Mayl va zamon shakllarining munosabati - Лингвистика - Рефераты

Mayl va zamon shakllarining munosabati

Загружено в:

24.01.2024

Скачано:

0

Размер:

120.5 KB

Mayl va zamon shakllarining munosabati Reja: 1.Mayl- zamon shakllarining dialektik bogliqlik masalasi. 2.Xabar mayli va uning zamon shakllari. Xabar mayli UGMsi. 3.Buyruq-istak mayli UGMsi va uning nutqda voqelanishi, modal manolari. 4.Shart mayli UGMsi, uning nutqda voqealanishi va modal ma’nolari. 5.Zamon shakllarida ma’nodoshlik va shakldoshlik. 6.Umumiy xulosalar.

Mayl-zamon morfologik kategoriyasining ma'noviy xususiyati, mayl va zamon shakllarining sintaktik xususiyati, xabar mayli umumiy grammatik ma'nosi, buyruq-istak mayli umumiy grammatik ma'nosi, shart mayli umumiy grammatik ma`nosi, ot-kesimli gaplarda zamon shaklining ifodalanishi, real (aniq) harakat, ideal (noaniq) harakat, zamon shakllarida shakldoshlik, zamon shakllarida manodoshlik, nutq momenti. Turkiy tillarda mayl va zamon shakllarining yasalishi, qo'shimchalarining etimologiyasi, bu shakllarning ma'no va qo'llanishlaridagi xususiyatlari haqida ko'plab ilmiy ishlar yozligan. Mayl va zamon shakllarining zich aloqada ekanligini deyarli barcha tilshunoshlar e'tirof etadilar. Turkiyshunoslar ularning juda yaqinligini aytib o`tib, ushbu shakllarga yaxlit bir butunlik sifatida qarash lozimligini uqtiradilar. Chunki zamon shakllari harakatning nutq momentiga, mayl shakllari harakatning voqelikka munosabatini ifodalaydi. Mayl va zamon ma`nolari bir-birini taqozo etadi: harakatning bajarilish zamoni haqida tushuncha uning shu zamonda bajarilgan yoki bajarilmaganligi (endi bajarilishi, umuman bajarilmasligi, bajarishga intilish, undash, bajarishni xohlash, bajarilishidan gumonsirash) tushunchasi bilan albatta bog`lanadi. Hozirgi o`zbek adabiy tilida zamon va mayl ifodalash uchun xoslangan ko`rsatkichlarning birortasi zamon yoki faqat mayl ifodalamaydi. N.A.Baskakovning ta`kidlashicha, mayl va zamon kategoriyalari ginetik jihatdan bir-biriga yaqin bo`lganligi tufayli hozirgi turkiy tillarda ularning faqat semantic emas, balki morfologik jihatdan ham qat`iy differensitatsiyalashmaganligi ko`rinadi [4, 24;]. Darhaqiqat, bir vaqtning o`zida mayl va zamon ma`nolari uchun ikki qo`shimcha qator ishlatilmaydi. Bir shakl bir tomondan mayl ma`nosini ifodalash uchun xizmat qilsa, ikkinchi tomondan ish- harakatning zamonga munosabatini ko`rsatadi. Ya`ni bir shaklda ham zamon, ham mayl ma`nosi o`z ifodasini topadi: "O`qidi" so`zi aniqlik (xabar) maylida bo`lgani holda, ish-harakatning o`tgan zamonda ijro etilganligini ifodalaydi; "Borsam" so`zi shart mayliga xos, lekin hozirgi-kelasi zamon tushunchasi ham mavjud. Xabar mayli boy va rang-barang zamon sistemasiga ega bo`lsa, boshqa mayllar nisbatan

kam sonli zamonlar tizimini o`z ichiga oladi. Mayl-zamon morfologik kategoriyasining ma`noviy xususiyati so`zlovchining harakatga va harakatning nutq momentiga munosabatini ifodalash tashkil etsa, sintaktik xususiyati gap kesimini shakllantirish, kesimga turli valentliklar berish, mikromatn tarkibiy qismlarini bog`lashdir. O`zbek tilida, asosan, uch xil mayl bor: xabar mayli, buyruq-istak mayli, shart mayli. Xabar mayli nutqda keng qo`llanuvchi zamon shakllaridan iborat. Bu zamon shakllari o`tgan, hozirgi, kelasi zamon guruhlariga bo`linadi. Har bir guruhda bir necha zamon shakllari mavjud. Har bir zamon shakli o`ziga xos qo`shimchalar yordamida hosil qilinadi, o`z tuslanish va ma`no xususiyatlariga ega. Dastlab, o`tgan zamon shakllari tizimini ko`rib chiqamiz: Demak, zamon kategoriyasining umumiy ma`nosi kesim ifodalagan harakat, holatning nutq momentiga munosabatini ifodalashdan iborat bo`lsa, o`tgan zamon shakllarida nutq jarayonidan oldin sodir bo`lganlik umumiy ma`nosi mavjud. Biroq shakllar orasidagi farq harakatning davomiyligini ifodalash (o`qirdim), bu belgiga ega emaslik (o`qidim), harakatning kutilmaganda sodir bo`lishi (o`qibman) yoki bu ma`noga nisbatan neytralligidadir. Hozirgi zamon (hozirgi-kelasi zamon) shakllari va ularning ma`nolarini quyidagi gaplarda ko`rib o`tamiz:

Yuqoridagilardan hozir gi zamon shakllarining umumiy grammatik ma`no (UGM)si kelib chiqadi: nutq jarayonida va undan so`ng ham davom qiladigan ish- harakat (holat)ni ifodalash. Bu ma`no nutqda turli shakllarda turlicha hozirgi-kelasi zamon ma`nolarida reallashadi. Kelasi zamon shakllariga quyidagilar mansub: Demak , kelasi zamon shakllari nutq paytidan so ` ng bajariladigan harakatni bildiradi va bunda gumon , istak , ta ` kid , qat ` iylik ma ` nolari yuzaga chiqadi . Kelasi zamon ma`nosini ifodalash bilan aloqador shakllarning barchasi (-r, (-ar ), -ga y, - moq chi , -gu m z amon qo `s himc hal a ri, bu yr uq va sh art mayl lari shakllari) edi to`liqsiz fe`li bilan birikkanda armon-ushalmagan orzu, reja, tilak, imkoni yat ma`nolarini ifodalaydi: Men sizga uylanmoqchi edim. (O.Y.) Ot-kesimli gaplarda ham zamon shakllari ifodalanadi, bunda bo`lmoq bog`lamasi va edi to`liqsiz fe`li keng ishlatiladi. -a (-y) qo`shimchali hozirgi-

kelasi zamon fe`li bilan bog`lama vazifasida kelgan bo`lmoq fe`li ham hozirgi va kelasi zamon ma`nolariga ega bo`ladi. -a, -y zamon shakli kelasi zamon ma'nosini ifodalaganda bog'lama zarur bo'ladi: ... Kelar yili tuqqaning, o'zingga yo'ldosh bo'lur (Qo`shiqdan). Hozirgi zamon ma'nosida kelganda tushib qolishi, shaxs-son qo'shimchalari esa ot-kesimga to'g'ridan-to'g'ri qo'shilishi mumkin: Men shogird bo'ldim - Men shogirdman; Sen shifokor bo'lding - Sen shifokorsan. Ot-kesim hozirgi-kelasi zamonning III shaxsida -dir qo'shimchasini olishi mumkin: Bahor go'zaldir; Samarqand qadimiy shahardir. Gapning egasi va kesimi ot turkumiga mansub bo'lsa, kesim tarkibida -dir bog'lamasi bo'lmasa, u holda ega bilan kesim orasida tire (-) qo'yiladi: Akam- shifokor; Onam -to'quvchi. Agar ega va kesimdan biri boshqa so'z turkumiga mansub bo'lsa, tire qo'yilmaydi: Bahor go'zal; Men shifokor kabi. To'liqsiz fe`lning ekan, emish shakllari gap kesimiga gumon, taxmin, kutilmaganlik, eshitilganlik kabi ma'nolarni yuzaga chiqaradi. Ot -kesimli gaplarda bular bog'lama vazifasini o'taydi va o'tgan zamon ma'nosini ifodalaydi: Aytgan gaplari yolg'on ekan; Dadam kasal emish. Buyruq - istak va shart mayllaridagi fe'llar hamisha nutq momentidan keyin sodir bo'ladigan, ya'ni ideal harakatlarni ifodalaydi. Shu xususiyati bilan ular aniqlik (xabar) maylidan farq qiladi, chunki xabar mayli ham real (nutq momentidan oldin va nutq momentida bo'lgan), ham ideal (nutq momentidan keyin bo'ladigan) harakatlarni ifodalay oladi. Bu ular orasidagi birinchi farqdir. Ikknchi farq shundaki, buyruq-istak va shart mayllari hamisha modal ma'nolarga ega bo'lib, ularda zamon shakllari yo'q. Xabar mayli esa modal ma'nolarga nisbatan neytral bo'lb, keng taraqqiy etgan zamonlar sistemasiga ega. Buyruq-istak mayli bilan shart mayli orasidagi farq shundaki, birinchisi hamma vaqt ideal harakatga qo'zg'atishni ifodalaydi, ikkinchisi esa harakatga qo'zg'atish ma'nosiga ega bo'lishi ham, ega bo'lmasligi ham mumkin: Ertaga ertalab ishga chiqmanglar (S. A.). Agar xabar kelsa, komandirovkaga borasiz-da (P.Qodirov). Qani endi gap uqtirib bo'lsa!… (A. Qahhor) Ushbu gaplarning

birinchisi va uchinchisida ideal harakatga qo'zg'atish ma'nosi, ikkinchisida esa qo'zg'atish ma'nosiga ega bo'lmaslik belgisi mavjud. Buyruq-istak mayli shakllari va ular ma'nosini quyidagi chizmada umumlashtirish mumkin: Birlik I shaxs Ishla y / bor ay Istak ma'nosi II shaxs [ Ishla /bor Ishla gin / bor gin Harakatga qo'zg'atish ma'nosi (buyruq, maslahat, iltimos) III shaxs 'Ishla sin /bor sin Orzu-istak, maqsad ma'nosi Ko`plik I shaxs Ishl aylik/ bor aylik Ish-harakatni bajarishga undash, bajarishga b'olgan maqsad, istak ma'nosi II shaxs tshla ng/ bor ing I ishla nglar /bori nglar Ishla ngiz /bor ingiz Hurmat ma'nosi, ko'plik ma'no bo'yog'i, ko'tarinkilik, hurmat, kitobiylik ma'nolari III shaxs JIshla sin / bor sin [ ishla sinlar / bor sinlar Orzu-istak, qat'iy buyruq, maqsad ma'nolari Fe'l o'zak yoki asosga qo'shilib kelgan-sa qo'shimchasi shart mayli shaklini yasaydi. -sa qo'shimchasi fe'lda so'z yasovchisi yoki nisbat, bo'lishsizlik qo'shimchalari bo'lsa, shu qo'shimchalardan keyin keladi: qurdirmasang, ishlasangiz kabi. Shart mayli shakllarining modal ma'nosi shart ( Agar odam bo'lay desang, ishda oqla o'zingni (U)), istak ( Koshki edi o'sha yerga men ham uchsam) , iltimos/maslahat ( Menga ham so'z bersangiz ), hayratlanish ( Nahotki Ilhom ham kelmagan bo'lsa? ), to'siqsizlik ( Tilim kelishmasa ham, dilim kelishadi (A. Q.)), faraz, gumon ( U bugun kelmasa kerak ), imkoniyat, zaruriyat ( Bugun o'qishga bormasam bo'lmaydi ), qiyoslash, chog'ishtirish ( To'y qandoq xursandchilik bilan boshlangan bo'lsa, shundoq tugadi (A. Q.)) kabi ko'rinishlarda namoyon bo'ladi. Qo'shma gaplar tarkibida shart mayli shakli asosan, shart va payt ma'nolari bilan qo'llaniladi. Lekin qani endi, koshki, yaxshi bo'lardi, zora kabi tilak -istak ifodalovchi so'z va birikmalar bilan birga kelgan hollarda shart mayli mustaqil sodda gapning kesimi bo'lib kela oladi va tilak-istak ma'nolarini ifodalaydi: Qani endi murodiga yetsa.

Yuqoridagilardan shunday xulosaga kelish mumkin: Nutq momenti shunday real harakatlarni ideal harakatlardan ajratib turadi. Ideal harakatlar so'zlovchi uchun hamisha qorong'i bo'lganligi uchun ular hamma vaqt modal ma'nolar ifodalaydi. Buyruq - istak, shart-istak barcha kelasi zamon shakllari uchun ma'no umumiyligi shundan iboratki, ular hamisha ideal harakatlarni ifodalab, modal ma'no xususiyatlariga ega bo`ladi. Shu xususiyati asosida ba'zan bu shakllardan biri ikkinchisi o'rnida qo'llanila oladi: Ukam o'qisin (o'qisa, o'qigay) deb bu kitobni oldim. Ideal harakatlarni ifodalovchi barcha shakllarga edi (erdi) to'liqsiz fe'li qo'shilganda o'tgan zamondagi modallik irreal (bo'lishsiz shaklda sodir bo'lgan) harakatni ifodalaydi: kelsaydim, kelgaydim, kelardim kabi. Bir zamon shaklining boshqa zamon shakliga xos ma'noda qo'llanishi zamon s hakll ari da omonimi ya v a sin onimi ya shakli nut qi m iz da m a'lum us l ub talabi bilan bo'ladi. Harakatning qaysi zamonga oidligi esa umumiy holatdan sezilib turadi: 1 .-di qo'shimchasi yordamida yasaladigan shakl kelasi zamon va hozirgi zamon ma'nolarida qo'llanadi: Hozir qorong'ida qayoqqa bordigu, nimayam qildik. 2 .-di s h akli -gan s hakl o'rni da ko'p qo 'llanadi: A.Na voi y 1 447 yild a t ug'ildi/ t ug' i l gan. 3 .-gan shakli ba'zan hozirgi zamon ma'nosida qo'llanadi: Ayrimlari imtihondan o'tgan, ba'zilari esa e`lonlar taxtasi yonida. 4.- yap shakli kelasi zamonga oid harakatni ifodalaydi va bu, asosan, ket, bor, yubor boshla kabi fe'llar doirasida uchraydi: Ertaga urushga ketyapman, uka. (O.Y.) 5 .-yotib shakli o'tgan zamonga oid harakatni ifodalaydi: Tunov kun opamni ko'raman deb kelayotibdi. 6.- yap ti va -d i sh aklla rini ng zam on xususi yatid a ham yaqin lik bor: Hozir soat o'ndan oshyapti. -Hozir soat o'ndan oshdi. Shunga o'xshash zamon shakllari orasida shakldoshlik va manodoshlik holatlari nutqda keng qo'llaniladi. Qisqasi, turkiy tillarda mayl va zamon kategoriyalari o'zaro uzviy bog'langan bo'lib, harakatning obyektiv borliqqa munosabati (uning real yoki ideal e'kanligi)

aniq ko'rsatilgan (ya'ni faqat ideal harakatlarni ifodalaydigan) mayllarda harakatning nutq momentiga munosabati, ya'ni zamon ma'nosi qorong'ilashtiriladi (buyruq-istak, shart-istak mayllarida); harakatning obyektiv borliqqa munosabati aniq ko'rsatilmagan (ya'ni ham real, ham ideal harakatlarni ifodalay oladigan) aniqlik maylida keng taraqqiy e'tgan zamonlar sistemasi yozaga chiqadi.

Аdabiyotlar: 1. Менглиев Б . Морфологик воситаларнинг маъновий хусусиятлари ва синтактик имкониятлари . Диссертация автореферати . Тошкент -1995. 2. Неъматов Ҳ . Тажалли тасаввуф билиш назарияси ва тилшуносликда синтаксисни ўрганиш масалалари . «Ўзбек тили ва адабиёти», 1993 йил, 2- сон. 3. Неъматов Ҳ., Бозоров О. Тил ва нутқ. Тошкент, «Ўқитувчи», 1993 йил. 4. Қурбонова М. Шакл-вазифавий талқинда субстанциаллик омили. «Ўзбек тили ва адабиёти», 1998 йил, 5-сон. 5. Қурбонова М. Шакл-вазифавий тадқиқ усулларига доир. «Ўзбек тили ва адабиёти», 1998 йил, 5-сон. 6. Қурбонова М. Лисоний тизимда «Оралиқ учинчи» нинг мутлақлиги. «Ўзбек тили ва адабиёти», 1999 йил, 6-сон. 7. Қурбонова М. Ҳозирги замон ўзбек тили. Тошкент, 2002 йил.

Похожие

Eski o’zbek tilida mayl va zamon formalari

Til va nutq munosabati

Morfologiya va sintaksis munosabati

Kesimlik kategoriyasi. Kesimlik kategoreyasi UGMsi

Leksikologiya. Lug‘aviy sath. Leksema va so‘z munosabati