Navoiy ijodida nutq madaniyati masalalari - Лингвистика - Рефераты

Navoiy ijodida nutq madaniyati masalalari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

57 KB

Navoiy ijodida nutq madaniyati masalalari Reja: 1. Mutafakkir asarlarida nutq madaniyati xususida. 2. “Muhokamat ul-lug’atayn” asarida til va tafakkur masalalari. 3. “Mahbub ul-qulub” da voizlar va til odobi haqida. 4. “Xamsa” dostonlarida “so`z ta`rifi”. 5. “Nazm ul - javohir” da so`z qudratining ulug’lanishi.

O`zbek adabiy tilining asoschisi Alisher Navoiy turkiy tilda go`zal nutq tuzishning bayroqdori sifatida o`zbek tili boyliklarini namoyon etuvchi mashhur asarlar yaratdi. Navoiyning sa`y-harakatlari tufayli XV asrda o`zbek tili olamga dong’i ketadigan adabiy asarlar yaratishga qodir til ekanligini isbotladi. Bobur, Ogahiy, Komil Xorazmiy, Munis, Mashrab, Maxmur, Gulxaniy, Nodira, Uvaysiy, Muqimiy, Furqat, Avaz O`tar, Fitrat, Behbudiy, So`fizoda kabi mutafakkir shoir va yozuvchilarning asarlarida Navoiy boshlab bergan o`zbek mumtoz adabiy tili me`yorlari mukammalashib bordi. Navoiy o`z asarlarida nutqning kishilar kundalik ehtiyojini qondiruvchi nodir vosita ekanligini qayd etdi. “Mahbub ul-qulub” asarida voizlar til odobi xususida fikr yuritsa, “Muhokamat ul lug’atayn” asarida o`zbek adabiy tilining boyligini e`tirof etdi. Nainki e`tirof etdi, balki tilning ijtimoiy hodisa ekanligini ta`kidladi. So`zning tarixiy-madaniy xizmati beqiyos, ammo til imkoniyatlari nutq jarayonidagina ochib beriladi. Agar nutq bo`lmas ekan, tilning, so`zning cheksiz imkoniyatlari ruyobga chiqib chiqmay qolaveradi. “Majolisun-nafois” da so`zning voizlari hayotida tutgan o`rni haqida ham shaxsiy mulohazalar bayon qilinadi. “Nazmul javohir” asarida esa so`z qudratli vosita ekanligi, insonga hayotiy zarurat sanalishi aytib o`tiladi. Tarixdan ma`lumki, Navoiyning o`zi ham mohir notiq bo`lgan va shirin kalomi, o`tkir tafakkuri bilan xalq qalbidan joy olgan va o`z asarlarida ham xaloyiqqa naf`i tegadigan, el yuragidan joy oladigan shirin-zabon so`zlar so`zlashni, chiroyli va ravon nutq tuzish yo`llarini o`rganish lozimligi haqida mukammal fikrlar bayon etgan. “Nazmul javohir” asarida til insonni hayvondan ajratuvchi gavhardir, deb ta`kidlaydi. So`zdurki, nishon berur o`lukka jondin, So`zdurki, berur jonga xabar jonondin. Insonni so`z ayladi judo hayvondin, Bilkim, guhari sharifroq yo`q ondin.

Tirik insongina so`zlash qobiliyatiga ega, so`z tufayli u tirik ekanligini isbot etadi. So`z do`stdan, yoru-birodardan xabar beradi. Insonni hayvondan judo qilgan ham so`z ekan, demak dunyoda so`zdan gavhari sharif-ulug’ narsa yo`qdir. Kishining ko`ngli daryodir, so`z esa dur, so`zlovchi g’avvosga o`xshaydi. Dur turli bo`lgani singari so`z ham turlicha bo`ladi. Yaxshi so`z kishiga jon baxsh etsa, yomon so`z insonni halok etishi ham mumkin. Til-ma`rifat va adabiyot quroli ekan, so`z so`zlashdan maqsad ma`no ifodalashdir deydi shoir. “ Ammo chun alfoz va iboratdin murod ma`nidir va mazkur maxluqotdin maqsud insondur va ul mahzari maoniy va bayon, so`z aning so`zidadir va takallum aning kalomida bordur” . Ya`ni, ma`no tufayli so`z tilga keladi va ul so`zdan ma`no fahm bo`ladi. Navoiy til va tafakkurni uzviy birlikda oladi. U ma`no birlamchi, shaklni ikkilamchi deb hisoblaydi va ma`noga so`zning joni deb ta`rif beradi. Navoiy tilni o`sib, rivojlanib boruvchi, jamiyatning ehtiyojiga muvofiqlashuvchi zarurat ekanligini anglab, tillar o`zaro aloqada bo`ladi, bir-biriga chatishadi deb hisoblaydi. Navoiy kishining nutq qobiliyatini tug’ma ekanligini ta`kidlaydi. “Muhokamatul-lug’atayn” asarida arab tili “kalomi ilohiy” deb ulug’lanadi, fors va turkiy tili solishtiriladi. Olim bu asarda ikki tilning lug’at boyligi, so`z yasalishi, fonetik tarkibi, stilistikasi kabi xususiyatlarini chog’ishtirib, badiiy imkoniyatlari jihatidan turkiy tilning fors tilida qolishmasligini isbotlaydi. Hattoki, fors-tojik tilida, ekvivalenti bo`lmagan o`zbekcha so`zlarni misol keltiradi. “Muhokamatul lug’atayn” asari bevosita tilshunoslining nazariy muammolarini hal qilishga, o`zbek tilining boshqa tillar orasida tutgan o`rnini belgilab berishga, o`zbek nutqi madaniyatini o`rganishga qaratilgan. Mutafakkir asarlarida o`zbek tilining leksik boyliklaridan, sinonim va omonimlaridan, xalq ta`biri, maqol va matallaridan, frazeologik, ideomatik birikmalaridan, jumla tuzilishidan keng foydalandi. Alisher Navoiyning nutq madaniyati masalalariga bag’ishlangan fikrlari yanada mukammalroq ifodalangan asari “Mahbub ul-qulub” dir. Chunki shoir bu

asarida tilning ahamiyati, undan foydalanish, nutq so`zlovchi dilidagi fikrni to`g’ri aks ettirish lozimligi haqida fikrlar bayon qiladi. “Saodatbaxsh ruh zuloliga matla` ham til. Tilga iqtidorlig’-hakimi xiradmand, so`zga ixtiyorsiz-layni najand. Tilki fasih va dilnazir bo`lgay, xubroq bo`lgay agar ko`ngil bila bir bo`lgay” deb yozadi Navoiy. Ma`nosi: “Saodatbaxsh ruhning tiniqligi manba ham til, baxtsizliklar yulduzining boshlanishiga sabab ham til. Tiliga kuchi yetadigan kishi aql podshosidir: so`zga ahamiyat bermaydigan kishi la`natlangan, pastdir. Til go`zal va dillarni olovlantiruvchi bo`lishi bilan birga, so`zlovchining dilidagini aks ettirsa, yanada yaxshiroq bo`ladi”. Navoiy til deganda nutqni ko`zda tutgan. Til, ya`ni so`z o`zining ko`p yaxshi fazilatlari bilan nutq uchun material ekanligini, nutqning qo`polligi, maqsadga muvofiq bo`lmasligi so`zlovchiga zarur yetkazishini alohida ta`kidlab o’tadi. Mayin, yoqimli, shirali ovoz bilan so`zlash odobi haqida, o`ylamasdan so`zlamaslik lozimligi haqida: “Tildin azubat dilpisanddur va miynat sudmand. Chuchuk tilki achig’liqqa evruldi, zarari oni bo`ldi. Chuchuk so`z sof ko`ngullarga nushdir... So`zni ko`ngulda pishqormaguncha tilga kelturma, harnakim ko`nglungda bo`lsa, tilga surma” deydi. Buning ma`nosi shundayki, tilning shirin, yoqimli va yumshoqligi foydadir. Chuchuk til achchiqqa aylansa tinglovchiga zarar yetkazadi. Qandni mast qiluvchi aroq qilsalar, harom bo`ladi. Chuchuk so`zni toza ko`ngullar simiradi... So`zni ko`ngulda pishitib olmaguncha so`zlamagin, ko`nglingda bo`lgan har qanday fikrni ham ayta berma. Nutqdan maqsad fikr anglatishdir: “Ammo so`zlar va saboqlardin murod ma`nodur”. Nutq nazariyasi bilan jiddiy shug’ullangan shoir “Mahbubo’l-qulub” asarining 24-bobini voizlik ilmiga bag’ishlaydi. Navoiyning o`zi ham notiqlik san`atini o`z davrida yuksak darajaga ko`targan. “Tilga ixtiyorsiz-elga e`tiborsiz” yoki “Ma`dani inson gavhari so`z durur, gulshani odam samari so`z durur” deb yozadi. Navoiy 24 bob “Nasihat ahli va voizlar zikriga” bag’ishlangan bo`lib,

shoirning fikricha “voiz uldurki, majlisg’a kirgan to`lg’ay va to`la kirgan holi bo`lg’ay”. “Mahbubul-qulub” da “Og’ziga kelganni demoq-nodonning ishi”, “Aytar so`zni ayt, aytmas so`zdan qayt”, “Chin so`z-mo``tabar yaxshi so`z-muxtasar” kabi hikmatli so`zlar, maqollar anchagina. Navoiy ham shu mazmundagi baytlar yaratadi. Shoir nazarida so`z o`likni tiriltirish kuchiga ega: Ham so`z ila elga o`limdin najot, Ham so`z ila topub o`luk tan hayot. Ba`zan bir so`z bilan tirik vujud, Salomat inson ham jonsiz o`lukka aylanishi mumkin. Yolg’on so`z ham shunday qudratga ega: O`luk gar andin erur joni pok Valekin tirikni ham aylar haloq. Navoiy ta`kidlashicha, shirin so`z bilan ko`p ishlar amalga oshadi. Achchiq may, boda ham chuchuk til bilan uzatiladi. Hatto “chuchuk so`z elga izhor” etish orqali u kim bo`lmasin, “har nechakim ag’yor zurur yor” ga aylanadi. Xalqimiz tili achchiq, inson ko`ngliga ozor beruvchi kishilarga “tili zahar”, “tilidan zahar tomadi” kabi nisbatlarni beradi. Bunday kishilardan hamma o`zini chetga tortadi. Dildan suhbatlashishni istamaydi, aksincha, zarurat yuzasidangina muomala qilishga majbur bo`ladi. Navoiy bu taxlit “achchiq so`z, anfos” lik kishilardan “istig’no” zarurligini o`rinli ta`kidlaydi: Har kimki achchiq bo`ldi so`zi, anfosi, Bor suhbatidin xalqning istig’nosi. So`zlashning ham me`yorlari bor. “Boisi g’aflat ko`p so`z”- ko`p gapirish ham g’aflat, g’ofillikka sabab. Har qancha suxandon bo`lsa ham, imkon bo`lguncha so`zni qisqa gapirish zarur. To`g’ri va rost so`z mavjud. Yolg’on va yolg’onchilik bor. Shoir o`gitiga so`zlayotgan kishilarning kimligi, qandayligi

uning ko`rinishi bilan emas, so`zlanayotgan gaplaridan ayon bo`ladi. Ko`ngilga kelgan har bir fikrni tilga chiqaraverish beburdlikka olib keladi. Behuda, beburd va masxaraomuz so`zlash kishining o`ziga ozor yetkazadi. Tili kesilishiga olib keladi. So`zni ko`ngilda pishitib, mulohaza qilib, so`ng “tilga surmoq” kerak. Har bir kishining so`zi-uning ko`nglini aks ettiradi. Shoir aytmoqchi: Senga bor esa so`z bilurdin mazoq O`zim sari boqma, so`zim sari boq. Navoiy “Xamsa” ning deyarli barcha dostonlarida “So`z ta`rifida...” sarlavhasi ostida boblar ajratadi. O`zining g’azallaridan birida so`z haqida fikr yuritar ekan, “Xamsa” dagi har bir harf (so`z emas, harf) o`zida ko`plab durlarni jamlagan “bahr erur” ligini ta`kidlaydi. Kengroq mazmunda esa, har bir so`zga singdirilgan chuqur mohiyat va ma`no nazarga olinsa ham xato bo`lmaydi. “Xamsa” ichraki, anga har bir har Bahr erur, zimnida yuz durri shingraf. “So`z” deganda Navoiy nimalarni nazarda tutadi? Professor A.Hayitmetov shunday yozadi: “Navoiy “so`z” ni o`z asarlarida ko`p ma`noda ishlatadi. U “so`z” termini ostida insoniyatning hamma ma`naviy boyligini-alohida ijtimoiy kategoriya bo`lgan tilni ham, ideologiya shakllaridan hisoblangan falsafa va badiiy adabiyotni ham tushuna beradi hamda ularni ko`p vaqt bir-biridan farq qilmaydi”. Navoiy “so`z” haqida gapirganda qo`yidagilarni e`tiborga oladi: 1. So`z-til ma`nosida. 2. So`z-muomala, gapirish, nutq mohiyatida. 3. So`z-badiiy ijodda, mazmunni shakllantiruvchi vosita tarzida. Navoiy talqinicha, so`zning (tilning) insoniyat hayotidagi o`rni beqiyos. U insonning insonligini, barcha jonzotlardan yuksak ekanligini anglatuvchi unsur. Ollohning bashariyatga in`om etgan ulug’ ne`mati tildir: Tengriki, insonni qilib ganji roz, So`z bila hayvondin anga imtiyoz.

Tangri, insonni “ganji roz”-sirlar xazinasi qilib yaratdi. U bir mo``jiza. Odamning hayvondan “imtiyozi”-farqi “so`z bila”-til bilan bo`ldi. Agar bu baytda gap bevosita til haqida borayotgan bo`lsa, ba`zan til va so`z alohida-alohida hodisa sifatida talqin etiladi. Shoir tilni po`lat xanjarga qiyoslaydi. So`z esa, shu xanjarga bezavk beruvchi, unga qadalgan injulardir: Mana bu baytda ham shunga xos ifoda: So`z bila kufr ahli musulmon bo`lib, So`z bila hayvon degan inson bo`lib. Birinchi misrada “Shirin so`z”, “ta`sirli so`z”, “nasihatomuz so`z”, “yumshoq va muloyim so`z” va xokazo-gap bilan “kufr ahli” iymonsiz, e`tiqodsiz kishilar ham “musulmon” bo`lishi, to`g’ri, yo`lga kirishi ta`kidlanadi. Ikkinchi misrada esa, odamni hayvondan ajratuvchi vosita-til haqida gap boradi. Yana bir o`rinda tilni lola bargiga, so`zni esa, o`sha lolaga tuzilgan “jola”-chiroyli shudringlarga qiyoslaydi: Til bu chamanning varaqi lolasi, So`z zurlaridan bo`lubon jolasi. So`zdin o`lukning tanida ruhi pok Ruh dog’i tan aro so`zdin halok, Donai dur so`zini afsona bil So`zni jahon bahrida durdona bil. “Hayrat ul- abror” dostonining So`z ta`rifida bobidan olingan ushbu parchada chuqur falsafiy ma`no ifodalanadi. Navoiy so`z haqida gapirganda “So`z iqlimi”, “So`z mamlakati”, “So`z jismi”, “So`z kishvari” birikmalarini ishlatiladi. So`z ham Navoiy nazdida o`ziga xos olam, rangin shakllarga ega mamlakat. Bu iqlim mavjudotlaridan har kim o`ziga foydalanadi. Uning “shirin so`z”, “achchiq so`z”, “to`g’ri so`z”, “yolg’on so`z”, “chin so`z”, “xushomadomuz so`z” kabi ko`rinishlari mavjud shoir ta`rifida. Navoiy “Hayrat ul-abror” da badiiy til unsurlaridan keng foydalanadi.

Dostonda hikmatli so`zlar, xalq maqollari, xalq ijodining boshqa turlari ko`p uchraydi. Tor ini sichqonga solib erdi egam, Tuyruqiga bog’ladi g’irbol ham. Yoki “Bir deganni ikki demak xo`p emas”. Bir so`zni hadeb qaytaraverish- ezmalik. Chunki “So`z chu takror topti dilkash emas”. Xushomadli, ta`maga moyil yoki laganbardona so`z, uni hayot mazmuni, tirikchilik manbaiga aylantirish ham illat. Navoiy talqinicha bunday kishilarning tili kesilsa yaxshi: Chu xushomad demakni boshlasa kosh, Kim tutulsa dami, kesilsa tili. Ha, Navoiy so`zni ajib, sehrli va qimmatbaho gavhar sifatida e`zozlaydi. Ko`pgina baytlarda, ayniqsa “Xamsa”, “Mahbubo’l qulub” singari asarlarida so`z, uning o`rni, inson hayotidagi ahamiyati, so`zlash madaniyati, so`zning badiiy ijoddagi mavqie, so`z odobi kabi tomonlar xususida mulohazalar bildiradi. Shoir nazarida “So`z jahon bahrida durdona”, inson qalbining ma`dani- “Ma`dani inson guzari so`z”, “gulshani odam samari”, “ajab guzar”, “bahru mavjvar”, “dur”, “javhari ruz”, “aytib sovumas tarona”, “olib qurimas xizona” - tuganmas xazina: Aytib sovumas tarona sen-sen, Olib qurumas xizona sen-sen. Demak, Alisher Navoiy “Xamsa” dostonlarida so`zning qudratli vosita ekanligini, insoniyat hayotida bu noyob gavharning qaydarajada yuksak mavqeini egallaganligini ta`kidlab hikmatli durdona baytlar yaratgan. Navoiy “Munshoat” asarida ham o`zbek adabiy tilida mukammal ish qog’ozlarini yuritish mumkinligini yozib qoldiradi va namunalar beradi. “Nazmul javohir” (“Nazmlar javohiri”) asarida shoirning axloqiy qarashlari bayon etiladi. Asarning an`anaviy nat`at qismidan so`ng bashariyatni nutq sharafiga sarafroz etilgani ta`kidlanadi.

So`zni “inson vujudi ummonidin zohir” bo`luvchi “jonbaxsh javhar” va ravonbaxsh lu`lu`” (gavhar) ga nisbat qilinadi. Navoiy so`zni uch qismga bo`lgan: a`lo, avsat, adno, ya`ni yuqori, o`rta, quyi “So`z bog’i ajab gulistonidurkim anda jonbaxsh atrliq ashjori mavzun va ruhparvar royihaliq rayohini gunogun bisyordur va lekin foydasiz xas va xashoki balki zararliq xori haloki ham bordur”: Lekin chu bahor jilvaog’oz qilur, Bo`stoni aro gul sho`xlari noz qilur. Gar zog’ tikan aro vatan soz qilur, Bulbo’l bori gul bargiga parvoz qilur. So`zlovchi so`z ma`nosiga e`tibor qilishi, qisqa, ravshan va muloyim qilib so`zlashi lozim, deydi shoir. Kim oz dedi nuqta ayshu kom o`ldi anga, So`z qoidasida intizom o`ldi anga. Haddin o`ta har kimki kalom o`ldi anga, Ul nav` kalomdin malom o`ldi anga. Shuningdek, dilozorlik, achchiq til inson ko`ngliga o`tkir nayza og’rig’idan ortiq zahm yetkazadi deydi shoir. Navoiy boshqa asarlarida tilni azob chekib o`rganmagan kishining nutqi ravon bo`lmaydi deb hisoblaydi: Har kimsaki nutqi farovon bo`lmas, Til ranjiga qilmoqligi imkon bo`lmas. Navoiy inson nutqini bo’lbo’lga qiyoslaydi. Bulbo’l so`z tufayligina sayraydi. Gulshane keldi jismi insoniy, Nutq oning bo’lbo’li xush ilhoni. Bo`lmasa so`z, ajab balo bo`lgay,

Bulbo’li nutq benavo bo`lgay. Xulosa Alisher Navoiyning til va nutq, nutq odobi, nutqiy madaniyat, nutq san`ati haqida aytgan fikrlarida qadimiy turkiy xalqlarning nutq madaniyati borasidagi boy va noyob merosi mahorat bilan umumlashtirilgan. 1. Tilni, so`zni qadrla uni hurmat qil. 2. Yaxshi so`zlay olish (nutq) -san`atdir, noyob hunardir. Uni egallashga intilgin. 3. Kishining so`zi, (nutqi) uning aqliy kamolotidan darak beradi. 4. Xushmuomala, shirinso`z bo`l. Tiling bilan kishilarga ozor berma. 5. Bo’shog’iz bo`lma, suhbat sirlarini saqlashga o`rgan. Qaysi majlisdakim eshitsang so`z, ning Bilgil ul so`z sanga omonatdir, Gar ani o`zga yerga naql etsang, Ul omonatga bu xiyonatdir. Navoiy o`zbek adabiy tilini, rivojlantirish, bu tilda go`zal asarlar yaratish, o`zbek tilini yuqori mavqega ko`tarish, uni xalq manfaatlariga xizmat qildirishni orzu qiladi. U o`zbek tilini kamsitgan, bu tilda yaxshi asarlar yozish mumkin emas, turkiy tilga bee`tibor bo`lgan kishilarga munosib javob bera oldi. O`zbek adabiy tilini boyitdi, ravnaq toptirdi. Navoiy o`zi berayotgan ma`lumotlarning aniq, to`g’ri bo`lishiga ham e`tibor beradi. Nutq madaniyatining asl mohiyati Navoiy asarlarida o`zining yorqin dalilini topdi desak maqsadga muvofiq bo`ladi. Ulug’ shoirlarimizning, qolaversa o`tmishda o`tgan ko`plab buyuk zotlarimizning merosi bugungi kunda chuqur e`tibor bilan o`rganilayotgani ham bejiz emas. Prezidentimiz I.A.Karimov asarlari, nutq va suhbatlarida bobokolonlarimiz yaratgan merosning bugungi kundagi o`rni va ahamiyati qayta-

qayta ta`kidlanmoqda. Yosh avlodni kamol toptirishda ularning o`rni aniq qayd etilmoqda. Bu jihatdan hazrat Navoiyning, u kishidan bizgacha yetib kelgan ulkan adabiy yodgorliklarining ham salmog’i yuksakdir. Xalqimiz mustaqillikka erishgandan so`ng buyuk shoirimizga yana ham bo`lakcha hurmat va ehtirom ko`rsatilmoqda.

Adabiyotlar: 1. Mallayev N. O`zbek adabiyoti tarixi. T., 1976. 2. Qudratov T. Nutq madaniyati asoslari. T., 1993. 3. Nusratullo Atoullo o`g’li Jumaxo`ja. Istiqlol va ona tilimiz. T., 1998. 4. Qilichev B., Qilichev B.E. Nutq madaniyati va uslubiyat asoslari. Buxoro, 2002. 5. Hikmatlar xazinasi. T., 1977. 6. O`zbek adabiyoti tarixi. Besh tomlik. II tom. T., 1978. 7. www.ziyonet.uz

Похожие

Xalq og’zaki ijodida va ilk yozma yodgorliklarda nutq madaniyati masalalari

Sharq mutafakkirlarining asarlarida nutq madaniyati masalalari

Nutq madaniyati uslublari haqida

Qobusnoma da nutq odobi masalalari

Adabiy til va nutq madaniyati