Мустакил Узбекистонда жамият конунларининг намоён булиши - Лингвистика - Рефераты

Мустакил Узбекистонда жамият конунларининг намоён булиши

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

201 KB

Мустақил Ўзбекистонда жамият қонунларининг намоён бўлиши Режа: 1. Мустақиллик-жамиятнинг ўзини-ўзи бошқариш ва ўзини-ўзи ташкил қилиш қонунларининг намоён бўлишида асосий ижтимоий-тарихий шарт-шароит 2. Жамиятни модернизациялаш ва демократлаштиришда жамият қонунларининг намоён бўлиши

Қ арийб 70 йил давомида мустабид тоталитар тузумнинг Марксча – Ленинча мафкура асосида ишлаб чиқилган социалистик - коммунистик жамият қурилиши механзми асосида яшадик. Бутун жамиятимиз тарақ-қиёти, тақдири ўз миллийлигимизга, дунёқарашимизга ёт бўлган Компар-тияга топшириб қўйилди. Жамият қонунларини, унинг тарақиётини “Марксча – Ленинча” парадигма асосида, ҳеч қандай тараққиёт вариантини ҳисобга олмаган ҳолда белгилаш ва йўналтириш бутун Совет Иттифоқи давлатларини, ҳусусан Ўзбекистонни ҳам эркин тараққиётдан маҳрум этиб келди. Аввал Маркс томонидан илгари сурилган, кейинчалик В. Ленин томонидан кенг тарғиб этилган ва ижтимоий ҳаётга тадбиқ этилган тараққиётнинг социализм орқали комунизмга, яъни энг адолатли, фаровон ҳаётни кафолатловчи жамиятга олиб борадиган тараққиётнинг бир йўналишли, якка вариантли модели тарихнинг объектив шартларига, зарбаларига дош бера олмади. Бу ҳол Россиянинг ўзида аянчли оқибатларга олиб келган бўлса, унинг иттифоқчи мамлакатларида (аслида унинг мустамлакалари эди) бунинг оқибати икки ҳисса ортиқ бўлди. Жамият ҳаётининг сиёсий соҳада маъмурий буйруқбозликка, иқтисодий соҳада давлат монополиясига, ижтимоий соҳада хусусий мулкчиликнинг инкори сифатидаги умумий мулкчиликка, маънавий соҳада эса асрлар оша шаклланиб келган миллий маънавий қадриятларни йўқ қилиш эвазига жорий этилган байналмилал (интернационал) коммунистик мафкура асосига қурилиши жамиятнинг эркин тараққиёти қонунларига зид эди. Жамият тараққиётининг асосида муҳим бир ижтимоий қонунлардан бири, жамиятнинг ўзини - ўзи бошқариш ва ўзини-ўзи ташкил қилиш қонунлари ётади. Ҳар бир жамият тарихнинг орқага қайтмас ривожланиш жараёнида ўз тараққиётини аввало шу икки қонун асосида белгилайди ва йўналтиради. Бу жамиятнинг ҳудди биологияда одамнинг ва бошқа жонзотларнинг объектив шарт- шароитларга адаптация, яъни мослашуви сифатидаги ўзини-ўзи такомиллаштириб борувчи табиий жараённинг ижтимоий шаклидир. Аммо жамиятнинг бундай шаклланиб бориши ўз-ўзидан рўй бермайди. Бу жараён, аввало тараққиёт субъектлари: инсон ва алоҳида етакчининг назарий ва амалий фаолиятига, ҳамда интеллектуал ва маънавий салоҳияти даражасига боғлиқ ҳолда амалга ошади.

Бундан шундай ҳулосага келинадики, жамият ўзини – ўзи бошқарувчи ва ташкилланувчи субстанциядир 1 . Аммо бу икки қонуннинг номоён бўлиши (реализацияси) учун муҳим ижтимоий шарт-шароитлар керак бўлади. Булар, жамиятнинг сиёсий жиҳатдан мустақил бўлишлиги; жамиятдаги инсонлар сиёсий жихатдан фаол бўлиши; кучли ижтимоийлашув муҳитининг мавжудлиги; хуқуқуий - сиёсий онг ва маданиятнинг етуклиги. Биринчи омил асосий омил ҳисобланиб, кейинги омиллар эса унинг натижаси сифатида номоён бўлади. Айрим ҳолларда эса қолган омиллар биринчи омилни юзага келтиради ёки бир вақтда ўъзаро диалектик алоқада таъсир кўрсатади. Собиқ Иттифоқнинг мустаъбид-тоталитар тузуми ҳукмронлиги даврида (хронология бўйича 1917-1991) бу қонунлар деярли амалда бўлмади. Тўғри-роғи, бу икки муҳим ижтимоий қонун Марксистик-Ленинистик нуқтаи-назардан баҳоланди. Яъни, инқилобий ўзгаришларга асосий урғу берилди ва революция - ижтимоий ўзини-ўзи ташкил қилишнинг асосий усули сифатида талқин этилди. Аввало, жамият қонунларининг феноменлик ҳусусияти шуки, ҳар бир жамият қонуни субъектив талқин этилиши ёки субъектив манфаатларга йўналтирилиши мумкин. Бундай ҳолатни биз СССРнинг тоталитар тузумида ҳам кўрдик. Бу қонунларни жамият тараққиётига тўғри ва ҳолисона йўналтирилишини назорат қилувчи мезон - инсон омилидир. Яъни ҳар бир ижтимоий қонун инсоннинг баҳт- саодати учун йўнал-тирилмоғи керак. Жамият қонунларини тўғри англаб олиш ва амалиётга қўллаш ижтимоий фаолиятнинг инсонпарварлик (гуманистик) тамойилидан келиб чиқмоғи, унинг манфаатларига зид келмаслиги ёки уни ижтимоий ҳаракатларнинг фақатгина объектига айлантириб қўймаслиги лозим. Жамиятнинг ўзини-ўзи ташкил этиш қонуни инсон фаолияти билан боғлиқ ҳолда кечадиган ижтимоий жараёндир. Унинг субъекти инсон ва халқдир. Аввало, бу икки қонун алоҳида ихоталанган қонун эмас, яъни бошқа қонунлар: 1 В. П. Петров .Движу щ ие сил ы и основные пути развитие человечского общества . “ Геодезия ”. М ., 2000, стр .16. ( http :// filosof . historic . ru / books / item / f 00/ s 00/ z 0000993/ st 000. shtml )

эҳтиёжлиларнинг ортиб бориши қонунини, ишлаб чиқариш ва теҳнологиянинг такомиллашиб бориши қонуни, моддийлик ва маънавий уйғунлиги қонуни, тараққиётнинг фикрлар ҳилма-ҳиллиги асосида юзага келиши қонуни, аҳолининг жипслашиши (ижтимоий гравитация) қонуни, мафаатлар уйғунлиги қонуни ва бошқа ижтимоий қонунлар билан ўзаро диалектик алокада юзага келади. Ўзини - ўзи бошқариш қонунига кўра, жамият икки система уйғунлигидан иборат: бошқарувчи ички тизими ва бошқарилувчи ички тизим (подсистема ) 2 . Аввало бу қонун жамиятнинг сиёсий ҳаётининг акс эттирувчи қонун бўлиб, ижтимоий ҳаётнинг бошқа соҳаларига ҳам бевосита таъсир этиш ҳусусиятига эга. Бу қонуннинг асосий моҳияти шундаки, жамият бошқа-рувчи тизимни ўз манфаати йўлида яратади. Бошқарилувчи тизим кўп-чиликни ташкил этиб, жамиятда “ҳўжайин” ҳисобланади. Бошқарувчи тизимни ташкил этувчи “элита” бутун халқ, яъни бошқарилувчи тизим манфаатларига мос тарзда фаолият юритиши талаб этилади. Бу қонун аслида, инсоният тариҳида давлатлар вужудга келмасдан олдин, уруғ-қабилачилик даврида шаклланган. Уруғ – қабилалар орасида бошқарув тизимини ташкил этиш қабила оқсоқолларини “сайлаш” кўринишида амалга оширилган. Давлатларнинг вужудга келиши билан бу жараён мураккаброқ тус олди. Мулкий тенгсизликнинг вужудга келиши ўзини-ўзи бошқариш ва ташкил этиш қонунларининг айрим индивидларнинг субъектив равишда бошқарувчи тизим “аъзоси” га, ҳукмронликка интилиши каби ҳаракатлари билан интег-раллашди. Жамият тарихида муҳим аҳамиятга эга бўлган бу икки қонун турли даврларда турли кўринишларда намоён бўлган. Цивилизациялар тарихини бошлаб берган Шарқ жамиятлари: Қадимги Миср, Месопотамия, Хитой цивилизацияларида бу қонунлар пассив кўри-нишда намоён бўлган. Бу цивилизациялар да давлат бошқаруви деспотик усулда бўлиб “ марказлашган буйруқбозлик жамоа давлатлари ” (“ централизованно - 2 В. П. Петров. Движу щ ие сил ы и основные пути развитие человечского общества . М., “ Геодезия ”. 2000, 17-бет. ( http://filosof.historic.ru/books/item/f00/s00/z0000993/st000.shtml )

бюрократическо - общинное г осударство ”) 3 деб номланади. Бу цивилизацияларда давлат маъмурий - буйруқбозлик асосида марказлаштирилган ва хукмдорга “илоҳий”лик мақоми берилган. Ҳокимиятнинг “муқаддас” саналиши ва унинг авлоддан-авлодга мерос тариқасида ўтиши жамиятнинг ўзини-ўзи бошқариш ва ўзини –ўзи ташкил этиш қонунларининг пассив ахамиятига эга бўлганлигини кўрсатади. Бу қонунлар айрим даврларда қўзғолонлар ва сулола(династия) алмашинувла-ри кўринишида номоён бўлиб турган. Жамиятнинг ўзини-ўзи бошқариш ва ташкил этиш қонунлари давлат бошқаруви аппаратига эга жамиятларда номоён бўлади. Чунки, жамият ташқи ташкил қилувчи кучларсиз, ҳар-ҳар замонда рўй берувчи ижтимоий буҳрон (катаклизм)ларни ўзида содир этиб, ташкилланувчи уюшма, яъни давлат сифатида ривожланади 4 . Бу қонунларга кўра жамиятнинг бошқарувчи ички тизими турли тарихий даврларда турли кўринишларда намоён бўлади. Масалан, илк жамиятларда коҳинлар, руҳонийлар, қулдорлар; Ғарб жамиятлари - Юнон ва Рим давлатларида қулдорлар, стратеглар, консуллар; Ўрта аср жамиятларида феодаллар, дворянлар, помешчиклар, зодагонлар, боярлар; индустриал жамиятларда буржуазия, капиталистлар кўринишида таш-килланган. Жамиятнинг бундай бошқарувчи тизими ўз фаолиятида бутун жамият манфаатларини ифода этмоғи лозим. Акс ҳолда, бундай “элита” бошқарувчи ички тизимни емиради ва жамиятни таназзулга олиб келади. Ўзини-ўзи ташкил қилиш қонуни орқали жамият парчаланиб кетмайди ва ҳаосга айланмайди 5 . Эрамиздан аввалги VII аср ўрталарида қадимги Юнонистонда рўй берган “Юнон мўъжизаси”, яъни фалсафа, фан, адабиёт ва санъатнинг жонланиши Европа цивилизациясининг маънавий асосини яратди. 1 3 Как Восток стал Востоком, или “от Новуходоносора до Саддама”. “Партнер”. Дортмунд, № 7, 2003, стр. 70. ( www.maranat . de ) 4 B . П. Петров. Движу щ ие силы и основные пути развитие человеческого общества. М., «Геодезия» . 2000, стр. 17 . ( http :// filosof . historic . ru / books / item / f 00/ s 00/ z 0000993/ st 000. shtml ) 5 B . П. Петров. Движу щ ие силы и основные пути развитие человеческого общества. М., «Геодезия» . 2000, стр. 18 . ( http :// filosof . historic . ru / books / item / f 00/ s 00/ z 0000993/ st 000. shtml )

Инсонда мифологик дунёкарашнинг рационаллашуви окибатида жамият бошкарувида хам демократиялашув рўй берди. Эрамиздан аввалги V асрга келиб жамият тарихида илк д емократик тартибдаги шахар - давлатлар пайдо бўлди. Афина демократик полиси (шахар-давлат)ининг вужудга келиши бошқарув тизимидаги “мўъжиза” эди. Хукмдор(стратег)ларнинг халқ томонидан сайланиши ва мухим қарор-ларнинг халқ томонидан мухокама қилиниши кўринишида жамиятнинг ўзини-ўзи бошқариш ва ўзини-ўзи ташкил қилиш қонунлари тўлароқ намоён бўлди. Бу қонуннинг ишлаши маълум ижтимоий шарт-шароитлар билан боғлиқ ҳолда кечди, яъни: Биринчидан, фалсафа ва фаннинг тараққиёти, илмий фалсафий билимларнинг такомиллашиши; Иккинчидан, Мифологик дунёқарашнинг чекиниши, илмий дунёқарашнинг шаклланиши. Аммо, бундай тўғридан-тўғри демократия, фақатгина шаҳар-давлат кўринишидаги кичик жамиятлар учун ҳарактерли ҳусусиятдир. Чунки тарихий шарт-шароитлардан келиб чиқсак, демократияни бу даврда йирик жамиятларда тадбиқ етиб бўлмасди. Афина полисида сайловлар очиқ тарзда ва майдонда ўтказилган. Шаҳар-давлатда фақатгина биргина сайлов округи (агора) мавжуд булиб, унда жамиятнинг туб эркин эркак аҳолиси иштирок этганлигини ҳисобга олсак, бундай жамиятда ўзини-ўзи ташкил қилиш ва бошқариш, бутун жамият манфатларининг тулиқ ифодаланиши чекланганлигини кўришимиз мумкин. Қуллар ва аёллар жамиятнинг бошқарувчи ички тизимини ташкил этса-да, аммо бошқарувчи ички тизим фаолиятига таъсир этиш имкониятига эга бўлмаганлар. Антик давр файласуфи Платон, бундай шаҳар-давлат аҳолиси 5040 хужаликдан иборат бўлиши ва сайловда фуқаролар ўзаро бир-бирини таниш даражасида бўлиши лозимлигини такидлайди 6 . Демократиянинг бундай содда кўриниши маълум чекланганликка қарамай инсоният 6 Афлотун. Қонунлар. “Янги аср авлоди ”. Т., 2008 , 318-бет.

тарихида илк адолатли жамият бошқаруви эди. Ҳозирги давргача Афина демократияси айрим ижтимоий-фалсафий оқимлар томонидан идеал жамият сифатида баҳоланади. Демократиянинг кейинги тараққиёти ва мукаммалроқ кўринишга эга бўлиши, Римда эрамиздан аввалги V – III асрлардаги қулдорлар ва аслзодалар Республикаси даврига тўғри келади. Афина демократияси бевосита демократия бўлса, Рим демократияси билвосита вакиллик демократияси эди. Бунинг ўзига ҳос жиҳати шунда эдики, Рим Афина к аби полисдан иборат эмас эди. Бу даврда бундай катта жамиятни бошқаришда тўғридан-тўғри демократиянинг мавжудлиги катта қийин- чиликлар туғдириши муқаррар эди. Аммо кўпчилик тарихчилар Римдаги республикани демократияга алоқаси йўқ , деб ҳисоблашади. Уларнинг асосий далили шуки, Рим сенати халқ томонидан сайланмаган, чунки Римда сенаторлик лавозимига ҳеч қандай ҳақ тўланмаган, шунинг учун бундай лавозимга ўзига тўқ мулкдор аслзодалар эгалик қилишган ва бундан улар жамият манфаатлари учун эмас балки ўзларининг манфаатлари учун фойдаланганлар. Улар томонидан сайланган консуллар ва бошқа юқори мансабдорллар халқ олдида эмас, балки сенат олдида ҳисобот берганлар. Аммо масаланинг бошқа томони шундаки, сенаторлар турли халқ қўзғолонларидан қўрққанлар ва буни олдини олиш учун албатта ҳалқ билан ҳисоблашганлар ва уларнинг талабларини инобатга олганлар. Жамиятнинг бундай ташкилланиши, албатта, кейинчалик Республика ўрнига келган императорлик бошқару-вига нисбатан анча демократик тизим эди ва бу даврда жамиятнинг ўзини-ўзи бошқариш ва ўзини-ўзи ташкил қилиш қонунлари кейинги даврларга қараганда яққолроқ намоён бўлган. Кўриниб турибдики, ўзини-ўзи бошқариш ва ўзини-ўзи ташкил қи-лиш қонунлари демократик бошқарув тизимларида фаол ҳаракат қила-ди. Бу икки қонун жамиятнинг ва уни бошқарувчи ички тизим бўлган давлат аппаратининг нормал ва узоқ вақт фаолият юритиши кафо-латчисидир. Ўзини-ўзи ташкил қилинишининг икки кўриниши мавжуд:

1. Обектив ёки стихияли бошқарувдаги ўзини-ўзи ташкил қилиш бўлиб, бошқарувчи ички тизим ҳокимият алмашинуви, династия алма- шинуви кўринишида янгиланади. Бундай ўзини-ўзи ташкил қилиш, бошқарувчи ички тизимнинг розилигисиз, бошқарилувчи ички тизим-нинг талаби билан, айрим ҳолларда зўрлик усули ёрдамида амалга оширилади; 2. Давлат ва жамият бошқарувининг мавжуд сиёсий тизими ўзгариши, масалан ҳукуматнинг истеъфога чиқиши натижасида рўй берадиган бошқарувнинг онгли алмашинувидир 7 . Бошқарувчи ички тизимини ўзини – ўзи ташкил қилишга мажбур қилувчи иккита асосий сабаб бор: Биринчи сабаб , жамият бошқарувчи тизимининг масалани нотўғри ҳал қилиши, бунга Россияда Б. Ельцин бошқаруви давридаги реформаларни (ислоҳотларни) нотўғри ишлаб чиқилиши ва жорий этилишини мисол тариқасида курсатишимиз мумкин. Иккинчи сабаб , қониқарсиз ўзини-ўзи бошқариш бўлиб, бу сабаб кенгроқ жараёнларни қамраб олади, яни мавжуд тузум бутун жамият манфаатини ифода эта олмай қолади ва бунда ҳар қандай бошқарувчи ички тизимнинг фаолияти самара бермайди. Бу ҳолатда бошқарилувчи ички тизим мавжуд сиёсий ва иқтисодий тизимни бошқарувчи ички тизим орқали ўзгартириши керак бўлади. Бунга мисол тариқасида СССР сиёсий ва иқтисодий тузумининг боши берк кўчага кириб қолиши ва унинг парчаланишини келтиришимиз мумкин. КПСС МК раҳбари М. Горбачев ҳукумати ислоҳотлари ҳам амалда натижа бермади. Чунки мавжуд ижтимоий-сиёсий ва иқтисодий муаммоларни маъмурий буйруқбозликка ва қатъий режалаштирилган бо-зор иқтисодиётига асосланган социалистик тузум ижобий ҳал етиш имкониятига қодир эмас эди.. Жамиятнинг тараққиёти асосан бошқарувчи ички тизим фаолия-тига боғлиқ. Бошқарувчиларнинг етарли даражада профессионал эмас-лиги 7 В. П. Петров. Движу щ ие сил ы и основные пути развитие человеч е ского общества . М., “ Геодезия ”. 2000, стр . 18. ( http :// filosof . historic . ru / books / item / f 00/ s 00/ z 0000993/ st 000. shtml )

бошқарув сифатини бузади ва бу тизимнинг парчаланишига олиб келиши ҳам мумкин. Бошқарувчилар профессионал даражасининг энг минимум даражаси мавжуд, ундан қуйироқда бошқарувчи тизим фаолият курсатишга қодир эмас. Ўз-ўзини ташкил қилиш шунга йуналтирилганки, бошқарувчиларнинг профессионаллик даражаси юқо-рида айтилган минимум даражадан яхшироқ бўлсин 8 . Бошқарувчиларнинг профессионаллик даражаси асосан унинг интеллектуал салоҳияти, ташкилотчилиги, ҳаётий тажрибасини қамраб олади. Бошқарувчиларнинг бундай сифатларга эга бўлиши, уларнинг профессионаллик даражаси кўрсаткичларини минимум даражадан анча юқори эканлигини кўрсатиши мумкин. Лекин, бундай профессионаллик даражаси, жамият тараққиётининг ва бошқарув тизимларининг барқарор ва самарали фаолият юритишига тўла кафолат бера олмайди. Аксарият ҳолларда профессионалликнинг бундай юқори кўрсаткичга эга бўлиши жамиятнинг бошқарувчи ички тизими манфаатларига зид фаолият олиб боришига туртки бериши ҳам мумкин. Бунда бошқарувчи ички тизим ўз ҳукмронлигини мустаҳкамлашга ҳаракат қилади ва асосан ҳокимият аппаратини марказлашган – буйруқбозлик тизмига йуналтиради. Бундай ҳолатлар хатто диктатурага олиб келиши мумкин. Бунга мисол тариқасида Кубадаги Фидел Кастро ва Ироқдаги Саддам Ҳусайннинг собиқ диктатурасини курсатишимиз мумкин. Собиқ СССР бошқарув тизими тарихи ҳам, Компартия - Сталин – Компартия йуналишидаги маъмурий буйруқбозликка асосланган дикта-тура эди. Бу холатлар жамиятнинг ўзини –ўзи бошқариш ва ўзини-ўзи ташкил қилиш қонунларига зиддир. Жамият қонунлари асосида курилган жамият аввало барқарорликни таъминлайди ва тараққиётга эришади. Жамият қонунларига зид фаолият эса жамиятни муқаррар ҳолатларга олиб келади. Буни тарихий амалиёт ҳам 8 В. П. Петров. Движущие силы и основные пути развитие человеческого общество. М., “Геодезия”. 2000, стр.19. ( http :// filosof . historic . ru / books / item / f 00/ s 00/ z 0000993/ st 000. shtml )

исботлади. Жамиятнинг бошқарувчи ички тизимининг профессионаллик даражаси маънавий ва аҳлоқий сифатлар даражаси билан уйғунлашгандагина ўзини- ўзини бошқариш қонуни тўлароқ намоён бўлади. Рус жамиятшунос файласуф олими В. П. Петров ўзининг “Инсоният жамияти тараққиётининг асосий йўналишлари ва ҳаракатлантирувчи кучлари”(“Движущие силы и основные пути развитие человеческого об-щества”) номли илмий асарида шундай ёзади: “Бошқарувчи ички тизимнинг ўз мажбуриятларидан четлашиши, асосан инсон нинг психик (таъкид бизники) омили билан тушунтирилади. Инсон заиф, уни тўғри йўлдан адаштирувчи омиллар кўп. Хокимият инсон тасаввурида “ҳамма нарсага қодирлик” иллюзиясини яратади” 9 . В.П.Петров бу борада ҳақ, чунки айрим холатларда бошқарувчи ички тизимнинг профессионаллик даражаси юқори кўрсаткичларга эга бўлса-да ўз фаолияти давомида бошқарилувчи тизим манфаатларига зид фаолият олиб боради. Бу ҳолатларга ўз рисолаларида алоҳида урғу берган Президентимиз И.А.Каримов “Юксак маънавият – енгилмас куч” рисоласида шундай ёзади: “Маъсул рахбарлик лавозимларига номзодларни танлашда ўтказиладиган суҳбат жараёнида уларнинг профессионал малакаси, билими, ташкилотчилиги, ҳаётий тажрибаси, инсоний фазилатлари билан бир қаторда маънавий савиясига ҳам алоҳида эътибор қаратаман” 10 . Жамиятнинг ўзини-ўзи бошқариш қонуни демократик жараёнлардаги ўзини- ўзи ташкил қилиш қонуни билан ўъзаро уйғунликда намоён бўлади. Демократия ўзини – ўзи бошқариш ва ўзини – ўзи ташкил қилиш қонунларининг энг юксак шаклидир. Аммо демократияни бу қонунлар билан айнанлаштириб қўймаслигимиз лозим. Булар маълум тамойилларга кўра бир – биридан фарқ қилади. Демократия бошқарилувчи ички тизим бошқарувчи ички тизимга тўлиқ ўз таъсирини ўтказа олган вазиятларда ва тарихий даврларда намоён бўлса, ўзини – ўзи бошқариш ва 9 В. П. Петров. Движущие силы и основные пути развитие человеческого общество. М., “Геодезия”. 2000, стр.20. ( http :// filosof . historic . ru / books / item / f 00/ s 00/ z 0000993/ st 000. shtml ) 10 И.А. Каримов. Юксак маънавият –енгилмас куч. Т., “ Маънавият ” , 2008, 18 - бет .

ўзини – ўзи ташкил қилиш қонунлари эса хар қандай жамиятда ва унинг сиёсий тизимида турли даражада ҳамда турли кўринишларда намоён бўлади. Жамиятнинг ҳар икки қонуни ҳам ўз навбатида бир-биридан фарқ қилади ва ўзаро бир-бирини тўлдиради. Бундай фарқлар ва уйғунлик диалектика қонунларининг намоён бўлиши билан амалга ошади. Ўзини-ўзи ташкил қилиш бошқарув тизимни шундай ҳолатда ушлаб туриши керакки, бунда у ўзини-ўз бошқариш жараёнини таъминлашиши керак. Ўзини-ўзи ташкил қилиш тамойили ўзини – ўзи бошқариш жараёни таъминлай олмайдиган рахбарларни алмаштириш, яъни уларнинг иш фаолиятига қараб саралаш ва танлашдан иборат. Раҳбарларни саралаш ва танлаш тайинланган раҳбар ўзини-ўзи бошқариш жараёнини ва мавжуд муаммоларни оптимал ҳал қилиш жараёнларини таъминлай олгунча давом этади 11 . Ўзини ўзи ташкил қилиш ўзини – ўзи бошқаришни туғдириш керак. Чунки ўзини-ўзи бошқариш ўзини-ўзи ташкил қилиш бўлсагина юзага келади ва бошқа томондан ўзини-ўзи ташкил қилиш ўзини-ўзи бошқариш қониқарсиз равишда олиб борилсагина харакатга келади. Бу қарама-қарши фикрлар бир қарашда мавхумдай туюлиб, ахолининг инерционлиги хисо-бига бартараф қилинади. Ўзини-ўзи ташкил қилиш бошқарувчи қуйи тизимининг қониқарсиз фаолияти натижасида, хамда ахолининг инерционлиги хисобига қўлланилади. Агар ўзини- ўзи бошқариш ва ўзини-ўзи ташкил қилиш жараёнларининг бузилишини аниқлаш жараёни бу интервалга сиғмаса, у ҳолда бошқарилувчи ички тизим бошқарувчи ички тизимга ишончсизлик билдириб, унинг бузилишига олиб келади. Бу ҳолатда жамиятнинг юқори тизими ўз лаёқатини йўқотиб, жамият стиҳияли бошқарув ҳолатига ўтади. Назария шуни кўрсатадики, жамиятнинг бошқарув тизими нормал фаолият олиб бориши учун, унинг фаолият муддати қатъий белгиланмоғи лозим 12 . П.Петров бошқарувчи тизим фаолияти муддати Россия Федерацияси шароитида уч ойдан ошмаслиги лозим , 1 деб такидлайди. 11 В. П. Петров. Движущие силы и основные пути развитие человеческого общество. М., “Геодезия”. 2000, стр.20. ( http://filosof.historic.ru/books/item/f00/s00/z0000993/st000.shtml ) 12 В. П. Петров. Движущие силы и основные пути развитие человеческого общество. М., “Геодезия”. 2000, стр.21. ( http :// filosof . historic . ru / books / item / f 00/ s 00/ z 0000993/ st 000. shtml ) .

Аммо бутун бошқарувчи тизимнинг фаолият муддатини уч ой деб белгиланиши, ҳатто Россия Федерацияси учун ҳам ноқулайликлар туғдириши табиий. Чунки, бундай қисқа муддат ичида бошқарувчи тизим самарали фаолият юрита олмайди. “Хокимият инсонда барча нарсага қодирлик хисини уйғотади”, деган фикр билан бошқарувчи тизим фаолияти муддатини бундай минимум даражага туширилиши, бошқарувчи тизим аъзоларининг ўз профессионол даражасини тўла намоён қилишига тўсқинлик қилади. Бундай ҳолда бошқарувчи тизим маълум муаммоларни тўғри англаб, уни ҳал этиш усулларини ишлаб чиқиш, ислоҳотлар дастурини тайёрлаш ва унинг боришини назорат қилиши учун ноқулайликлар туғдиради. Бизнинг жамиятимизда бошқарувчи ички тизим қонун чиқарувчи, ижро этувчи ва суд хокимиятига бўлиниш принципига асосланади 13 . Бошқарилувчи ички тизимни эса ҳалқ ташкил этади. Зеро “Ҳалқ давлат хокимиятининг бирдан –бир манбаидир” 14 . Бошқарувчи ички тизим вазифаси (ваколатлари ) ва фаолият муддати асосий қонун – Конституцияда қатъий белгиланган тартибда амалга оширилади. Бошқарувчи ички тизим, яъни давлат, ўз фаолиятини инсон ва жамият фаровонлигини кўзлаб, ижтимоий адолат ва қонунийлик принциплари асосида амалга оширади 15 . Бу тизим фаолияти муддати Президентликка етти йил , 16 Парламент ва суд хокимиятига беш йил, 17 қилиб белгиланган. Бизнинг жамиятимизда ўзига-ўз бошқаришнинг бошқарувчи тизимига Парламент, Президент (Вазирлар Маҳкамаси билан бирга ) ва Суд ҳокимятлари ташкил этса, ўзини-ўзи ташкил қилиш жараёни сайлов ва референдум 18 усулида амалга оширилади. Бошқарувчи қуйи тизимдан Парламент (Олий Мажлис) ҳамда Президентгина халқ номидан, яъни бошқарувчи ички тизим номидан иш олиб 13 Ўзбекистон Республикасининг Конститутцияси. “Ўзбекистон”. Т., 2003, 5 –бет. 14 Ўзбекистон Республикасининг Конститутцияси. 7- модда. 15 Ўзбекистон Республикасининг Конститутцияси. “Ўзбекистон”. Т., 2003, 5 –бет (14-модда). 16 Ўзбекистон Республикасининг Конститутцияси, “Ўзбекистон”. Т., 2003, 23-бет. 17 Ўзбекистон Республикасининг Конститутцияси, “Ўзбекистон”. Т., 2003, 14-ва 19-бетлар. 18 Ўша ҳужжат, 5 –бет.

бориши мумкин. Чунки, бошқарувчи бу тизимлар бошқариувчи ички тизим томонидан, эркин сайлов асосида ташкил қилинади. Собиқ СССР мустаъбид режими даврида бизнинг миллий жами-ятимизда бу қонунлар деярли намоён бўлмади. Сталин давридан бошлаб сўзда халқларнинг хар томонлама ривожланишини таъминлаш хақида баланд-парвоз гаплар гапириларди, амалда эса нихоятда марказлашган қўшма унитар давлат яратилётган эди. Ваколатларнинг марказ билан республикалар ўртасида тўғри тақсимланишини назарда тутувчи федератив иттифоқ ўрнига ўта марказлашган бошқарувга эса бўлган унитар тузум қарор топди. Республикаларнинг конституциясида ёзиб қўйилган озгинагина “мустақиллигини” ва ташаббусини ҳам бўғиб ташлар эди. Миллий манфаатлар деярли хисобга олинмасди, кўп ҳолларда, ҳатто, оёқ-ости қилинарди. Миллий Республикаларнинг, шу жумладан Ўзбекистоннинг ҳам раҳбарлари мамлакат юқори сиёсий рахбариятида унчалик рол ўйнамас-дилар, унинг режаларини ишлаб чиқишда қатнашмасдилар 19 . Табиийки, бундай шароитда жамиятнинг ўзини - ўзи бошқариш ва ўзини- ўзи ташкил қилиш қонунлари эмас, балки юқоридан бошқариш ва юқоридан ташкил этиш қонунлари намоён бўлади. Бундай ҳолат фақатгина Ўзбекистондагина эмас, балки собиқ Иттифоқнинг барча республикаларида хукм сурди. Юқоридан бошқариш ва ташкил этиш қонунлари асосига қурилган ўта марказлашган, жаҳонда худудий жихатидан биринчи ўринда турган СССР муҳим бир қонуният, жамиятнинг ва миллатларнинг миллий ўзлигини англай бориш қонуни асосида парчаланиб кетди. Тараққиётнинг асос қонуниятларидан бири бўлган жамиятнинг ўзини-ўзи бошқариш ва ўзини – ўзи ташкил қилиш қонунларининг намоён бўлиши учун асосий шарт-шароит - жамиятнинг тўла сиёсий мустақиллиги қўлга киритилди. 1991 йил 31 августда Ўзбекистон тўла суверен давлатга айланди. Жамиятнинг ўзини-ўзи бошқариш ва ўзини-ўзи ташкил қилиш имкониятларини тўла намоён қилиш учун реал шарт-шароитлар яратилди. Бу эса ўз навбатида жамиятимизнинг ижтимоий–иқтисодий, сиёсий ва маънавий тараққиёти учун бирламчи базис бўлиб хизмат қилди. Президентимиз И. А. 19 Ўзбекистоннинг янги тарихи. 2-том : Ўзбекистон совет мустамлакачилиги даврида. Т., “Шарқ ”. 2000, 587-бет.

Каримов айтганидек, “Ўз ҳаётимизни обод қилиш, халқимиз учун муқаддас бўлган қадриятларга ва улкан тариҳий меъросга таянган, шу билан бирга, умум эътироф этилган демократик тамойил ва меъёрларга риоя қилган ҳолда мамлакатимизни ўзимиз ҳоҳлагандек қуриш имконияти туғилди” 20 . 2. ЖАМИЯТНИ МОДЕРНИЗАЦИЯЛАШ ВА ДЕМОКРАТЛАШТИРИШДА ЖАМИЯТ ҚОНУНЛАРИНИНГ НАМОЁН БЎЛИШИ. Ўзбекистон ўз мустақиллигини қўлга киритгандан сўнг, ўз тақдирини ва ўз тараққиёт йўлини мустақил белгилаш имкониятига эга бўлди. Эркинлик, мустақиллик жамиятимиз тараққиётини таъминлашда асосий ижтимоий–тарихий шарт-шароит бўлиб ҳизмат қилди. Мустаъбид тузум даврида тараққиётнинг бир вариантли, яъни социалистик тараққиёт йўлидан бориш бизнинг жамиятимизга мутлақо тўғри келмади. Социалистик тузум парчаланганидан сўнг собиқ Иттифоқ таркибидаги барча республикалар тараққиётнинг тарихий амалиётда синалган, бозор муносабатларига асосланган демократик йўлини танладилар. Шу жумладан Ўзбекистон ҳам мустақиллигининг дастлабки йиллариданоқ ўзининг стратегик тараққиёт йўлини асосий қонун - Конститутциясида “Ўзбекистон - суверен демократик республика” 21 сифатида ҳуқуқий жиҳатдан мустаҳкамлаб қўйди. Аввало бундай стратегик тараққиёт йўлини танлашда назариянинг тўғри ишлаб чиқилиши муҳимдир. Чунки, социализм ҳам назариянинг хатолари ва шу хатоларнинг жамият ҳаётига қўлланилиши оқибатида инқирозга учраган эди. Бу ҳатоларни такрорламаслик учун, мамлакатимиз Президенти И.А. Каримов аввало назариянинг тўғри ишлаб чиқилишига асосий эътиборини қаратди. Мустақиллигимизнинг дастлабки йилларида, яъни Олий Мажлиснинг биринчи сессиясида, мамлакатимиз олдида биринчи навбатда ҳал этилиши лозим 20 Ўзбекистон Респубкикаси Президенти И. А. Каримовнинг 1- чақириқ Ўз.Рес. Олий Мажлисининг 14-сессиясидаги маърузаси. 1999 йил 14апрелъ (Ўзбекистон XXI асрга интилмоқда. Т., “Ўзбекистон.”. 2000, 3-бет). 21 Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси . “Ўзбекистон ”. Т ., 2003, 4-бет

бўлган кўплаб муҳим масалалар қатори кўп йиллар давомида марксча нуқтаи назарга кўра бузиб тавсифлаб келинган давлат ва ҳуқуқ тушунчаларининг моҳиятини янгича талқинда таърифлаб бериш зарурлигини Президентимиз тушуниб етганди. “Биз яқин ўтмишимизда синфий ҳукмронликнинг қуроли сифатида давлат ҳақидаги марксча ғояни шиор қилиб олиб, бу назарияни догмага, давлат ва ҳуқуқни эса синфий кураш, синфий рақибларни енгиш воситасига айлантирган эдик. Демократия шаротиларида эса давлат ижтимоий қарама- қаршиликларни зўрлик ва бостириш йўли билан эмас, балки ижтимоий келишув, халқ таъбири билан айтганда, муросаю мадора билан бартараф этиш воситасига айланди. Ҳуқуқнинг ўзига эса ижтимоий ҳамжиҳатлик ва келишувга асосланган ижтимоий тартиб–интизомга эришиш, эркинлик, адолатпарварлик ва тенг-ликни вужудга келтириш воситаси сифатида ёндашилади” 22 . Айни пайтда мамлакатимиз раҳбарининг ўша маърузасида Ўзбекистонда миллий давлат қурилиши бўйича кўп йиллик ғоят шиддатли ва машаққатли ишларнинг якуни, ўй-фикрлар ва далил-исботлар, тавсиялар ва хулосалар баён этилганди. Унда демократия мавзусига алоҳида эътибор қаратилиб, маърузанинг асосий боблари “Демократия - бош йўлимиз”, “Иқтисодий муносабатларни демократиялаш бозор ислоҳотларнинг муҳим шарти” деб номланган эди. Давлатимиз рахбари асарларида ва нуқталарида ўз аксини топган бошқа қатор назария муаммолар ҳам бор. Булар ҳуқуқий маданият ва хуқуқий тарбия, бутун ижтимоий-сиёсий, давлат ва ижтимоий-иқтисодий ҳаётни экринлаштириш ҳамда давлат ва хуқуқ назарияси предмети бўлган бошқа кўплаб муаммолардир. Мамлакатимизнинг муваффақият билан ривожланиши ҳамда равнақ топиши кўп жиҳатдан давлат тепасида турган раҳбарга боғлиқ бўлади. “Ҳар қандай халқ хаётининг талотўмларида, тарихининг кескин бурилиши босқичларида халқ ўз тақдирини шахсий фазилатлари бўртиб турган, миллатни бирлаштиришга қодир, унда тараққиёт ва тикланиш муваффақиятларига ишонч уйғота оладиган етакчига топшириш жамият хаётида кўп бор исботланган. 22 И.А. Каримов. Ўзбекистоннинг сиёсий–ижтимоий ва иқтисодий истиқболининг асосий тамойиллари. Т., “Ўзбекистон ”. 1995, 28-бет

Ўзбекистон учун унинг биринчи Президенти –Ислом Абруғаниевич Каримов худди шундай етакчи бўлиб чиқди” 23 . Албатта, тарихий тараққиёнинг субъектлари халқдир. Аммо жамият янги бир ижтимоий тузумга, мустақилликка қадам қўйганда юзага келган муаммоларни ҳал этишда халқни бир жону, бир тан қилиб бирлаштиришда алоҳида етакчига эҳтиёж ва зарурат пайдо бўлади. Ислом Абдуғаниевич Каримовнинг мустақилликнинг рўёбга чиқишида ва жамиятимиз тараққиётини ўзига хос ва ўзига мос бўлган йўлини ишлаб чиқишдаги вазифалари айниқса диққатга сазовордир. Мустақиллигимизнинг дастлабки йилларида Президентимиз томонидан тараққиётимизнинг асосий назарий негизлари яратилди. Бу назарияга биз комплекс тарзда баҳо берадиган бўлсак, тараққиёнинг Ўзбекистонга ҳос ва мос бўлган “Ўзбек модели” номини олган, жаҳон мамлакатлари томонидан тан олинган тараққиётнинг янгича вариантига дуч келамиз. Аввало, Ўзбекистон ўз мустақиллигини қўлга киритган илк даврларда иқтисодий жихатдан танг ахволда қолган эди. Иттифоқ давридаги сиёсат давридаги сиёсат туфайли республика ишлаб чиқаришнинг аграр сохасига иҳтисослаштирилган бўлиб, мавжуд саноат ҳам асосан халқнинг турмуш тарзини, эҳтиёжларини таъминлашдан йироқ бўлган оғир саноатга йўналтирилган эди. Натижада Иттифоқ парчаланиб кетиши оқибатида ҳудди ўргимчак уясидек бир-бирига чирмаб ташланган иқтисодий инфраструктурада ҳам кескин узилишлар рўй берди. Ҳом ашё ҳисобига ўзаро айирбош қилинадиган озиқ-овқат маҳсулотларига ҳам танқислик юзага келди. Мустақиллик арафасида, яъни 1989 йилда Ўзбекистон иқтисодий ривожланиш даражасини белгиловчи, яъни ички маҳсулот ва аҳоли жон бошига истеъмол қилиш каби кўрсаткичлар бўйича Совет Иттифоқида энг охирги ўринлардан бирини эгаллар эди. Бу кўрсаткичлар ўртача умумиттифоқ 23 Л. Левитин , С. Карлайл. Ислом. Каримов – янги Ўзбекистон Президенти. Т ., “Ўзбекистон ”. 1996, 1-бет.

кўрсаткичларига нисбатан 56 ва 59 фоиз эди 24 . Бу ҳолатлар мустақилликнинг илк даврларида ҳам ўзини салбий таъсирини кўрсатмай қолмади. Совет тузумидан қутулган бошқа давлатлар каби ўз келажагини қуришга киришган Ўзбекистонни ҳам tabula rasa - ҳар қандай сиёсий ва иқтисодий лойиҳани бемалол аималга оширса бўлаверадиган ижтимоий майдон деб бўлмас эди. Совет тузумидан кейинги Ўзбекистон жамияти абадий бархам топган эски дунёнинг парчаларию, мурдага айланган даврнинг синиқларидан иборат эмас эди. Бу ердаги ахвол бутунлай бошқача эди. Ижтимоий хаётнинг барча соҳаларида, унинг ҳамма пағоналарида советлар ўтмишига хос белгилар сақланиб қолган мамлакат мустақил деб эълон қилинган эди 25 . Ижтимоий тараққиётда шундай қонуният борки, ижтимоий - иқтисо-дий танглик сиёсий беқарорликни келтириб чиқаради ва унинг оқибатида жамиятнинг ичида қарама-қарши гурухларнинг ўзаро ҳокимият учун курашишидан иборат, инсон ҳафсизлигига жиддий акс таъсир кўрсатувчи ҳолатларни юзага келтиради. Бундай салбий ҳодисаларнинг олдини олишда Ўзбекистонда қуйидаги омиллар шарт - шароит вазифасини ўтади: Биринчидан, Реал вазиятни тўғри баҳолай оладиган, халқни бир тану, бир жон қилиб бирлаштира олган, жамиятнинг стратегик ва тактик мақсадларини ифодалай олган сиёсий етакчининг давлат тепасига чиқиши; Иккинчидан, Жамиятнинг асосини ташкил этувчи ўзбек миллатининг миллий менталитети: ҳамжиҳатлик, вазминлик, яъни “етти ўлчаб бир кесиш”и, турли қийинчиликларга сабр-бардошлилиги, иродасининг кучлилиги каби ҳусусиятлари; Бу икки омил мустақилликнинг дастлабки онларида жамиятимизнинг ижтимоий – сиёсий барқарорлигини таъминлашда муҳим шарт-шароит бўлиб хизмат қилди. Бу эса ўз навбатида ўзини-ўзи бошқариш қонунининг бошқарувчи ва бошқарилувчи тизимлар фаолиятининг ўзаро уйғунлиги қонуни асосида юзага келди. 24 “Аргументы и факты”. 39-сон, 1991, 4-бет. 25 Л. Левитин. Ўзбекистон тарихий бурилиш палласида. Т., “Ўзбекистон ”. 2001, 167-бет.

Ўзбекистон социалистик тузумнинг оғир салбий оқибатларини ўз бўйнига олиб тараққиётнинг янги йўлига ўтар экан, биринчи галдаги объектив вазифа иқтисодиётни юксалтириш, советлардан қолган мероснинг ижобий жиҳатларидан мумкин қадар кўпроқ фойдаланиш ҳамда салбий жиҳатлари таъсирини иложи борича камайтириш, миллатнинг маънавий қадриятларини ҳамда миллий онгни қайта тиклаш, халқ хаётида теран илдизлари бўлган демократия институтларини ривожлантириш, миллатлараро тотувликни таъминлаш, ҳалқ маънавиятини юксалтириш, жахон ҳамжамияти билан интеграциялашиш, халқаро мухит билан ўзаро ижобий таъсирни таъминлаш кабилардан иборат бўлди. Айнан мана шу омиллар мамлакатда ўтиш даврининг кўзланган энг муҳим манзиллари бўлиб хизмат қилди ва ўз навбатида жамият тараққиёти стратегияси сифатида мамлакатимиз Президенти Ислом Абруғаниевич Каримовнинг қатор илмий рисолаларида ўз ифодасини топди. Бу жараёнда жамият тараққиётининг эҳтиёж ва имконият, моддийлик ва маънавийлик уйғунлиги қонунлари, тараққиётда ворисийлик, интеграция ва ижтимоий гравитация қонунлари ўз аксини топди. Тараққиёт қатъий тарзда жамият қонунларига мувофиқлаштирилган ҳолда белгиланди. Ўзбекистонда янги жамият қурилиши жамият ҳаётини демократлаштириш ва модернизациялаш билан боғлиқ кечди. Мустақиллигимизнинг дастлабки йилларида Президентимиз Ислом Абруғаниевич Каримов “Ўзбекистон – келажаги буюк давлат. Бу - мустақил, демократик, ҳуқуқий давлатдир. Бу – инсонпарварлик қоидаларига асосланган, миллати, дини, ижтимоий аҳволи, сиёсий эътиқодларидан қатъий назар фуқароларнинг ҳуқуқлари ва эркинликларини таъминлаб берадиган давлатдир. Ҳалқ давлат ҳокимиятининг манбаидир. Унинг ҳохиш-иродаси давлат сиёсатини белгилаб беради. Бу сиёсат инсон ва жамиятнинг фаровонлигини, Ўзбекистон барча фуқороларининг муносиб турмушини таъминлашга қаратилган бўлиши керак.

Янгиланган жамиятнинг сиёсий ва давлат тузилиши инсонга унинг сиёсий, иқтисодий ва ижтимоий турмуш тарзини эркин танлаб олишини кафолатлаши керак” 26 деб кўрсатиб ўтган эди. Янги жамият қуришимиздан асосий мақсад – демократик жамият қуриш ва ҳар бир инсоннинг эркинлиги, ўз орзу-интилишларини рўёбга чиқариш кафолатчиси бўлган фуқаролик жамиятини барпо этишдан иборат бўлди. Аммо демократия ҳақида гап кетар экан, тараққиёт амалиётида синалган бу тузум жамият ва инсон эҳтиёжларини қондиришнинг энг мақбул усули бўлиши билан бирга, маълум камчиликларга ҳам эга. С . Хантингтон бу тузумга шундай баҳо беради: “Кўпинча (ҳалқларнинг) ўз тақдирини ўзи белгилашини ёқлаб гапирилган гаплар қулоққа чалиниб туради. Бунинг маъноси, ҳар бир гуруҳ ўзи ҳоҳлаган йўлдан бориши мумкин, деганидир. Аммо бу бош-бошдоқликнинг кучайиши, жамият ва давлатнинг парчаланиб кетишига олиб келиши мумкин. Боз устига, демократия бундай муаммоларни ҳал этишга унчалик мосланмаган. Демократиялаш ва демократиянинг амал қилиш жараёни жамиятнинг этник, диний ва бошқа гуруҳлари ўртасидаги муносабатларни мураккаблаблаштириш юбориши мумкин” 27 . Демократия ҳам мавжуд муаммоларни тўлиқ ҳал этиш имкониятига қодир бўлган жараён эмас. Мутлақ демократиянинг бўлиши ҳам асло мумкин эмас. Чунки, мутлақ эркинлик ҳам жамият барқарорлигига, шахс қадр-қимматига салбий таъсир ўтказиши мумкин. Дарҳақиқат, демократия мавжуд жараёнларни изга солиб турадиган универсал восита эмас, шунинг баробарида инсоният шахс ва жамият, шахс ва давлат ўртасидаги муносабатларнинг мукаммалроқ тизимини ҳам кашф эта олгани йўқ. Бинобарин, янгиттан мустақилликка эришган ёки демократия йўлига ўтаётган мамлакатлар учун тараққиётнинг ягона концепцияси ёки андозасининг ўзи йўқ. Демак минтақалардаги жараёнларга баҳо беришда Ғарб мезонларидан эмас, уларга 26 И. А. Каримов. Ўзбекистоннинг ўз истиқлол ва тараққиёт йўли . Т ., “Ўзбекистон ”. 1992, 15-16-бетлар. 27 С. Хантингтон. Неуправляемостъ демократии? Демократии? Демократия 1990-х, Специалъный в ъпус к журнала “ Глобалъные проблемы переходного периода ” , 199 3 , стр . 16.

ижодий ёндашган ҳолда мавжуд муаммолар ва шароитларнинг ўзидан келиб чиқиш керак бўлади” 28 . Комунизмнинг таназзулга юз тутиши демократик тузумнинг якка ҳокимлигига йўл очиб берди. Бу ижобий ҳол албатта. Аммо масаланинг асосий томони шуки, илғор ривожланган Ғарб давлатларида демократия аста-секинлик билан маълум тарихий шарт-шароитлар ва инсон онгининг, дунёқарашининг тадрижий ўзгариши билан юзага келган. Ана шундай демократияларнинг тўғридан-тўғри бирор янги тараққиёт йўлига ўтган жамиятга қўллаш инқилобий ўзгаришларни келтириб чиқиши мумкин. Шахс ҳуқуқлари ва эркинликларини таъминлашда, ҳуқуқий, фуқаролик жамиятини барпо этишда, бошқарув органларининг ўз сайловчиларига ҳисоб беришини йўлга қўйишда, албатта демократиянинг муқобили йўқ. Аммо Ғарб сиёсатшунослигида демократияга панацея – барча муаммоларни ҳал этувчи, балоларни даф қилувчи восита сифатида қарашга шубҳа билдирила бошланганига анча бўлди. 90-йилларнинг бошида америкалик сиёсатшунос Френцис Фукуяманинг либерал демократиянинг бошқа мафкуралар устидан қозонган ғалабаси билан тарих ҳам тугади, деган мулоҳазаси кескин мунозараларга сабаб бўлган эди. Бу интиҳо, унингча, барча замонларда яшаган барча ҳалқлар тажрибасига асосланган мантиқий тараққиёт жараёни тугаганини билдиради. Фукуяманинг бу мулоҳазасининг комунизмнинг инқирозга юз тутиш натижасида вужудга келган эйфория натижаси дебгина қабул қилиш мумкин. Тўғри, бугунги кунда кучли иқтисодий асос ва пешқадам ахборот воситаларига таянган либерал демократиянинг ошиғи олчи. Аммо янги иқтисодий ва шу билан биргаликда сиёсий қутблар вужудга келаётган ҳозирга дунёда унга муқобил куч сифатида ислом, конфуцийлик сингари цивилизациялар майдонга чиқаётганини ҳам тан олиш керак бўлади. Чунки тараққиётнинг америкача ёки европача андозаси ва либерал демократия янграётган дунё дуч келаётган муаммоларнинг барчасини ҳам ҳал этишга қодир эмас ...Зеро, ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя қилиш учун инсон 28 Ф. Низом. Янгиланиш анъанаси. “Маънавият”. Т., 1998, 42-бет.

камида тирик бўлиш керак, яъни ҳар қандай демократия, аввало, унинг яшаш ҳуқуқига даҳл қилмаслиги керак. 29 Ўзбекистон ҳам ўз мустақиллигини қўлга киритганидан сўнг тараққиётнинг демократик йўлига ўтар экан, аввало, бу борада анча эҳтиёткорона йўл тутган эди. Президентимиз Ислом Абдуғаниевич Каримов 1992 йилда шундай деган эди: “Ўзбекистон ўз истиқлол ва тараққиёти жараёнида тўпланган ва республика шароитига тадбиқ қилса бўладиган барча ижтимоий ва мақбул тажрибалардан шак-шубҳасиз самарали фойдаланади. Гап бирон-бир моделни, ҳатто у ижобий натижалар берган тақдирда ҳам кўр-кўрона кўчириб олиш тўғрисида бораётгани йўқ. Аниқ равшан воситалар ва усуллар қайси мамлакат учун мўлжалланган бўлса, ўша мамлакатнинг ўзига ҳос шароитдагина ижобий натижа беради. Жаҳон ва ўзимизнинг амалиётимиздан олинган барча унумли тажрибани рад этмаган ҳолда ўз ижтимоий - иқтисодий ва сиёсий - ҳуқуқий тараққиёт йўлимизни танлай олиш республиканинг қаътий позициясидир. Шуни алоҳида таъкидлаш зарурки, соҳта инқилобий сакрашларсиз, фожеали оқибатларсиз ва кучли ижтимоий лахзаларсиз, эволюцион йўл билан нормал, маданиятли тараққиётга ўтиш - танлаб олинган йўлнинг асосий мазмуни ва маҳиятидир” 30 . Бу келтирилган фикрлар демократиянинг жамиятимиз манфаатларига мос келувчи томонларини миллий ҳусусиятларимиз билан уйғунлаштириш, яъни диалектик алоқадорлик, ворисийлик (“янги уйни қурмасдан эскисини бузманг” тамойили) қонунлари асосида ижодий ўзгартиришларни эътироф этади. Демократия – жамиятнинг ўзини-ўз бошқариш ва ўзини-ўзи ташкил этиш қонунларига асосланган ижтимоий тузумдир. Демократия ва унинг қардриятларининг улуғворлиги шундаки, унинг реал амал қилиши шаротида фуқароларнинг эркин ҳаракат қилиши юзага келади ва уларнинг ўз манфаатларини амалга ошириши учун имкониятлари кенгайиб боради. Демократик қадриятлар амал қилинган шаротиларда давлат фаолияти фуқаролар назорати остида бўлади. Шунинг учун ҳам жамият хаётида содир бўладиган турли ўзгаришлар ва жараёнларда давлатдан кўра фуқоролар 29 Юқоридаги манба, 41-42-бет. 30 И. А. Каримов. Ўзбекистон ўз истиқлол ва тараққиёт йўли. “Ўзбекистон ”. Т., 1992, 9-10- бетлар.

масъуллиги кучаяди. Худди ана шу маънода “демократия”ни ҳалқ ҳокимиятининг кўриниши, амал қилиши сифатида таъриф қилинади. Демократик қадриятларнинг юқоридаги ҳусусиятларидан келиб чиқиб, дунёдаги бир қатор мамлакатларда намоён бўлган тажрибаларига асосланиб жаҳоннинг кўзга кўринган сиёсатдонлари унинг қуйидаги мезонларини ишлаб чиққанлар: - халқнинг давлат ва жамият хаёти билан боғлиқ бўлган қонунлардан ҳабардорлиги; - қонунларнинг қабул қилиниши жараёнида фуқароларнинг бевосита ёки билвосита ҳеч қандай тазйиқларсиз иштирок қилишлари учун шароит яратилганлиги; - қабул қилинган қонунларнинг ижроси устидан ҳалқ назоратининг таъминланганлиги; - оддий фуқароларнинг давлат ва жамият фаолияти билан боғлиқ ўзини қизиқтирган маълумотларни бемалол олишлари учун имконият яратилганлиги кабилардир 31 . Демократиянинг бундай умумэътироф этилган мезонлари, нормалари жамиятимизни демократлаштириш жараёнларининг асоси бўлиб ҳизмат қилмоқда. Ҳар бир ижтимоий ҳодиса феноменлик ҳусусиятига эга. Шу жумладан бундай феноменлик демократияни ҳам четлаб ўтмайди. Гарчи “демократия” сўзи маълум бўлса-да, кўпчилик унинг чинакам мазмуни билан таниш эмас. Бу эса тоталитар ва ҳатто, ҳарбий диктатураларга ҳам ўзини “демакратик” деб аташ имкони берган ва ҳозир ҳам шундай. Демократиянинг асосий феноменлик жиҳати шундаки, уни ҳар ким, ҳар бир жамият ўзича тушунади ва ўзича идрок этади. Ҳатто, бу тушунчани шиор қилиб олиб айрим гуруҳлар ва давлатлар ўз манфаатлари йўлида инқилобий ўзгаришларни келтириб чираришга уринишлари ҳам мумкин. Бундай радикал ҳусусиятлар тараққиётнинг ва эркинликнинг энг олий ифодачиси бўлган демократияга ҳам эҳтиёткорона муносабатда бўлишни тақозо этади. Демократияни жамият ҳаётига бирданига тадбиқ этиб бўлмайди. Аввало, демократиялаш асрлар давомида шаклланиб келган демократик қадриятларни 31 Б. Очилова. Миллий-маънавий юксалишда мерос, қадриятлар ва ворисийлик. Т., “Истиқлол”. 2009, 184- бет.

тиклаш ва такомиллаштириш, умуминсоний демократик қадриятлар билан уйғунлаштиришдан иборат бўлмоғи лозим. Фақатгина давлатнинг юқори сиёсий органлари ёки фақатгина қуйи тизимларини демократлаштириш ҳеч қандай ижобий самара бермайди. Бу ходисани биз 80-йилларнинг иккинчи ярмида СССРда амалга оширилган демократик ислохотларнинг инқирозга учраганидан хам билишимиз мумкин. Бу даврда демократик ислохотлар сиёсий хаётга эмас, аввало, хўжалик хаётига тадбиқ этилганди. Завод-фабрика директорлари, цех ва бригада бошлиқлари, магазин мудирлари, университет ва техникумларнинг ректор ва директорлари сайлаб қўйиладиган бўлди. Холбуки, демократия энг ривожланган, деб хисобланувчи АҚШ, Буюк Британия, Олмония сингари мамлакатларнинг бирортасида на завод директори, на фабрика директори, на цех, на бригада бошлиғи сайлаб қуйилган, улар тайинланган. “Қайта қуриш” давридаги бундай демократик ислоҳот кўпроқ ана шу ислоҳот объектига айлантирилган “демократик институтлар”да гуруҳбозликларни келтириб чиқарган, салбий оқибатларга олиб келган эди. Демократия ҳаддан ташқари чекланиши ёки мутлақлаштирилиши ҳам салбий оқибатларга олиб келиши мумкин. Унинг ҳаддан ташқари чекланганлиги инсон эркини, ташаббусларини бўғиб қўйса, мутлоақлаштирилиши эса ижтимоий зиддиятларни юзага келтиради. Ер юзидаги барча нарсаларнинг чек чегараси бордек, инсон эркинлигини таъминлашнинг ҳам чегараси мавжуд. Эркинлик ва демократия кўп ҳолатларда синоним сифатида қўлланилади. Чиндан ҳам демократия эркинлик ҳақидаги ғоялар мазмунини ҳам қамраб олади, лекин бундан ташқари, шуниси ҳам муҳимки, у эркинликка қонуний мақом баҳш этадиган амалий нормалар ва тартиб қоидалар мазмунини ҳам қамраб олади. Айни шу ҳолат двлатимизнинг конституциявий принципларини демократик деб аташ имконини беради. Чунки уларда инсон ҳуқуқлари ва ҳамманинг қонун олдида тенглиги қонунан мустаҳкамлаб қўйилган. Тарихий жараёнлар тажрибасидан маълум бўлдики, жамиятда бошбошдоқликка олиб борувчи мутлақ эркинлик қонун йўли билан тартибга солиниб ва шу қонунларнинг бажарилиши мажбурий бўлгандагина шу жамият

чинакам фуқароликка асосланган ҳуқуқий демократик жамият бўла олади. Бу ҳолатга Конститутциямизда асосий урғу берилиб, 1- моддасида “Ўзбекистон - суверен демократик республика” 32 ва 15 - моддасида “Ўзбкистон Республикасида Ўзбкистон Республикасининг Конституцияси ва қонунларининг устунлиги сўзсиз тан олинади. Давлат, унинг органлари, мансабдор шахслар, жамоат бирлашмалари, фуқоролар Конституция ва қонунларга мувофиқ иш кўрадилар” 33 деб белгилаб қўйилди. МДҲ ҳудудида, жумладан Ўзбекистонда етарли сиёсий анъаналарнинг мавжуд эмаслиги, бунинг устига Ўзбекистонда сиёсий партияларнинг улғайиши жуда секин юз бераётгани демократлаштириш жараёнини яна ҳам мураккаблаштиради. Бундай шароитда Президентимиз Ислом Абдуғани-евич Каримов ягона тўғри сиёсий ечим топа билди ва у давлатни “бош ислоҳотчи” деб эълон қилинди. Бу ечимнинг нақадар тўғри эканини давр кўрсатди. Ўзбекистонда давлат ислохотларни ўтказишга бошчилик қилар экан демократик жамиятга ўтиш учун зарур булган энг муҳим шартни амалга ошира борди: - ўтган давр ичида иқтисодий инқироз тўхтатилиб бу сохада ўсиш бошланди; - маънавий ривожланишга улкан аҳамият берилди ва берилмоқда; - аҳолининг ҳуқуқий онги ва сиёсий фаоллигини ошириш давлат ва жамоат ташкилотларининг диққат марказида турибди 34 . Бу омилларни янада ривожлантириш эса демократик ислоҳатларни муттасил чуқурлаштириб бориш имконини беради. Демократиянинг ривожланиб бориши моддий (иқтисодий) ва маънавий омилларнинг ўъзаро бир-бирига таъсири ва тенг тараққий этиб бориши қонуни асосида кечади. Иқтисодий ўсиш демократия учун пойдевор тайёрлайди. Буни фақат назарий мулоҳазалар эмас, амалий тадқиқодлар ҳам тасдиқламоқда. 90- йилларнинг ўрталарида бир қатор халқаро ноҳукумат ташкилотлари жаҳондаги 32 Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. Т ., “Ўзбекистон ”. 2003, 4-бет. 33 Юқоридаги ҳужжат, 5-бет. 34 И. А. Каримов. Ўзбекистон XX асрга интилмоқда . Т., “Ўзбекистон”. 2000, 12-бет.

энг бой мамлакатлардан 30 тасини ўрганганларида, улардан 28 тасида демократик бошқарув ва тартиботлар мавжудлиги маълум бўлди. Шу мамлакатлар тарихига мурожат этилса, иқтисодий ўсиш ва барқарорлик демократия учун замин тайёрлаганини кўрсатди. Демократия ўз- ўзидан ва ҳар қандай шароитда ҳам қарор топавермайди. Унинг рўёбга чиқиши учун тегишли иқтисодий, аҳлоқий, сиёсий ва маънавий шарт-шароитлар зарур. Демакратик тамоийиллар жорий қилиниши учун шу мамлакат иқтисодий жиҳатдан ривожланган бўлиши зарурлиги ҳозирги кунда сиёсатчи ва сиёсатшунослардан ҳеч кимда шубха туғдирмайди. Лекин бундан иқтисодиётнинг ўсиш ёки пасайиши ўз-ўзидан демократиянинг ҳам ўсиши ёки пасайишга олиб келади, деган хулоса чиқмаслиги лозим. Демократия ва иқтисод ўртасидаги алоқадорлик, аввало шунга боғлиқки, демократик жамиятда фуқаролар моддий бойликлар ишлаб чиқариш ва уларни тақсимлаш устидан назорат ўрнатадилар. Бу ҳолат иқтисодий ривожланиш учун қулай шароит яратди. Иқтисодий ривожланиш эса, ўз навбатида, демократия қарор топишга ижобий таъсир кўрсатади. Лекин, барибир, аҳолининг турмуш даражаси ёки иқтисоднинг гуркираб ўсиши демократик тартиботнинг бош ёки ягона шарти, дейиш нотўғри бўлади. МДҲга аъзо баъзи мамлакатлар демократия муайян даражада ривожланган иқтисодий макондагина тадбиқ қилиниши мумкинлигини унутиб қўйганликлари туфайли демократия шахс эркинлиги намойиши эмас, ур-йиқит ва шаллақилик тимсолига айланиб қолди. Чунки ўша мамлакатларда иқтисодиёт таназзул ботқоғига кетаётгани унутилиб, сиёсий ислоҳотларга зўр берилди, демократия жараёнини сунъий тезлатишга уринилди. Ботқоққа ботиб кетаётган одамга эса энг олий навли демократия ҳам керак эмас.Унга демократияни рўпара қилиш биринчи галдаги вазифа эмас, аввало, унинг қўлидан тортиб ботқоқдан чиқариш керак 35 . Иккинчи томондан, зикр этилган мамлакатларда иқтисодий асос унитилгани туфайли на ҳақиқий демократия ўрнатилди, на иқтисодий тараққиёт рўй берди. Объектив тараққиётнинг моддийлик ва маънавийлик уйғунлиги қонуни 35 А. Бегматов. Маънавият фалсафаси ёхуд Ислом Каримов асарларида янги фалсафий тизимнинг яратилиши. Т ., “Шарқ ”. 2000, 43-44-бетлар.

шуни кўрсатдики, жамият ривожланган иқтисодий (моддий) асосдан ташқари чуқур маънавий илдизга ҳам эга бўлиши керак. Сиёсатшуносликка оид адабиётларда маънавиятнинг демократ-лаштириш жараёнидаги роли кўпчилик томонидан эътироф этилмаса-да, инкор ҳам қилинмайди. Лекин сиёсий амалиёт бу жараёнда маънавиятнинг ўрни катта эканини кўрсатади. Масалан, иккинчи жаҳон урушидан кейин Ғарбий Германияда ўтказилган ислоҳотларни демократиялаштириш қанчалик тез ўтказилиши мумкинлигига мисол қилиб келтиришади. Ҳақиқатдан ҳам, бу ерда ижтимоий- иқтисодий ислоҳотлар нисбатан қисқа муддатларда ўтказилди. Бунинг сабаблари шундаки, иқтисодий жиҳатдан Германия четдан қўллаб-қуватланган бўлса, сиёсий жиҳатдан немис ҳалқи бой анъаналарга ва юқори фаолликка эга эди. Маънавий жиҳатдан эса немислар энг юксак маънавиятга эга бўлган халқлардан бири экани ҳеч ким томонидан инкор қилинмайди. Шу ўринда Германияда ўтказилган демократлаштириш жараёни Ўзбекистондаги ислоҳотлар билан қиёсланса, қуйидаги ҳолат кўзга ташланади. Иқтисодий соҳадаги ислоҳот Германияда, асосан чет эл ёрдамида ўтказилган бўлса, Ўзбекистон эса, асосан, ўз имкониятларига таяниб иқтисодий таназзулдан чиқа бошлади. Маънавият соҳасида эса ўзбекларнинг маънавий мероси немисларникидан ҳеч кам эмас. Лекин, гап шундаки, рус чоризми, кейинчалик шўро тоталитаризми даврида ўзбек ҳалқи ўзининг бой маънавий меросидан узиб қўйилган эди. Мустақиллик йилларида ҳалқ маънавиятини юксалтириш борасида олиб борилаётган ишлар демократик жамият қуришимизда муҳим девор вазифасини ўтамоқда. Қорни оч одамга демократия кам фойда келтирса, маънавияти паст одамларга демократия бериш ур-йиқит ва ижтимоий силкинишларга сабаб бўлиши мумкин. Буни яқин ва узоқроқдаги қўшнилар мисолида кўриш мумкин. Демократиянинг маънавият билан боғлиқлиги яна шунда кўринадики, уни ҳар бир шахс ва гуруҳ ўз ақлий қобилиятлари, манфаатлари ва маънавиятига мос равишда тушунади. Демократияни оғизга келганни айтиш эркинлигидан тортиб то ур-йиқит эркинлигигача деб тушунадиганларнинг тасаввури ортида уларнинг тор манфаати ва саёз маънавияти бор. Демократиянинг маънавиятга таяниши, агар шу

таянч бўш ва қинғир бўлса фақат демократияга эмас, бутун жамиятга катта зарар келтириши мумкинлигини бир қатор мамлакатлар тажрибаси ҳам кўрсатди. Кўриб турибмизки демократиянинг объектив қарор топиши иқтисодий (моддий) ва маънавий шарт-шароитларга боғлиқ бўлади. Бундан ташқари бу жараёнда ижтимоий-маданий ва сиёсий-ҳуқуқий шарт-шароитларнинг аҳамияти ҳам катта. Жамят сиёсий ҳаётида демократик ислоҳотлар, маълумки, турли шаклларда амалга оширилиши мумкин. Жамиятнинг демократлашуви жараёнини фақат моддий-техникавий омилларга боғлаб қўйиш фалсафаси масалага бир ёқлама ёндашувдан иборат. Зеро, Ўзбекистонда маънавий, мафкуравий асослар демократик жамиянинг муҳим негизларидан ҳисобланади. Мазкур муаммонинг бошқа бир жиҳатига эътибор қаратиш керак, у ҳам бўлса, сиёсий ижтимоийлашув масаласидир. “Сиёсий” ижтимоийлашув тушунчаси ўзининг икки жиҳатиги эга. Биринчидан: сиёсий ижтимоийлашув индивид, шахснинг сиёсий етуклиги, такомиллашуви жараёнини ўзида ифодалайди. Яъни, ҳар бир фуқаро жаҳондаги мафкуравий манзара ҳавида ўз сиёсий қарашларига эга бўлмоғи ва пировард натижада у ўзининг сиёси “мен”ига эга бўлиши назарда тутилади. Иккинчидан: жамият аъзоларининг кўп йиллик тажрибаси, ақл- заковватидан, маънавий-маданий меросидан фойдаланиш салоҳияти объектив заруриятга айлана боради. Ана шундай энг муҳим босқичларидан бири – ёшлар тарбияси билан боғлиқ бўлган босқичдир. Ундан кейинги босқич эса шахснинг меҳнат фаолияти билан белгиланади 36 . Сиёсий тизимда давлат алоҳида ўрин эгаллайди. Жамият аъзоларининг алоҳида уюшган шакли сифатида давлатнинг ижтимоий-фалсафий таҳлили унинг бошқа кўплаб жиҳатлардан ажратиб турувчи белгиларини ўрганишни тақозо этади. Бинобарин, тараққиётнинг ўзбек моделида иқтисодиётнинг сиёсатдан устунлиги биринчи масала қилиб белгиланган. Демак, ислоҳотлар кенг 36 Ў. Тўраев. Демократик жараёнлар ва миллий ғоя. Т., “Маънавият”. 2008, 49-50-бетлар.

жамоатчилик иштирокида, давлат ишлаб чиққан дастурлар асосида унинг бевосита иштироки ва раҳбарлигида амалга оширилади. Шу маънода, давлат бош ислоҳотчи сифатида қонунларнинг устуворлигига эришиши, кучли ижтимоий сиёсат юритиши, Ўзбекистонда жамиятни демократлаштириш, мамлакатни модернизация ва ислоҳ қилиш асосида бозор муносабатларига ўтишни ташкил қилишда, ўзининг функцияларини амалга оширишда, аввало, сиёсий фаолиятини демократлаштириш зарурияти юзага келади. Демократик жамиятда ҳокимият давлат манбаи бўлиши баробарида, универсаллашиб, умумийлашиб боради. Унда ҳалқ ҳокимиятчилигининг амалга оширилишида ҳокимиятнинг ҳалқ манфаатларига бўйсундирилгани муҳим ҳусусиятдир. Чунки унинг ижтимоий негизини ҳалқ ташкил этади. Демак, мамлакатимиздаги сиёсий тизимнинг туб мақсади – Ўзбекистонда адолатли демократик жамиятни вухудга келтириш ва ижтимоий-сиёсий ҳаётда демократик муҳитни, сиёсий барқарорликни, миллатлар ўртасидаги тотувлик ва ҳамжиҳатликни таъминлашдан иборатдир. Мустақиллик йилларида давлат бош ислоҳотчи сифатида ўзбек модели дастурини амалга оширишда фуқароларнинг сиёсий фаоллигини оширишни асосий масалаларидан бири қилиб қўйди. Бу эса ўз-ўзидан бошқариладиган бозор муносабатларини шакллантиришда муҳим аҳамият касб этади. Ҳалқимизнинг туб манфаатларига жавоб берадиган тараққиётнинг ўзбек моделида белгилаб берилган бозор муносабатларига ўтиш муҳим зарурий эҳтиёж. Аммо бу масалани бир томонлама тушунмаслик лозим, гап фақат бозорни ташкил этиш ва уни ривожлантиришдагина эмас. Бозор иқтисодига ўтиш муқаррар жараён, давр талаби, объектив реалликдир. “Бозор иқтисодиётини барпо этиш – шунчаки мақсад эмас. Барча иқтисодий, демократик, сиёсий ислоҳотларнинг пировард мақсадларининг ўзи, бу энг аввало, инсон учун муносиб турмуш ва фаолият шароитларини яратишдир” 37 , - деб таъкидлайди Президентимиз Ислом Каримов. 37 И. А. Каримов. Ўзбекистон иқтисодий сиёсатининг устувор йўналишлари. Биздан озод ва обод ватан қолсин. 2- жилд, Т., “Ўзбекистон”, 1996, 14-бет.

Умуман, мамлакатимизда олиб борилаётган иқтисодий ислоҳотларнинг мақсади – ҳалқ фаровонлиги ва демократик жамият тараққиётига эришишдир. Ўзбекистонда демократик жамият қуриш ҳақида гап кетар экан, фақат ижтимоий сиёсий тизим эмас, балки географик табиий муҳит, мамлакатимизнинг жойлашуви, минг йиллар давомида шакллантирилган хўжалик юритиш аоситалари, иқтисодий муносабатларда маданий – маърифий омиллар ва кўникмалар, кишилар ўртасидаги муносабатларнинг аҳамиятини ҳам эътибор этмоқ жоиз. Агар ана шу нуқтам назардан қаралса, Ўзбекистонда демократик жамият шаклланиши жараёнини “Ўзбек модели” тушунчасисиз тасаввур этиб бўлмайди. “Ўзбекистонда демократик жамият” тушунчаси “Ўзбек модели” тушунчаси орқали ўзининг янада бой ва конкрет мазмунига эга бўлди, аниқроғи “демократия мамлакатимиз миқёсида назариядан амалиётга ёки мавҳумликдан “Ўзбек модели”га айланди” 38 . Унинг ижтимоий-фалсафий таҳлилида назария ва амалиёт бирлиги қонуни ётади. Ўзбекистонда демократик жамиятни шакллантириш ғояси асосида яратилган тараққиётнинг ўзбек моделида жаҳон ҳамжамияти амалий тажрибасига ҳам таянилади. Бунда мавжуд ижтимоий тартиблар ва назарий лойиҳалар ўртасидаги интеграция қонуни намоён бўлади. Тараққиётнинг ўзбек моделида шундай ғоя ётадики, шаклланаётган демократик жамиятда, аввало, сиёсий тизим ва унинг элементлари тубдан тадрижий ўзгариб, такомиллашиб боради. Ўзбекистон фуқаролари амалда қонунчилик асосида ҳалқ ҳокимиятини бошқаришда бевосита ёки билвосита фаол иштирок этади ва “кенг ҳалқ оммаси давлат учун” деган шиор остида эмас, балки “демократик давлат ҳалқ учун ҳизмат қилади” (социалистик жамиятда бунинг акси эди) деган тамойилнинг устуворлиги асосида ижтимоий бошқарув амалга оширилади. 38 Ўзбекистонда демократик жамият қуриш назарияси ва амалиёти. Т., “Наврўз”, 2005, 74-бет.

Маълумки, демократик жамиятга ўтиш ҳар доим ҳам силлиқ кечавермайди. Чунки демократик жамиятга ўтишда сиёсий, ҳуқуқий, ижтимоий, иқтисодий соҳалардаги истеъмолда бўлган бошқарув механизмлари барҳам топиб, уларнинг ўрнига шаклланаётган демократик жамият фуқароларининг манфаатлари, ҳуқуқи ва эркинлигига мос келадиган, уларни тўла-тўкис таъминлай оладиган тараққиётнинг ўзбек моделига асосланган кучли ижтимоий-сиёсий механизмлар шакллантириб борилади. Хусусан, Биринчидан, иқтисодий фаолият ижтимоий хаётнинг бирламчи асоси эканлигидан келиб чиқиб, биринчи навбатда, давлат сиёсатини эмас, халқ манфаатларини хисобга олган холда иқтисодий барқарорликни таъминлаш назарда тутилади. Иқтисодий тараққиётнинг талаб ва таклиф қонунлари сиёсатдан ҳоли равишда жамият мафаатларига йўналтирилади. Иккинчидан, миллий тараққиётимизда шошма-шошарликка йўл қўймаслик мақсадида, эртанги кунда катта ижтимоий-иқтисодий муаммоларни хал этишда давлат бош ислоҳотчи сифатида, ҳалқимиз ва Ватанимиз асрий тажрибаларини ўзида мужассамлаштирган, шунингдек, умумжаҳон тараққиёти ижобий хусусиятларини назарда тутган ҳолда фаолият олиб боришида кўринади. Бунда жамият тараққиётининг ижтимоий барқарорликни таъминловчи ижтимоий-сиёсий тизимга бўлган эхтиёж қонуни ётади. Учинчидан, демократик жамият барпо этишнинг ўзига хос ҳусусияти –бозор иқтисодиётини қонунчилик асосида ташкил этишдир. Шу манода фуқароларнинг хуқуқ ва манфаатларини химоя қилиш хамда халқимиз фаравонлигини оширишнинг муҳим омили бўлган қонун устуворлигига эришиш кўзда тутилади. Бунда жамиятнинг ўзини-ўзи бошқариш қонуни ўз ифодасини топган бўлиб, бошқарувчи тизимнинг бошқарилувчи тизим манфаатларини ифодалаши ва химоя қилишига хуқуқий қонун жиҳатидан асосланади. Тўртинчидан, миллий сиёсат олиб боришда кўп миллатчилик, ягона Ватан туйғуси, хамжихатлик ғояларини, мақсадлар бирлигини инобатга олган ҳолда миллати, диний этиқоди, ижтимоий келиб чиқишидан қатий назар мамлакатимиз

хар бир фуқаросининг манфаатларини химоя қиладиган кучли ижтимоий сиёсат олиб боришда намоён бўлади. Бунда жамиятнинг манфаатлар уйғунлиги ва ижтимоий гравитация (жипслашув) қонунлари намоён бўлади. Зеро, Президентимиз И. А. Каримов бу масалага алоҳида эътибор қаратиб шундай деган эди: “Бутун жамиятнинг мураккаб ривожланиш даврида манфаатлар ўртасидаги низоларга эътибор бермаслик ҳавфли ижтимоий холатларга олиб келиши мумкин” 39 . Бешинчидан, бозор муносабатларига ўтишда республиканинг ўзига хос шарт-шароитларини, халқимиз турмуш тарзи, урф-одати, ананаларини ҳар томонлама хисобга олиш, бозор иқтисодиётига шошма-шошарликсиз, босқичма- босқич ўтиш, хар бир босқичда кишилар онгини тайёрлаб, олиб борилаётган ислоҳотларнинг нечоғлик тўғри эканлигига ишонтириш ва амалий фаолиятини таъминлашда кўринади. Бунда жамият тараққиётининг ворисийлик, тадрижийлик, моддийлик ва маънавийлик уйғунлиги қонунлари намоён бўлади. Ўзбекистонда жамиятни демократлаштириш ва модернизациялаш (янгилаш)да қуйидаги шарт-шароитларни яратиш муҳим вазифа сифатида белгиланди: Биринчидан, қонун устиворлиги, фуқароларнинг қонунларга сўзсиз итоат этиши; Иккинчидан: бой миллий-маънавий меросимизга таяниш; Учинчидан, жамият иқтисодий ҳаётини эркинлаштириш ва демократлаштириш; Тўртинчидан, кишиларнинг эркинлиги ва манфаатларини химоя қилиш; Бешинчидан, демократик жамият шаклланиши жараёнида нодавлат, нотижорат ташкилотларнинг, жамоат бирлашмаларининг ролини ошириб бориш; Олтинчидан, демократик жамият барпо этишда маҳалла ижтимоий институтининг ролини ошириб бориш; 39 И.А.Каримов. Ўзбекистон XXI асрга интилмоқда. Т., “Ўзбекистон”, 2000, 139-бет.

Еттинчидан, демократик жамият шаклланиши жараёнида ахолини кучли ижтимоий химоялаш ва адолат тамойилининг қарор топиши. Шунга асосланиб мустақиллик йилларида жамиятни демок-ратлаштириш, модирнизациялаш йўлида қуйидаги энг асосий амалий ишлар амалга оширилди: Сиёсий-хуқуқий соҳада , умумхалқ референдуми асосида (бошқарилувчи тизим розилиги билан) Ўзбекистон Республикаси Парламенти икки палатали Парламентга айлантирилди, Президент ва Вазирлар Махкамаси ваколатларининг айримлари Парламентга ўтказилди; суд хуқуқ тизими ислох қилинди: суд тизими ваколатлари кенгайтирилди (санкция бериш хуқуқи прокуратурадан судга ўтказилди), ўлим жазосини бериш бекор қилинди; сиёсий партияларнинг фаоллиги кучайтирилди, маҳаллий ўзини-ўзи бошқариш тизими фаолияти эркинлаштирилди; Иқтисодий соҳада , хусусий мулкчилик химояси кучайтирилди, хусусий тадбиркорлик давлат томонидан ҳар томонлама қўллаб-қувватланди: маҳаллий банклар томонидан имтиёзли кредитлар бериш йўлга қўйилди, техник-технологик модернизациялаш амалга оширилди; Маънавий соҳада , маънавиятни ривожлантириш давлат сиёсатининг асосий устувор йўналишлари сифатида белгиланди, маънавиятни юксалтириш борасида бир қатор хуқуқий ҳужжатлар: 1994 йил 23 апрелда “Маънавият ва маърифат жамоатчилик марказини ташкил этиш тўғрисида”, 1996 йил 9 сентябрда “Маънавият ва маърифат маркази фаолиятини янада такомиллаштириш ва самарадорлигини ошириш тўғрисида”, 1999 йил 3 сентябрда “Республика маънавият ва маърифат кенгашини қўллаб қувватлаш тўғрисида”ги фармонлар чиқарилди. Бу каби фаолиятлар жамият объектив тараққиётининг назарий ва амалий фаолият ўртасидаги уйғунлик қонуни, моддийлик ва маънавийлик бирлиги, жамиятнинг турли соҳаларини мутаносиб равишда такомиллашиб бориши қонунлари асосида юзага келмоқда ва бу жамиятимизнинг объектив ижтимоий прогресс қонунлари асосида тараққий этиб бораётганлигини кўрсатади. Жамият

тараққиётининг бу каби қонуниятлар асосига қурилиши ва уларнинг барқарор фаоллигини таминлайдиган ижтимоий шарт-шароитларнинг яратилиши тараққиётимиз гарови бўлиб хизмат қилади. ХУЛОСА Жамият - инсонларнинг ўзига ҳос уюшувидан иборат ижтимоий организм. Унинг яшаш тарзи ва тараққиёти ўз-ўзидан стихияли содир бўлмай, балки инсониятнинг моддий ва маънавий, амалий ва назарий фаолияти таъсирида объектив тарзда юзага келадиган ижтимоий қонунлар асосида содир бўлади. Ижтимоий қонун, бу - инсониятнинг, жамиятнинг бутун ҳаёти ва фаолияти эмас, балки уларнинг умумий, доимо такрорланиб турувчи, нисбий барқарор ва шу билан бирга унинг келажакдаги ҳолатини ҳам акс эттирувчи воқеликнинг ақлий абстракциясидир. Жамият қонунларини англаш, том маънода уни “кашф” қилиш, унинг фаоллигини таъминлаб турган ижтимоий шарт-шароитлар таъсирида қандай кўринишда ва қай даражада намоён бўлишини илмий-фалсафий томондан ўрганиш инсоннинг субъектив фаолияти билан боғлиқ. Агар жамятни чуқурроқ таҳлил қиладиган бўлсак, турли ижтимоий ҳодисалар феномен ҳусусиятига эга эканлиги аён бўлади. Бу шу нарсани англатадики, бир даврда реал деб ҳисобланган субъектив ҳулосалар, билимлар маълум вақтдан кейин ўз аҳамиятини йўқотади ва бошқача ёндашишни тақозо этади. Бу ҳусусиятлар жамият қонунларига ҳам тнгишли. Турли ижтимоий ҳодисалар ўртасидаги объектив мантиқий боғланишлар ижтимоий қонунларда ўз аксини топади ва бу ўз навбатида уларнинг акси сифатида илмий-фалсафий билимларда инъикос этади. Бу билимларнинг қиймати шу объектив қонунларнинг қай даражада аниқ ва тўлиқ акс эттирилиши билан боғлиқ. Доимо ўзгаришда бўлган ижтимоий ҳодисалар, жараёнларнинг умумий ҳусусиятларини ва йўналишини белгиловчи ижтимоий қонунлар ҳам ўзгариб боради. Ана шу объектив қонунларнинг вақт ўтиши билан ўзгариши ҳамма вақт ҳам бизнинг билимларимизда ўз ифодасини топавермайди.

Тўғрироғи, бизнинг билимларимиздаги ўзгаришлар реал ижтимоий жараёнлар, объектив қонунларда рўй бераётган ўзгаришлардан орқада қолади ёки бошқача айтганда, назария реалликни ўз вақтида акс эттира олмайди. Аммо фалсафий ва илмий билимлар тарихида шундай назариялар мавжуд бўлганки, улар реал ижтимоий воқеликдан узоқлашиб, унинг келажагини башорат қилишда хам идеал қонуниятларни “кашф” қилган эди. Бу идеаллар аслида назариянинг объектив ижтимоий жараёнларни вақтдан ортда қолдириши эмас, балки тарихнинг маълум илк даврларида шу даврда мавжуд бўлган ижтимоий шарт-шароитлар тасиридаги объектив қонунларни янги ва мутлақо тўғри келмайдиган шарт-шароитларга қўллаш, айрим қонуний жараёнларга асосий урғуни бериб, бошқа ижтимоий қонунларни “четлаб ўтиш” эди. Биз юқорида марксизмнинг жамият қонунларини қандай субъектив акс эттирилишини тахлил қилганимизда шу каби холатларнинг гувохи бўлдик. Мавзунинг ўрганилишида айнан К. Маркс ва унинг тасирида юзага келган марксизм таълимотида ижтимоий қонунларни нообъектив акс эттирилиши масаласига хам этибор қаратишдан мақсад шу эдики, ҳозирги давргача ижтимоий қонунларга бахо беришда, уларни акс эттиришда ва тушунтиришда барча файласуфлар ҳам маълум даражада объективликдан четлашганлар. Аммо уларнинг хеч бири мавжуд жамиятдаги шарт-шароитларга асосланмаган ижтимоий қонунлар асосида жамиятни қайта ташкил этишни олдиндан режалаштирмаган эди ёки режалаштирган тақдирда хам марксизм каби амалий кўринишдаги салбий оқибатларга олиб келмаган эди. Объектив мантиққа асосланган ижтимоий қонунлар ва субъектив инъикос натижасида юзага келган илмий-фалсафий назариялар ўртасидаги муносабат шундай қонуниятга асосланадики, ижтимоий қонунларнинг объективлик ҳусусиятини йўққа чиқариш, инсон ҳоҳиш иродасига боғлиқ бўлмаган ижтимоий қонунларни инсон измига бўйсундириш (айрим гуруҳлар, тор доира манафаатларига) хеч қачон жамиятнинг прогрессив тараққиётига салбий тасир кўрсатмай қолмаган. Ҳозирги кунда марксизмнинг илмий ҳатолари, унинг тасирида юзага келган социалистик давлатлардаги салбий ижтимоий оқибатлар танқидий таҳлил қилинган кўплаб илмий мақолалар, илмий асарлар чоп этилган.

Аммо уларнинг кўпларида танқидий таҳлил обектив асосда эмас, балки олдиндан гўёки шу назарияни танқид қилишга мажбурдай бир-бирига ёпишмайдиган далилларни келтириш орқали олиб борилган ёки ундаги айрим фикрларни айбловлар “нишони”га айлантириш учун нотўғри изохланган. Бундай ҳолатларга чек қўйиш учун тадқиқотчилардаги “интерпретатор”ликка чек қўйиш ва илмийликка асоаланган танқидий фикрлашни ривожлантириш зарур. XX аср охирларига келиб жамиятнинг моҳияти, унинг тарихий тараққиёти, ўтмиши, хозири ва келажаги тўғрисидаги динамик ва статик, структурал ва функционал қонунларни акс эттирган турли парадигмалар шаклланди ва жамиятнинг мохиятига, унинг қонунларига бўлган ягона қарашларга чек қўйилди. Билимлар ўртасидаги бундай дифференциялашув “илмий фикрлар ҳилма- ҳиллиги” номи билан ижобий баҳоланиши мумкин, аммо назариялар ўртасидаги бундай тафовут кескинлашиб, жамият тўғрисидаги хар қандай билимнинг “шубхали”лиги билан боғлиқ салбий оқибатларни хам юзага келтирмоқда. Илмий билимлардаги бундай кескин ажралишлар ва зиддиятлар жамият тўғрисидаги турли ижтимоий фанлар ўртасидаги муносабат доирасидан четга чиқиб, ҳатто уларни ўзаро уйғунлаштириш вазифасини бажарувчи ижтимоий фалсафа фани доирасида турли парадигмалар ўртасидаги кескинлик даражасига чиқди. Ижтимоий жараёнларга биргина парадигма асосида баҳо бериш бизнинг билимларимизнинг бир ёқлама бўлиб қолишига олиб келади. Бундай салбий оқибатларнинг олдини олишда турли фалсафий парадигмалар нуқтаи назарларини бирлаштириш, мантиқий синтез қилмоқ лозим. Масалан, турли фанлар ва фалсафий парадигмалар томонидан жамиятнинг энг кичик субатами сифатида ўрганилувчи инсон “этник одам”, “иқтисодий одам”, “сиёсий одам” каби тушунчалар орқали тахлил қилинади. Ёки фалсафий ёндашувларнинг феноменология, экзистенциализм, психоанализ мактаблари жамият ва инсон муаммоларига турлича ёндашмоқда. Жамият тўғрисидаги илмий-тадқиқот ишларида хам малум ёндашув қобиғига ўралиб қолиш ҳоллари кузатилмоқда. Жумладан бизнинг жамиятимизда ҳам жамият тараққиёти тўғрисида универсал ва интеграл қарашнинг мукаммал концепцияси шакллантирилмаган. Мазкур

диссертация ишида ана шу ҳолатларга хам этибор берилди ва турли умумий қарашларнинг ўзаро синтезига асосланди. Бунда ҳам цивилизацион, ҳам маданий- тарихий, ҳам янада энди шаклланиб келаётган бошқарувли ва ҳозирда жиддий эътирозларга учраётган формацион ёндашувнинг ижобий томонларини ижодий ўзлаштиришга асосланди. Ҳусусан, мустақиллик йилларида Ўзбекистонда жамиятни қонуний тарзда демократлаштириш ва модернизациялаш, инсон моҳиятига янгича замонавий ёндашишда амалга оширилаётган ишлар умуминсоний ва миллий ҳусусиятларни хисобга олган холда ёритишга ҳаракат қилинди. Тадқиқот ишида жамият қонунлари иқтисодий, сиёсий ва маънавий омиллар уйғунлиги асосида ўрганилди. Фойдаланилган адабиётлар рўйҳати (илмий асарлар, рисолалар). 1. И.А. Каримов. Юксак маънавият - енгилмас куч. Т., “ Маънавият”. 2008. 2. Ўзбекистон Республи касининг Конституцияси. Т., “ Ўзбекистон ” . 2003. 3 . И.А.Каримов. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: ҳавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. Т., “ Ўзбекистон ” . 1997. 4. И. А. Каримов. Ўзбекистон XXI асрга интилмоқда. Т., “ Ўзбекистон “ . 2000. 5. И.А. Каримов. Ўзбекистоннинг сиёсий–ижтимоий ва иқтисодий истиқбо- лининг асосий тамойиллари. Т., “Ўзбекистон ”. 1995. 6. И.А. Каримов. Ўзбекистоннинг ўз истиқлол ва тараққиёт йўли. Т., “Ўзбекистон ”. 1992. 7.И.А.Каримов. Ўзбекистон XXI асрга интилмоқда. Т., “Ўзбекистон”, 2000. 8. И. А. Каримов. Ўзбекистон иқтисодий сиёсатининг устувор йўналишлари. Биздан озод ва обод ватан қолсин. 2-жилд, Т., “Ўзбекистон”, 1996. 9. Ж. Туленов. Хаёт фалсафаси. Т., “Ўзбекистон”. 1993. 10. Ўзбекистоннинг янги тарихи. 2-том : Ўзбекистон совет мустамлакачилиги даврида. Т., “ Шарқ ” . 2000. 11. Б.Очилова. Миллий-маънавий юксалишда мерос, қадриятлар ва ворисийлик. Т., “ Истиқлол ” . 2009.

12. Л.Левитин, С. Карлайл. Ислом Каримов – янги Ўзбекистон Президенти. Т., “Ўзбекистон ”. 1996. 13. Л.Левитин. Ўзбекистон тарихий бурилиш палласида. Т ., “Ўзбекистон ”. 2001. 14. Ўзбекистонда демократик жамият қуриш назарияси ва амалиёти. Т., “Наврўз”, 2005. 15. А.Бегматов. Маънавият фалсафаси ёхуд Ислом Каримов асарларида янги фалсафий тизимнинг яратилиши. Т., “Шарқ”. 2000.

Похожие

Узбекистонда демократик жамият барпо этишда утиш даврининг зарурлиги. Унинг хусусиятлари

Узбекистонда демократик жамият куриш назарияси ва амалиёти фанининг предмети, мақсади ва вазифалари

Узбекистонда архив иши тарихи

Шарк кулёзмаларининг пайдо булиши ва умумий хусусиятлари

Тилнинг пайдо булиши ва ривожланиши муаммоси ( проблемаси )