Musulmon tatlar, juhud tatlari, shia mazhabi, mozandaron tili shamirzod dialekti, velatru dialekti - Лингвистика - Рефераты

Musulmon tatlar, juhud tatlari, shia mazhabi, mozandaron tili shamirzod dialekti, velatru dialekti

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

57.5 KB

Musulmon tatlar, juhud tatlari, shia mazhabi, mozandaron tili shamirzod dialekti, velatru dialekti Reja: 1. Tat tili. 2. Tolish tili. 3. Eronning Kaspiy bo‘yi dialektlari. 4. Gilyon tili. 5. Lur va baxtiyor dialektlari. 6. Lar tili. 7. Fors dialektlari. 8. Markaziy Eron d ialektlari .

Tat tili Tatlar Ozarbayjon Respublikasining Apsheron yarim orolida va Rossiya federatsiyasining Dog‘iston muxtor respublikasida yashashadi. Ozarbayjon respublikasida yashovchi tatlar musulmon, Dog‘iston muxtor respublikasida yashovchi tatlar (iudey)lar musavviylardir. Tat tilida tub tat xalqidan tashqari tog‘ juhutlari ham gapirishadi. Ular (dag‘-juft) e’tiqodi bo‘yicha musaviylardir. Adabiyotda ularning shevasi juhud-tat lahjasi deb nomlanadi. Ozarbayjondagi tatlar, asosan, ikki tillik bo‘lib, musulmonlardir. Ular uchun XIX asrning 20-30-yillarida yozuv yaratilgan, lekin o‘quvchilarning kamligi uchun foydalanilmagan. Shuning uchun tatlar ozarbayjon tilidan foydalanishadi. Dog‘istonda esa tatlar 1928-1938-yillarda lotin, 1939-yildan rus alifbosidan foydalanishadi. Ona tilida darsliklar mavjud. Tat tili ikki dialektga ega: 1. Ozarbayjon tat shevasi (Osnovi iranskogo yazikoznaniya kitobida musulmon va xrestianlar shevasi – janubiy deb ataladi). 2. Tat – juhud shevasi. Tatlar Kavkaz hududiga eramizning IV-VII asrlarida Sososniylar sulolasi davrida Erondan chegaralarni qo‘riqlash uchun ko‘chirilgan askarlarning avlodlaridir. Eronda, V.Ivanovning guvohlik berishicha, eronliklarning o‘zlari-o‘zlarini boshqa-turk, kurd va arab millatlaridan ajratish uchun tatlar deb ataydilar. Qazvin viloyatidagi dehqonlar o‘zlarining tatlar deb atashadi. V.Ivanov boshqa eronshunoslar qatori (I.N.Beryozin, B.V.Miller, V.B.Bartold) tat terminini tojik terminiga bo g‘ laydi. (W.Jvanow The Diale s t of go zarkhon in Alamut (AO.Vol. IX 1931. P.253) Alisher Navoiy o‘zining « Muhokamatul - lug‘atayn » kitobida fors tilini sart tili deb ataydi . Biz sart va tat terminlari o‘rtasida hamohanglikni ko‘ramiz . Balkim bu bir terminning ikki xil fonetik ko‘rinishidir . Tatlarning umumiy soni 17000 kishini tashkil qiladi (Naseleniya SSSR, 1970). Tolish tili

Ozarbayjonda yana bir eroniy tillardan tolish tili ham mavjud. Ular asosan, Lenkoran pastekisligida zich bo‘lib yashashadi. qisman Eronning Astra daryosi bo‘ylab va Ardabil shahri atrofida yashashadi. Tolishlar va tolish etnik termini to‘g‘risida o‘rta asr adabiyotlarida hech qanday ma’lumot yo‘q. Tolishlarning bir qismi shia mazhabiga tegishli bo‘lib (asosan Ozarbayjonda) qolgani sunniy mazhabiga mansubdir. Tolishlar ikki tillikdir. Ozarbayjon tili tolishlar uchun adabiy til hisoblanadi. B.V.Miller, Talishskiy yazik M., 1953. 30-yillarda tolish tili uchun yozuv yaratish xarakati samarasiz bo‘ldi. Eronning Kaspiy bo‘yi dialektlari Eronning Kaspiy bo‘yi dialektlari bo‘yicha ilmiy ish olib borgan olimlar, masalan V.Geyger bu guruhga quyidagi til va dialektlarni kiritadi: tat, talish, gilyon (dilaki), mozandaron (mazandaroni), va semnon (semnani) «Osnovi iranskogo yazikoznaniya» kitobida kaspiybo‘yi tillariga gilyon va mozandaron tillari hamda ularning dialektlari shamerzodi va velatru dialektlari kiritilgan. Gilyon tili Gilyon tilida so‘zlashuvchilar Eronning Gilyon viloyatida yashashadi. Gilyon viloyatining markazi Resht shahridir. 130 ming aholisi bor. Ular o‘zlarini gilek (gileklar) deb, tillarini esa gileki deb atashadi. Ularning umumiy soni 700 ming kishi atrofida. Mozandaron tili Mozandaron tilida so‘zlashuvchi aholi Eronning Mozandaron viloyatida yashashadi. Bu viloyatning yirik markazlari Sari, Babul, Shahi, Galus, Shohsevar shaharlari hisoblanadi. Ularning umumiy soni 600 ming kishi atrofida. Mozandaron tili ikki dialektga ega. Biri shamerzodi deb nomlanib u Shamirzod qishloG‘i nomi bilan atalsa, ikkinchisi Velatru nomi bilan fanga ma’lum. Bu Velatru qishlog‘i nomi bilan ataladi, bu ikki dialektda so‘zlashuvchi aholining soni aniq hisobga ega emas. Mozandaron va gilyon tillari hamda ularning dialektlari o‘z

yozuvlariga ega emas. Shuning uchun bular hali to‘la olimlar tomonidan o‘rganilgan emas. Bu tillarda so‘zlashuvchi aholining aksariyati ikki tillikdir. Ularga fors tilining ta’siri juda kuchli bo‘lib, leksik qatlamida ham fors tilidan kirgan so‘zlarning salmog‘i ancha kattadir. Bu tillar va dialektlarni o‘rganish bo‘yicha quyidagi adabiyotlar mavjud. 1. OIYA. Novoiranskie yaziki M., 1982, 447-554 str. 2. V . Geyger «Kleinere Dialekte und Dialektgruppen» v kn . «Grundrise der iranischen philologie», Bd 1, Abt 2. 3. Gilyanskiy yazik, 1971. Lur va Baxtiyor dialektlari Lur va baxtiyor qabilalari Eronning g‘arbiy va janubiy -g‘arbiy hududida ya’ni Luriston, Huziston va Zogros tog‘lari atrofida ko‘plab qabilalarga bo‘lingan holda ko‘chmanchi va yarim ko‘chmanchi holatda yashashadi. Ularning shevalari eroniy tillarning janubiy-g‘arbiy guruhiga mansub bo‘lib, fors tiliga juda yaqindir. Lur va baxtiyorlar yozuvga ega emas, lekin ularning folklor ijodi arab yozuvida aks ettirilgan. Mazkur dialektlar bilan O.Mann. (1910) va V.A.Jukovskiylar (1922) shug‘ullanishgan. Lar tili Eronning janubiy qismida Lariston viloyatidagi tog‘li joylarda lar tilida so‘zlashuvchi kishilar yashaydi. O.Mann va Romaskevich hamda eronlik tilshunos olim A.Eqtedoriy lar tilini dialekt sifatida ko‘radilar. O.N.YA kitobida YE.K.Molchanova uni mustaqil til sifatida bayon qiladi. Lar termini Tabariy asarida birinchi bor tilga olinadi. Ular Rey va Mazandaron hududlaridan ko‘chirilgan bo‘lib, Larijan «larijan» so‘zidan olingandir. Larlar yozuvga ega emas. Ular arab-fors alifbosidan foydalanishadi. Fors tilini ta’siri juda kuchli. Shuning uchun lar tili leksikasida boshqa tillar (arab, fors, turk, kurd) ta’siri katta. A.Eqtedoriyning «Lug‘ati lar» kitobiga 5000 ta so‘z kiritilib, ular turli izohlar bilan berilgan (1955-y.). 1979-yilda yaponiyalik

tadqiqotchilar K.Kamioka va M.Yamadalar 1000 ta so‘zni o‘z ichiga olgan lug‘at tuzganlar va u Yaponiyada nashr etilgan. Fors dialektlari Eronnning janubi-g‘arbiy qismida joylashgan fors viloyatida fors tilining ko‘plab dialektlarida so‘zlashuvchi aholi yashaydi. Ular, birunchiniy, so‘mguniy, masarli, panuniy dialektlarida so‘zlashadi. Bu dialektda so‘zlashuvchilar o‘zlarini tojik tojik, tillarini esa tajiki - tojikiy deb atashadi. Tarixan bir tildan chiqib kelgan bu aholining dialektlari hozirgi paytda fors va tojik tillarida fonetik leksik, leksik va grammatik tizimda ancha farq qiladi. Bu dialektlar bilan O.Mann, V.S.Rastorgueva va A.A.Kerimovalar shug‘ullanishgan. O.I.YA. 316-364-b. Markaziy Eron dialektlari Eron yassi tog‘liklari hududidagi viloyatlarda yashovchi eroniy (forsiy emas) dialektlarda so‘zlashuvchi aholining tili umumlashib, geografik jihatdan yaqin joylashgani uchun shu nom bilan ataladi. Bu dialektlar o‘zlarining geografik joylashishiga ko‘ra quyidagicha nomlanadi: 1. Koshon dialektlari, Bunga xunsari (yoki xunsariy), vonishuniy, tijuniy va kohrudiylar kiradi. 2. Isfahon dialektlari: sedeiy, giyaziy va isfahoniy. 3. Yazdiy yo gabriy. Yazd va Kermon shaharlari va ularning atrofida yashovchi parslarning dialekti. Ba’zi ilmiy adabiyotlarda eronlik parslarning dialekti «dari» termini bilan ham nomlanadi. Eronlik musulmonlar shu kungacha otashparastlik diniga e’tiqod qiluvchi parslarni gebralar deb atashadi. Shundan kelib chiqib dialektning nomini gabriy deb atashadi. 4. Nainiy dialekti – Isfahon va Yazd shaharlari orasidagi Nain shahri aholisining tiliga aytiladi . Bu dialekt Yazd otashparastlari dialektiga juda yaqin turadi.

5. Natanziy dialekti – Koshon va Isfahon shaharlari orasida joylashgan. Natanz tumanida yashovchi aholining tili. 6. Uriy dialekti – Ur va Mehrjon tumanlarida yashovchi aholining tili. 7. Semnon dialekti – Tehronning shimoliy qismida joylashgan Semnon shahri aholisining tili. Shu atrofda lasgerdiy, surxeiy, shemerzadiy, sengiseriy kabi dialektlarda so‘zlashuvchi aholi ham yashaydi. Bu dialektlarning hammasi o‘zining til xususiyatlari bo‘yicha Koshon, Isfahon va Mozandaron dialektlariga yaqin turadi. Tehron shahri atroflaridagi dialektlar Bu dialektlarda so‘zlashuvchi aholining soni juda ozdir. Tajrish qishlog‘i aholisining dialekti, Gozerxon qishlog‘i aholisining dialekti. Tehron shahri dialekti, hozirgi zamon fors adabiy tilining dialekt manbayi bo‘lib xizmat qilmoqda. Bu haqda Malik-ul-shuara Bahor, M.Vohidiy va L.S.Peysikovlarning ilmiy ishlari mavjud. 1. M.Bahor. Tarix tatavur-e zabon-e forsi. Tehron. 2. L . S . Peysikov . Tegeranskiy dialekt . M ., 1947. Tayanch iboralar Musulmon tatlar, juhud tatlari, shia mazhabi, Mozandaron tili Shamirzod dialekti, Velatru dialekti, Lur va baxtiyor qabilalari.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. I.M.Oranskiy «Vvedenie v iranskuyu filologiyu» M. 1960, 1988. 2. Osnovi iranskogo yazikoznaniya M., 1979, 1981, 1982 . 3. Gamkrelidze T.V.Ivanov Vch.Vs. «Indoyevropeyskiy yazik i indoyevropeysi» tom I- II , Tbilisi, 1984. 4. Naselenie SSSR M, 1976 . 5. www.ziyonet.uz

Похожие

Pashtu-pushtu tili, afg‘on qabilalari, feodal tuzum, qandahor dialekti, peshovar dialekti, iron dialekti

Sariko‘l dialekti, «zdamik» tili, kulob viloyati, «ishko‘shimiy» tili, yangi so‘g‘d tili dialekti yozuvga ega bo‘lmagan xalqlar

Tirik tillar. Buxoro yahudiylari, o‘zlarini eroniy deb atovchi guruh

Davlat tili, xalqaro til, somoniylar sulolasi, fors tojik adabiy tili, xuroson dialekti. Fors-tojik tilining normalari

Arab yozuvi, finikiy yozuvi, musaviy mazhabi, juhud-fors alifbosi, nasroniy adabiyotlar