Nutqning fonetik bulinishi - Лингвистика - Рефераты

Nutqning fonetik bulinishi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

40.5 KB

Nutqning fonetik bulinishi Reja: 1 . Bug ’ in va uning tur lari . 2.Urg’u va uning turlari 3.Transkripsiya nima? 4-Fonetik o’zgarishlar.

1.Nutq. fonetik jihatdan to’rt tarkibiy qismdan iborat: jumla, takt, bugin va tovushga ajratiladi. Fonetika ana shu birlikni tilda tutgan o’rni turi va xususiyatlarini o’rganadi. Fraza nutqning eng katta fonetik birligi bo’lib, ikki tomoni-dan pauza bilan chegaralanib o’ziga xos ohangga ega bo’ladi. Fraza jumla degan ma‘noni anglatib, u ko’pincha gapga teng keladi. Takt. Frazalar taktlardan tashkil topgan bo’ladi. Frazaning ikki kichik pauzasi orasiga joylashgan va yagona urgu bilan talaffuz qilinadigan bir yoki bir necha buginning yigindisiga takt deb aytiladi. Frazada nechta urgu bulsa, shuncha takt buladi. Takt uz navbatida sintagma deb xam yuritiladi. Bug’in . Takt bug’inlardan tashkil topadi. Bug’in bir yoki bir necha tovushlardan tashkil topib, bir zarb bilan talaffuz qilinadigan fonetik birlikdir. Tilshunoslik fanida bug’in ta‘rifiga aloqador bir nechta nazariya mavjud. Shulardan ikkitasi: fonologik bugin nazariyasi va fone tik bugin nazariyasi boshqalariga qaraganda kengrok tarqalgan. Fonologik nazariya bug’inda unli va undosh tovushlarning joylashishi tartibini o’rganadi. Bu nazariyada asosan bir burinli so’zlarning tovush tuzilishi o’rganilib, unlidan oldin turishi mumkin bulgan undoshlarning soni va sifati xamda unlidan keyin kelishi mumkin bulgan undoshlarning soni va sifati aniqlanadi. Buginga fonetik birlik sifatida yondashishda xam turli fikrlar bor. Shulardan akustik va artikulyaktsion nazariyalarni nazarda tutishi lozim. • ' Umuman, o’zbek tilida bug’in bo’lishi uchun albatta unli bulishi kerak. Bug’inlar unli va undoshlar bilan tugashiga qarab ochiq va yopiq bug’inlarga bo’linadi: Ochiq, bug’inli so’zlar — lo-la, sha-.lo-la. Yopiq. Bug’inli so’zlar — mak-tab, daf-tar. 2.Urgu. Suzlarda buginlar, gaplarda suzlar va suz birliklarini ma‘lum vositalar bilan boshqalardan ajratib kursatish urg’u deyiladi. Bu tillarda so’z fraza urg’ular mavjudligidan dalolat beradi.

Ma‘no urg’usi. Vir mustaqil so’zni yoki unga bog’lanib kelgan bir yoki bir necha yordamchi so’zlar guruhini boshqalardan ajratib ko’rsatish demakdir. So’z urg’usi. So’zdagi burinlarning birini boshqasiga nisbatan ajratib kursatishdir. Bu ikki urg’u turlari o’zbek tiliga va uning o’z xususiyatlariga to’g’ri keladi. Umumiy tilshunoslikda urg’u o’rniga ko’ra: turg’un urg’uli tillar va erkin urg’uli tillarga farqlanadi. Turg’un urg’uli tillarda urgu doimo so’zning ma‘lum bir bug’iniga tushadi. O’zbek va frantsuz tillarida urg’u doimo oxirgi bug’inga (buni o’ylab qurish lozim) polyak, venger, chex, lotin tillarida hamma vaqt birinchi bug’inga tushadi. Erkin urg’uli tillarda urg’u so’zning qaysi bug’inga tushishini oldindan bilish mumkin emas. Bunday tillarda urgu so’zning har xil burinlariga tushishi mumkin. Urg’u boshqa tillardagi kabi o’zbek tilida ham so’z ma‘nosini farqlashda xizmat qiladi: olma, olma, yangi, yangi. 3.Transkriptsiya nima? Bu termin ikki xil ma‘noda ishlatiladi:keng ma‘noda atokli, geografik, tarixiy va boshqa nomlarning ma‘lum bir qoida asosida berilishini; tor ma‘noda esa ma‘lum til va uning shevalariga oid suzlarni yoqi chet tiliga oid suzlarni talaffuziga ko’ra aynan yozib olishni anglatadi. Bu so’z ko’pincha keyingi ma‘noda ishlatiladi. ; Demak, nutq, tovushlarini aniq. ifodalash uchun ishlatiladigan yozuv transkriptsiya deyiladi. Transkriptsiyaning asosiy printsipiga kura so’zlar qanday eshitilsa, shunday yozib olinadi. : 4.Nutq jarayonida tovushlar turli o’zgarishlarga yuz tutadi. Nutq jarayonida tovushlarning bir-biriga ta‘siri natijasida ro’y beradigan o’zgarishlarni kombinator o’zgarishlari deyiladi. Bunday o’zgarishlarga akkomodatsiya, assimilyakiya, dissimilyatsiya, gaplologiya, diereza va boshqalar kiradi. ;

Tovushlarning talaffuziga ularning so’zda tutgan o’rni, o’rganish ta‘siri sabab bo’lsa, bunday o’zgarishlarmi pozitsion o’zgarishdar deyi ladi. Assimilyakiya lotincha assimilation so’zidan olingan bo’lib, «o’xshashlik» degan ma‘noni anglatadi. Tovushlarning o’zaro bir-biriga ta‘siri natijasida biri ikkinchisiga o’xshab ketishi assimilyatsiya xodisasi hisoblanadi. Assimilyatsiya progressiv, regressiv bo’lishi mumkin. Oldinda kelayotgan tovush keyingisiga ta‘sir etib, uni o’ziga o’xshatib olsa, progressiv assimilyatsiya ro’y beradi: ochdi-ochti, botdi-botti. Keyingi kelayotgan tovush o’zidan oldingisini o’ziga o’xshatib olsa, regressiv assimilyatsiya deyiladi: bir+ta - bitta, yuz+siz - yussiz, yigit+cha - yigichcha. Dissimilyatsiya termini lotincha dissimilatio suzidan kelib chiqqan bo’lib, «o’xshamaslik» ma‘nosini anglatadi. Talaffuz jixatidan bir-biriga yaqin bo’lgan tovushlardan biri o’zining fiziologik yoki aku stik xo’susiyatlarini o’zgartirib yuborsa, bunday xodisani dissimilya tsiya deyiladi: birorta - bironta, koridor. - kolidor. Diereza so’zdagi tovushlardan birini talaffuz qilmay tushirib qoldirishdir: dastlab - daslab, past - pas, go’sht — go’sh, nima - nma. Metateza - yonma-yon turgan tovushlarning urin almashtirish xodisasidir: turpoq, - tuproq, surpa - supra. Epinteza so’zlarga ularning tarkibida yuq bulgan tovushlarning qushilib, aytilishi xodisasidir: unga, unda, undan. Tovushlarning pozitsion o’zgarishlari. Ba‘zi tillarda no’tq tovushlari so’zda tutgan o’rinlariga qarab talaffuzda va rasmiy yozuvda orfografiyada o’zgarib ketishi yoki tushib qolishi mumkin. Bunday xodisalar o’zbek tilida ham uchraydi: zavod - zavot, bob - bop. Ba‘zan so’zlarga qo’shimchalar qo’shilishi natijasida, so’zning urgusi qo’shimchaga o’tadi, avvalgi o’rgu:olgan unli tushib qolishi mumkin: singil - singlim, burun - burnim. Bu masala boshqa tillarda xam kup tarqalgan reduktsiya xodisasiga misoldir.

Reduktsiya qisqarish» ma‘nosini anglatib, unli tovushlarning urguli yoki urgusiz xolatiga taalluqli xodisadir. Bu xodisa dinamik urgu bidan uzkiy boglik.: bil-bilak, til-tilak, bir-biroq Epiteza. Suz ohirida bir urinda kelgan ikki undoshdan so’ng tovushining qushilish hodisasidir: disk - diska, blank - blanka, tank-tanka . Prokopa — yiroq,-irok,, yirik-irik. Sinkopa - avtor-avtir, direktor-direktir. Sinyarizis - maorif-morif, saodat-sodat. Eliziya - kora ot-korot, bora oladi-boroladi .

Adabiyotlar.M. Irisqulov. «Tilshxnoslikka kirish». T.- O’qituvchi-1992. S.Usmonov. «Umumiy tilshunoslik», T. - O’qituvchi- 1972. SH. Shoabdurax.imov, M. Asqarova, A Xojiev, I.Rasulov, X. Doniyorov. «Xozirgi o’zbek adabiyot tili» - I qism T.-O’qituvchi- 1980. 4. O.Azizov. «Tilshunoslikka kirish». T.-1963. 30-35-betlar.

Похожие

Nutqning fonetik bo'linishi

Fonetika va fonologiya haqida umumiy ma’lumot. Nutqning fonetik bo’linishi

Shevalarning fonetik xususiyatlari

Tildagi tarixiy -fonetik o’zgarishlar va fonetik-fonologik qonuniyatlar. Grafika

Nutqning asosiy xususiyatlari