni yoki muayyan bo’lim, paragrafni o’tib bo’lgandan keyin foydalaniladi. Axborot xarakteridagi suhbat metodi ham, mavzuni mustahkamlovchi suhbat metodi ham o’quvchilarning xotirasiga bog’liq bo’lib, ular o’quvchining qayta esga tushirish faoliyatiga mo’ljallab o’tkaziladi. Evristik suhbat metodi o’quvchini o’ylashga, tafakkur etishga undashi bilan ahamiyatli. Evristik suhbat jarayoni ham o’qituvchi va o’quvchining dialogik nutqi shaklida savol-javobga asoslanadi. Biroq evristik suhbat uchun o’qituvchi tomonidan o’quvchi uchun tayyorlangan savollarga o’quvchi darslikdan yoki boshqa o’quv materialidan tayyor javobni ololmaydi. Evristik suhbat savollari bolani o’ylashga, o’quv mashg’ulotlari davomida olgan bilimlarini bir qadar amaliy tatbiq etishga undaydi. Masalan, 9-sinfda o’qituvchi “Ohang yordamida bog’langan qo’shma gaplar” mavzusi yuzasidan evristik suhbatni quyidagicha tashkil etishi mumkin: Doskaga kuzatish uchun, taxminan, shunday gaplar yoziladi va o’quvchilarga gapning turini aniqlash hamda tinish belgilarini o’rniga qo’yish, ularning ishlatilish sabablarini tushuntirish topshirig’i beriladi: 1.Suv zar suvchi zargar 4. Havo sovuq Po ’ latjonning yuzlari qiziydi 2.Yurt tinch sen tinch 5.Shuni unutmang o’qigan yengadi 3.Osmon yiroq yer qattiq 6.Vaqting ketdi baxting ketdi

O’quvchilar topshiriqni quyidagicha bajaradilar: 1. Suv– zar, suvchi–zargar. (gap turi: ohang yordamida bog’langan qo’shma gap; 1-sodda gap 2-sodda gapdan vergul bilan ajratilgan; ot kesimlar bosh kelishikdagi turdosh ot orqali ifodalanganligi uchun har ikkala egadan keyin tire ishlatilgan.) 2. Yurt tinch –sen tinch . (gap turi: ohang yordamida bog’langan qo’shma gap; 1- sodda gap 2-sodda gapdan tire bilan ajratilgan; sababi, gaplar orasida shart ma’nosi mavjud.) 3. Osmon yiroq –yer qattiq . (gap turi: ohang yordamida bog’langan qo’shma gap; 1-sodda gap 2-sodda gapdan tire bilan ajratilgan; sababi, gaplar orasida zidlik ma’nosi mavjud.) 4. Havo sovuq; Po’latjonning yuzlari qiziydi . (gap turi: ohang yordamida bog’langan qo’shma gap; 1-sodda gap 2-sodda gapdan nuqtali vergul bilan ajratilgan; sababi, qo’shma gap qismlari bir-biriga mazmunan unchalik yaqin emas.) 5. Haqiqat shu: o’qigan yengadi . (gap turi: ohang yordamida bog’langan qo’shma gap; 1-sodda gap 2-sodda gapdan ikki nuqta bilan ajratilgan; sababi, keyingi sodda gap oldingi sodda gapning kesimini izohlagan.) 6. Vaqting ketdi – baxting ketdi . (gap turi: ohang yordamida bog’langan qo’shma gap; 1-sodda gap 2-sodda gapdan tire bilan ajratilgan; sababi, gaplar orasida o’xshatish ma’nosi mavjud.) Evristik suhbat jarayonida o’quvchilar bir-birlarining javoblarini diqqat bilan tinglashlari, to’ldirishlari, xatolarni tuzatib borishga odatlanishlari zarur. (Dars davomida suhbat uchun V-VI sinflarda 10-12, VII-IX sinflarda 12-15, X-XI sinflarda 15-20 daqiqa, takrorlash darslarida esa 30-35 daqiqa sarflash mumkin.) 3. Til faktlarini analiz qilish metodi . Mazkur metod o’z ichiga til faktlarini kuzatish metodi hamda grammatik tahlil metodlarini qamrab oladi. Til faktlarini kuzatish metodi. O’quvchilar o’qituvchi rahbarligida muayyan matn tarkibidan til hodisalarini belgilangan mavzu yoki bo’lim mohiyati nuqtayu nazaridan kuzatadilar, o’z fikrlarini aytadilar, xulosa chiqaradilar. Chunonchi,

1. Fonetika bo’yicha : lug’atdan ikki bo’ginli, ammo yozuvda satrga ko’chirilmaydigan so’zlarni topib yozish: aka, alik, adir, axir, anor, amir; ona, ota, opa, otar, ohor; ulov, uloq, unut, usul; o’lim, o’jar, o’zak, o’lik, o’sha; elak, etak, eshak; imo, imon, ibo, izoh. 2. Leksika bo’yicha : matnni diqqat bilan o’qish va ibodat so’zining lug’aviy ma’nosini izohlash; she’riy matn tarkibidagi so’zlarning ma’nodoshlarini topish; shakldosh so’zlarni aniqlash; uyadosh so’zlarni ajratish va h. Ibodat Mirza Kenjabek she’ri Ibodat ne? Yaratganga itoat ham ibodatdir, Haqiqiy bandalik birlan sadoqat ham ibodatdir. Ibodatdir tiriklikni etolsang ma’rifat bog’i, Mashaqqatli ilm, san’at, qiroat ham ibodatdir. Onang birlan otang qalbi o’tar Ka’ba tavofidan, Alar ko’nglini shod etsang, shu xizmat ham ibodatdir. Xabar oldingmi bemordan, qarindosh, do’st, musofirdan? Birovni yo’qlasang dildan, ziyorat ham ibodatdir. Umrni etmayin isrof, o’zung ro’za, vujuding sof, Agar pok holda uxlarsen, shu rohat ham ibodatdir. Mudom Allohni zikr etsang, halol boriga shukr etsang, Qiyomat kunni fikr etsang, tijorat ham ibodatdir. Butun borliq, nabotot ham yaratganga etar tasbih, Bobo dehqon ekib yursa, ziroat ham ibodatdir. Ibodatdir biror zolim, jafokorga desang haq so’z

Va nodonga sukut etsang, sukunat ham ibodatdir. Agar jufti halol birla ko’ngilxushlik etar bo’lsang, Falak shohid, malak hozir shu fursat ham ibodatdir. Tamal iymon-u ixlosdir, bu qullik bandaga xosdir, Xudo deb qilganing har ish va niyat ham ibodatdir. Bu islomdir hama xublik ibodat holiga kelgay Ki ogohlik bilan o’tgan bu fursat ham ibodatdur. O’quvchilar tahlil natijasida: “Ibodat deganda kishi faqat besh vaqt namoz o’qish, hijobga kirish yoki salla o’rab yurishni emas (chunki bular shakl, xolos), balki toza qalb, sof vijdon, halol mehnat, boshqalarga mehr-oqibat bilan haqiqiy inson sifatida yashamoqni tushunmoq zarur”ligi to’g’risida xulosa chiqarmoqlari muhim. 3. Morfemika bo’yicha: matnni diqqat bilan o’qish va fe’l, ot, sifat yasovchi qo’shimchalarni ajratish: ONA TILIMIZ O’tgan chorak asrdan ko’proq muddat ichida respublikamizda, shubhasiz, katta ishlar amalga oshirildi. Qariyb oila tili darajasiga tushib qolgan, jamiyatda tutgan o’rni zaiflashgan ona tilimizga yangitdan kuch ato etildi. O’zbek tilining mamlakatimiz miqyosida amal qilish doirasi kengaytirildi, ming yillar davomida sayqallagan obro’-e’tibori tiklandi. Faxr etsak arziydigan, to’laqonli davlat tiliga aylandi. Ona tilida aniq fikrlang, adabiy tilda so’zlashing, nutqingizni har xil yot unsurlardan saqlashga harakat qiling. Qayerda va kim bo’lmasin, ona tilini kamsitishlariga aslo yo’l qo’ymang.

Til mavsumiy libos emaski, ob-havoning o’zgarishiga qarab almashtirilsa. Onayizor, vatan, millat kabi tushunchalarning har biri betakrordir. Ona tili ham bitta. Agar o’z xalqingiz orasida soqov va yot bo’lib qolishni istamasangiz, ona tilini puxta o’rganing, uni boshingizga ko’taring. Kishi boshqa tilda bilimli bo’la oladi, ammo faqat ona tilidagi bilimigina bekam-u ko’st bo’lishi mumkin. Ona tilimizni e’zozlashni, qadrlashni va asrashni ma’rifiy millatlardan o’rganing. Keyingi topshiriq sifatida matn tarkibini asos va qo’shimchalarga ajratish vazifasini berish ham mumkin. 4. Morfologiya bo’yicha: matnni diqqat bilan o’qish va matn tarkibidagi so’zlarni turkumlarga ajratish: Bilingki, O’z tilini unutgan xalqning, Bog’larida o’sgan gullarni, Chirmab uxlar zaharli ilon. O’z tilini unutgan xalqning, Osmonida porlamas quyosh– Nur o’rnida to’kiladi tosh. (X. Davrondan) 5. Sintaksis bo’yicha: gaplarni diqqat bilan o’qish va kesimi uyushgan gaplarni ajratish: 1. O’zbek tili o’zligimiz, ozodligimiz ramzi, mustaqil yurtimizning ovozidir. 2. Tilimizni qadrlash, yosh avlodni ona tiliga hurmat ruhida tarbiyalashda buyuk ajdodlarimizning bu boradagi ezgu a’mollari biz uchun katta saboq, dasturilamaldir. 3. Buyuk bobokalonimiz Alisher Navoiy nasriy va nazmiy asarlarida tilimizning beqiyos go’zalligini, fasohatini, boy va betakrorligini namoyon etgan, ilmiy asarlarida yetuk tilshunos sifatida uning rivojlanish yo’llarini tahlil qilgan edi. 6. Uslubiyat bo’yicha: berilganlarni diqqat bilan o’qish va ularning uslubini ajratish: 1. ―P а d а rkush‖ dr а m а si 1914-yili S а m а rq а ndd а qo’yilg а nd а ― О yn а ‖ g а z е t а si bund а y yozg а n edi: ― Ха lq nih о yat ko’p k е lib, bil е t y е tm а g а ni v а j о y yo’qligi

uchun uch-to’rt yuz kishi q а ytib k е tdi... Uch so’m b е rib tikk а turm о qq а h а m r о zil а r bo’ldi‖. 2. Yor yurgan ko’chaning farroshi bo’lsam, koshki, Har nafas men yonida yo’ldoshi bo’lsam, koshki. (Chustiy) 3. Yigirma besh asrdan ziyod tarixga ega Buxoro jahon tamadduniga beqiyos hissa qo’shgan ko’hna va navqiron shaharlarimizdan biri. Qadimdan ilmu ma ’ rifat , madaniyat maskani bo ’ lgan bu go ’ sha ta ’ rifi yetti iqlimga yoyilgan . 4. Dunyo xalqlari xilma-xil tillarda gaplashishadi. Biroq fan aniqlikni yaxshi ko’radi. Shu tufayli vaqti-vaqti bilan tilshunoslar tillar sonini hisobga oladilar va o’z ma’lumotlarini e’lon qilishadi. Raqamlar odatda bir-biriga doimo mos tushavermaydi. Chunki u yoki bu tilni hamma joyda ham birdek tan olavermaydilar. Natijada o’sha tilni ro’yxatga kiritmay qo’yish hollari uchrab turadi. Til faktlarini kuzatish metodi o’quvchilaring nazariy bilimlarini oshiradi. (Biz bu kabi tahlillarni ona tiliga ixtisoslashgan sinflardagina o’tkazishni o’rinli deb hisoblaymiz.) Grammatik tahlil metodi. Mazkur metod o’rta umumta’lim maktablarining ona tili darslarida o’tiladigan til sathlari bo’yicha o’rgangan nazariy bilimlarini mustahkamlaydi, o’zlashtirgan bilimlarini chuqurlashtiradi. Grammatik tahlil metodi tarkibiga fonetik, leksik, orfografik, morfemik, morfologik, sintaktik, stilistik, punktuatsion tahlil turlari kiradi. Grammatik tahlil metodidan, odatda, shu bo’limlar o’tib bo’lingach foydalaniladi. 1. Fonetik tahlil da so’zning fonetik jihatiga e’tibor qaratiladi. Chunonchi, Ona tili–bu millatning ruhi gapining fonetik tahlili quyidagicha amalga oshiriladi: a) gap tarkibidagi unlilarni ajratish: O n a t i l i –b u m i ll a tn i ng r u h i ; b) gap tarkibidagi undoshlarni ajratish: O n a t i l i– b u m i ll a tn i ngr u h i; d) gap tarkibini bo’g’inlarga ajratish: O-na ti-li–bu mil-lat-ning ru-hi (gap tarkibida 7ta ochiq, 3ta yopiq bo’g’in mavjud); e) gap tarkibidagi so’zlarning urg’usini aniqlash: On а tili – bu millatni ng ruhi ;

f) gap tarkibidagi ajratilgan so’z tahlili: millatning m –undosh, hosil bo’lish o’rniga ko’ra lab-lab, hosil bo’lish usuliga ko’ra burun tovushi, ovoz va shovqin ishtirokiga ko’ra jarangli, ovoz va shovqin miqdoriga ko’ra sonor; i – unli, tilning yotiq holatiga ko’ra til oldi, tilning tik holatiga ko’ra tor, lablar ishtirokiga ko’ra lablanmagan; l – undosh, hosil bo’lish o’rniga ko’ra til oldi , hosil bo’lish usuliga ko’ra yon tovush , ovoz va shovqin ishtirokiga ko’ra jarangli, ovoz va shovqin miqdoriga ko’ra sonor; a –unli, tilning yotiq holatiga ko’ra til oldi, tilning tik holatiga ko’ra keng, lablar ishtirokiga ko’ra lablanmagan; t – undosh, hosil bo’lish o’rniga ko’ra til oldi , hosil bo’lish usuliga ko’ra portlovchi , ovoz va shovqin ishtirokiga ko’ra jarangsiz , ovoz va shovqin miqdoriga ko’ra shovqinli ; n – undosh, hosil bo’lish o’rniga ko’ra til oldi, hosil bo’lish usuliga ko’ra burun tovushi, ovoz va shovqin ishtirokiga ko’ra jarangli, ovoz va shovqin miqdoriga ko’ra sonor; ng – undosh, hosil bo’lish o’rniga ko’ra sayoz til orqa, hosil bo’lish usuliga ko’ra burun tovushi, ovoz va shovqin ishtirokiga ko’ra jarangli, ovoz va shovqin miqdoriga ko’ra sonor. 2. Leksik tahlil da so’zning leksik jihatiga e’tibor qaratiladi. Chunonchi, Ona tili–bu millatning ruhi gapining leksik tahlili quyidagicha amalga oshiriladi: a) leksik ma’no turiga ko’ra: ona tili –bir ma’noli so’z, bu – bir ma’noli so’z, millat – bir ma’noli so’z, ruh – ko’p ma’noli so’z; b) ma’no ko’chishiga ko’ra: ona tili –ko’chmagan, bu – ko’chmagan, millat – ko’chmagan, ruh – metafora usulida ko’chgan; d) ishlatilish doirasiga ko’ra: barchasi umumiste’moldagi so’zlar ; e) shakl va ma’no munosabatiga ko’ra: ona tili [o’zbekcha]– ma’nodoshi–; shartli antonimi–chet tili; uyadoshi–o’zbek tili, davlat tili; omonimi–; bu [o’zbekcha]– ma’nodoshi–u, shu, ana shu; shartli antonimi–anovi; uyadoshi–barcha ko’rsatish olmoshlari; omonimi–; millat [arabcha] – ma’nodoshi–xalq; shartli antonimi– olamon, to’da, guruh; uyadoshi–elat, xalq, davlat, mamlakat; omonimi–;

ruh [arabcha]– ma’nodoshi–jon, shuur, siyrat; shartli antonimi–o’lik; uyadoshi– jon, shuur, siyrat, kayfiyat, asos; omonimi–I– jon, shuur, siyrat; II–rangli metall; f) tuzilishiga ko’ra: ona tili (qo’shma so’z); bu (sodda tub so’z); millatning (sodda tub so’z); ruhi (sodda tub so’z). 3. Orfografik tahlil da so’zning imloviy jihatiga e’tibor qaratiladi. Chunonchi, Ona tili–bu millatning ruhi gapi tarkibidagi barcha so’zlar morfologik tamoyil asosida yozilgan. 4. Morfemik tahlil da so’zning morfemik jihatiga e’tibor qaratiladi. Chunonchi, Ona tili–bu millatning ruhi gapining morfemik tahlili quyidagicha amalga oshiriladi: so’zlar asos qo’shimchalar so’z yaso v- chi shakl yasovchi qo’shimchalar so’z shak li yasovchi sintaktik shakl yasovchi tuslovc hi turlovchi egali k kelishi k ona tili ona, til -i bu bu -ning millatnin g mill at ruhi ruh -i 5. Morfologik tahlil da so ’ zning turkumiy jihatiga e ’ tibor qaratiladi . Chunonchi, Ona tili–bu millatning ruhi gapining turkumiy tahlili quyidagicha amalga oshiriladi: mustaqil so’zlar yordamchi so’zlar so’z- gaplar

ona tili, m illat- ning, bu 6. Sintaktik tahlil da gapning tuzilish jihatiga e’tibor qaratiladi. Chunonchi, Ona tili–bu millatning ruhi gapining sintaktik tahlili quyidagicha amalga oshiriladi: a) gap tuzilishiga ko’ra: sodda yoyiq gap; b) ifoda maqsadiga ko’ra: darak gap: d) grammatik asosiga ko’ra: ikki bosh bo’lakli gap ( ruhi –kesim; ona tili –ega), to’liq gap; e) gapda so’zlar bog’lanishiga ko’ra: bitta moslashuvli tobe bog’lanish mavjud ( millatning ruhi ); teng bog’lanish–; f) gap bo’laklarining ifodalanishiga ko’ra: ruhi –ot kesim, turlangan mavhum ot bilan ifodalangan; ona tili –ega, turlangan qo’shma ot bilan ifodalangan; bu – sifatlovchi aniqlovchi, ko’rsatish olmoshi bilan ifodalangan; millatning –qaratqich aniqlovchi, turlangan jamlovchi ot bilan ifodalangan. 4. Darslik va o’quv qo’llanmalar bilan ishlash metodi . Mazkur metodning mohiyati nomidanoq ko’rinib turibdi. Odatda, bu metoddan o’qituvchilarning aksariyati foydalanadi. Ammo darslik va o’quv qo’llanmalar bilan ishlash metodidan muntazam foydalanish bolada (ayniqsa, iqtidorli o’quvchida) ijodiy tafakkur rivojiga salbiy ta’sir ko’rsatadi. 5. Ko’rgazmalar bilan ishlash metodi . Mazkur metod illyustratsiya (rasmlar, chizmalar, jadvallardan foydalanish), demonstratsiya (videoproyektor, kompyuter texnikasi, kinolenta, televizor kabi texnik vositalardan foydalanish), ko’rsatma (tabiiy predmetlardan, buyumlarning o’zidan foydalanish) metodlarini o’z ichiga oladi. fe‟l ot sifat son ravish taqlid olm osh ko„m ak bog„lov. yukl.

Bir guruh olimlar o’qitish metodlarini ikki katta guruhga ajratadilar: 1. O’qituvchi faoliyati bilan bog’liq metodlar. 2. O’quvchi faoliyati bilan bog’liq metodlar. O’qituvchi faoliyati bilan bog’liq metodlar deganda esa – 1) bilimlarni tayyor holda bayon etish; 2) bilimlarni muammoli yo’l bilan bayon qilish metodlarini nazarda tutadilar. O’quvchi faoliyati bilan bog’liq metodlar o’z navbatida qayta xotiralash, qisman izlanuvchanlik va izlanishga asoslangan metodlarga bo’linadiki, ularning barchasi jamiyatga ijodiy tafakkur sohibini emas, bilimdon shaxsni yetkazib berishga moslashtirilgan an’anaviy metodlardir. Ona tili ta’limida bilim olishga mo’ljallangan zamonaviy metodlar. Ta’lim ijodiy tafakkur sohibi, tadbirkor shaxsni tarbiyalashni o’z oldiga maqsad qilib qo’ygan bo’lsa, unda bunday maqsadga muammoli va tadqiqiy ta’lim metodlari, induktiv ta’lim, ya’ni o’quvchida bilim hosil qilishga mo’ljallangan metodlar yetakchilik qilishi lozim. Ta’lim metodi bilimni, shu asosdagi ko’nikma- odatni ta’lim oluvchida qay metod bilan hosil qilish va o’z- o’zidan o’qituvchi- o’quvchining o’zaro aloqasi qanday bo’lishini taqozo qiladi. (Ijodiy tafakkur sohibi deganda nafaqat bilimni, balki bilish yo’llarini biladigan va ulardan foydalana oladigan shaxs nazarda tutiladi. U mustaqil, ijodiy fikrlovchi qanday sharoitda qanaqa bilim kerakligini va uni qayerdan olish mumkinligini – bilim manbayini va undan foydalanish kalitini biladi. Ijodiy tafakkur sohibining ongini ko’zlari yumuq buloqqa qiyoslash mumkin. Ta’lim beruvchining vazifasi buloqning ko’zini ochishdan iborat.) Bunda ta’lim oluvchi va ta’lim beruvchi orasidagi munosabat qanday bo’lishi lozim? Ona tili ta’limida bilim olishga mo’ljallangan zamonaviy metodlar ta’lim oluvchiga o’rganish jarayonining subyekti, ta’lim beruvchiga esa mazkur jarayonning boshqaruvchisi, tashkilotchisi sifatida yondashadi. Shuning uchun ta’lim jarayoni (dars mashg’ulotlari)da izlanishlarni, asosan, ta’lim oluvchi bajaradi. Bu yo’nalishda kognitiv-pragmatik metoddan, ya’ni kuzatish-u tahlildan qonuniyatga, xususiylikdan umumiylikka qarab intilishdan – bilim hosil qilish

metodidan foydalaniladi. Ta’kidlash joizki, an’anaviy ta’lim metodlari silsilasida uchramaydigan bu metod o’zbek didaktikasida milliy istiqloldan so’ng ommalashdi. Ona tili ta’limida bilim olishga mo’ljallangan zamonaviy metodlar dastlab induktiv atamasi bilan nomlandi. Induksiya/induktiv (hodisadan →qonuniyatga) mohiyatan falsafiy-mantiqiy metod bo’lib, umuman, bilim hosil qilishning, aqliy amaliyotning bir ko’rinishidir va deduksiya (qonuniyatdan→hodisaga) metodiga qarama-qarshi turadi. O’zbek didaktikasida birinchi marta induksiya/induktiv ta’lim metodi atamasi H.Ne’matov va A.G’ulomovlar tomonidan ilk muhokamalar uchun nashr etilgan ona tilidan dastur 4 da qo’llanilgan. Keyingi yillarda induktiv atamasi ongli, verbal, kognitiv- pragmatik ta’lim metodi sifatida talqin etildi. (Kognitiv-pragmatik ta’lim metodi dunyoning rivojlangan mamlakatlari didaktikasida va psixologiyasida keng ommalashgan.) Ona tili ta’limida bilim olishga mo’ljallangan zamonaviy metodlar (induktiv yoki ongli, verbal, kognitiv-pragmatik ta’lim metodi)dan foydalanilganda o’quv mashg’ulotlarida faol ishlovchi ta’lim oluvchining o’zidir. Bunday mashg’ulotlarda ta’lim oluvchilar berilgan materialni mustaqil tahlil (analiz) qila olishlari, ta’lim boshqaruvchisi yordamida natijalarni umumlashtirishlari (sintez) va hukm chiharishlari, hosil qilingan umumiylik (qonuniyat)ni amalda qo’llay olishlari, sinashlari va o’quv masalalarini yecha olishlari ko’zda tutiladi. Bu jarayonda ta’lim beruvchining bosh vazifasi: “Ta’lim oluvchilarda mustaqil fikr yuritish ko’nikmalarini hosil qilishdan iborat”. Ongli, verbal, kognitiv-pragmatik ta’lim metodi. Kognitiv (ingl.: cognition – bilishga oid, idrokiy) ta’lim o’quvchini izlanishga, qiyoslashga, xulosa chiqarishga va zarurini tanlashga yo’naltiradi. Demak, reproduktiv ta’lim bilim bersa, kognitiv ta’lim bilim olishga undaydi, bilim olish yo’llarini o’rgatadi, usullarini tavsiya 4 “Ўзбек тили”дан программа лойиҳалари – ИНДУКТИВ. “Ўзбек тили” доимий конференциясида муҳокама учун материаллар. 1-қисм. (Масъул муҳаррир: У.Н. Нурмуҳаммедов. Нашр учун масъул: З.Қ.Юнусова.)− Тошкент. ЎзХТВ. Жумҳурият ўқув-методика маркази. –1990. 27 б.

etadi – o’quvchi qo’liga bilim kalitini tutqazadi. Chunki bilim cheksiz, uning barchasini o’quvchiga o’rgatib bo’lmaydi. Kognitiv ta’limda sistemaviy izchillikka ega topshiriqlar tizimidan foydalaniladi. Mazkur topshiriqlar tizimi hodisalarni kuzatish, ularni umumlashtirish, narsa-buyum, holat, tushunchalarni o’zaro qiyoslash, ular orasidagi o’xshashlik va farqlarni aniqlashga; o’quvchilarni o’ylash, fikrlash izlash, topish va umumlashtirishga; dars jarayonida muammoli vaziyatlar yaratishga qaratilgan bo’lishi zarur. Va yana ta’kidlash joizki, algoritmik topshiriqlar tizimini kimdir tayyorlab berishini kutish o’qituvchi uchun o’z kasbiga e’tiborsizlikdir. Davr esa tanlagan kasbimizga fidoyi bo’lishni talab etadi. Ijodiy tafakkur sohibini shakllantirish maqsadini ko’zlagan kognitiv- pragmatik ta’lim metodi o’qituvchi ta’lim jarayonida mumkin qadar darslikdan ko’proq uzilishi hamda darslik o’quv materiali, dasturda rejalashtirilgan mavzularga monand, yondosh mavzular va o’quv topshiriqlari tizimidan foydalanishi zarurligini taqozo etadi. Ya’ni mohiyat e’tibori bilan mustaqillik davrida yangilangan ta’lim maqsadi, mazmuni va metodi butun diqqatni o’quv topshiriqlari tizimini yangilashga qaratish lozimligini ko’rsatmoqda. Ona tili ta’limida dars metodini tanlash muammosi. Induktiv metodning o’z afzalliklari bo’lsa-da, mushohada, muhokama va muammoli ta’lim metodi hisoblangan induktiv metodlar deduktiv metodlarni rad etmaydi, aksincha, induksiya doimo deduksiya bilan mustahkam aloqada bo’ladi. Induktiv metodlarda ta’lim jarayonini tashkil eta olish ta’lim beruvchidan yuksak darajadagi bilim va mahoratni talab etadi. Bundan tashqari ta’limning har xil tur va bosqichlarida, muayyan o’quv predmetining turli o’rganilish bosqichlarida ta’limning bir xil yetakchi metodi hukmronlik qilishi mumkin emas. Masalan, ona tili o’quv predmeti ta’limining boshlang’ich bosqichida, tayanch o’rta ta’limda va o’rta maxsus ta’lim bosqichida yetakchi ta’lim metodi bir xil bo’lishi mumkin emas. Alifbo, xat-savod, imlo va talaffuz me’yorlarini o’quvchilarga muammoli, muhokama yoki tanqidiy metodlar bilan singdirish, ularda amalda ravon va to’g’ri o’qish hamda yozish, adabiy nutq me’yorlariga rioya qilish odatini tabiatga

aylantirishi mumkin emas. O’rta umumiy talimning boshlang’ich ta’lim bo’g’iniga to’g’ri keladigan 7-10 yosh bolalarda o’ta rivojlangan xotira, reproduksiya, psixologik-stereotip shakllarni tez va abadiy o’zlashtirish davri. Bu davr ta’limida deduktiv-reproduktiv ta’lim metodi yetakchilik qilishi lozim. Bu yosh – hadisda qayd etilganidek: “Yoshlikda o’zlashgan ilm toshga o’yilgan naqshdir” – reproduktiv bilimlar, qat’iy va mutlaq qonun-qoidalarning bir umrga xotirada naqsh qildirish (toshga o’ydirish) davridir. Shuning uchun bu tur ta’limida, shubhasiz, reproduktiv ta’lim metodlari yetakchilik qilishi lozim. Faqat bolaga beriladigan bilimlar hajmi va sifati, amaliyotga munosabatiga nisbatan, aytib o’tganimizdek, o’ta talabchanlik lozim; butun umri va jamiyatda kundalik faoliyati uchun zarur bo’lgan odatlarni shakllantirish uchun asos bo’la oladigan bilimlar va axborot bolaga shu yoshda singdirilishi lozim. O’rta umumiy (tayanch) ta’lim bosqichida 11-16 yoshli o’smirlarning psixo- fiziologik holatlari tamoman o’zgacha bo’lib, ularda ijodiylik–olgan bilim, hosil qilgan ko’nikmalari asosida ijod, ya’ni yaratish, bunyod qilish, yangilik yaratish, g’ayrioddiylikka qiziqish kuchayadi. Bu yoshda ularning ongini retroskopik ta’lim bilan band qilish ta’lim oluvchida ijodiylik kurtaklarini so’ndirishga olib kelishi mumkin. Shunga ko’ra o’rta umumiy (tayanch) ta’lim bosqichida ona tili ta’limi metodi ham tubdan yangilanishi, til va tafakkurning birligi hamda ajralmasliligiga tayangan holda ta’lim oluvchiga ijodiy tafakkur malakalarini shakllantirishga qaratilgan, ya’ni ko’proq induksiyaga tayangan bo’lishi lozim. Ona tili ta’limi o’smirlarda ijodiy tafakkurni rivojlantirishga, ijodiy tafakkur mahsulini yozma va og’zaki shakllarda to’g’ri hamda ravon bayon qilishni o’rgatishga xizmat qilmog’i lozim. Bu maqsad esa o’quvchilarga tayyor qoidalarni berish emas, balki hodisalarni kuzatib, ularni umumlashtirish, aqliy umumlashmalarni o’zaro qiyoslab, ular orasidagi o’xshashlik va farqlarni aniqlashga qaratilgan – bolalarni o’ylash, fikrlash, izlash, topish va umumlashtirishga undovchi – ta’lim metodini, muammoli vaziyatlarini, mashq va topshiriqlarni talab etadi. (Xalqimiz topib aytganidek: “Qalovini topsang, qor ham yonadi”.)

Ona tili ta’limini o’rta umumiy ta’limning tayanch bo’g’ini(V-XI sinflar)da kognitiv-pragmatik metodda yo’lga qo’yishning afzalligi nimada? Bu, birinchidan, o’quvchilarning boshlang’ich ta’limda xat- savodning asosiy qoidalari, o’zbek adabiy tilining imlo va talaffuz me’yorlari bilan, asosan, retroskopik ta’lim metodida tanishganlari, ikkinchidan – o’quvchilarning yosh xususiyatlari hisobga olgan holda- endigi navbat ularda izlanish va topish, yaratish, ijod malakalarini shakllantirish maqsadi bilan bog’liq. Bu yoshdagi o’quvchining ongida kundalik hayotida ishlatadigan har bir narsa-buyum, voqea- hodisa, harakat-holatni o’nlab metod-u turlarda atash va ifodalash imkoniyatlari mujassamlangan. U axborot manbalari – lug’at, ma’lumotnoma, o’rganayotgan boshqa o’quv predmetlari bo’yicha olgan qo’shimcha ma’lumotlar bilan ularning sirasini muttasil boyitib borishi, ona tili imoniyatlaridan maqsadga muvofiq to’g’ri va go’zal foydalana olish malakalarini o’zida o’qituvchi rahbarligida shakllantirishi lozim. Nazariy- lingvistik qoidalarni emas, balki mustaqil izlanish asosida ma’lum bir masala (narsa, belgi-xususiyat, hodisa, harakat – umuman voqelik) ustida fikr yuritishi, o’z kuzatish va topilmalarini, fikr-u mushohadasini ona tilining ichki imkoniyatlaridan samarali foydalanib yozma va og’zaki shakllarda, ayni bir fikr- ma’lumotni (masalan, dam olish kunini qanday o’tkazgani haqida) turli shakllarda (yozma va og’zaki, rasmiy yoki do’stona suhbat, badiiy tasvir….) va har xil kishilarga (masalan, tanishiga, yaqin sirdosh o’rtog’iga, uzoqdagi akasi yoki boshqa katta qarindoshiga, sinf rahbariga) bayon etishi uchun ona tili mashg’ulotlari juda qulay va ulkan imkoniyatlarga ega. Ona tili ta’limi jarayonida bu imkoniyatlardan samarali foydalanish mustaqil fikrlovchi shaxsni tarbiyalashda mustahkam zamindir. Ona tili ta’limining ham an’anaviy, ham zamonaviy metodlaridan yaxshigina xabardor o’qituvchigina dars jarayoniga ijodiy yondashadi va o’ziga xos usullarni yarata oladi.

Mavzu yuzasidan savol va topshiriqlar: 1. Ona tili ta’limida bilim berishga mo’ljallangan an’anaviy metodlar qaysilar? 2. Ona tili ta’limida bilim olishga mo’ljallangan zamonaviy metodlarlar mohiyatini tushuntiring. 3. Ongli, verbal, kognitiv-pragmatik ta’lim metodining boshqa metodlardan afzalligi nimada? 4. Ijodiy tafakkur sohibining bilimli shaxsdan qanday farqi bor? 5. Ona tili ta’limi jarayonida bolaga grammatik qoidalarni singdirish muhimmi yoki til imkoniyatlaridan o’rinli foydalana olishni o’rgatish ahamiyatlimi? 6. Ona tili ta’limida DTS talablari nimalardan iborat? 7. Ona tili ta’limida dars metodini tanlash muammosi nimada? 8. Ta’lim metodini yangi maqsad va yangi mazmunga muvofiqlashtirish masalasini kimlar hal etadi? 9. Metod va usul farqlanishini qanday tushunasiz? 10. Ona tili ta’limini o’rta umumiy ta’limning tayanch bo’g’ini(V-XI sinflar)da kognitiv-pragmatik metodda yo’lga qo’yishning afzalligi nimada? 11. O’qituvchi faoliyati bilan bog’liq metodlar deganda nima nazara tutilyapti? 12. Evristik suhbatning oddiy suhbatdan qanday farqi bor? 13. Ta’lim metodi va usulini bir invariantga keltirish mumkinmi? Nega? 14. Reproduktiv bilimlar o’quvchi uchun “tayyor osh” ekanligini qanday izohlaysiz?

Похожие

Ona tili darslarining maqsadga ko’ra turlari. Ona tili o’qitish metodlari

O’zbek tilini ona tili sifatida o’qitish tarixidan

Ona tili o’qitish prinsiplari

O’zbek (ona) tili o’qitish metodikasi – pedagogik sikldagi mustaqil fan

Ona tili o’qitish metodikasining predmeti va vazifalari