Markaziy amerika xalqlari - Лингвистика - Рефераты

Markaziy amerika xalqlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

39 KB

Markaziy amerika xalqlari Reja: 1. Markaziy Amerika xalqlari haqida umumiy tushuncha. 2.Xujaligi va ijtimoiy tuzumi. 3. Moddiy va ma'naviy madaniyati.

Tayanch suzlar. Etnik va xujalik madaniy tiplar. Peru va Meksika kadimgi dexkonchilik madaniyati. Mayya davlati asteklar. Plug va motiga dexkonchiligi. Iktisodiy tuzilma, oila-nikox munosabatlari. Ishlab chikarish vositalari va ularga egalik. Markaziy Amerika ilk sinfiy xususiyatlari. Jamoa lokal guruxlari. Yulboshchilar roli. Xalk san'ati. Oddiy bilimlar. Markaziy Amerika axolisi etnik tartibining vujudga kelishi. Amerika millatlarining kelib chikishi muammolari. Maxalliy axolining sunggi takdirlari va xozirgi zamon etnik-madaniy javrayonlari. Amerika qit'asining AKSH bilan Meksika chegarasidan janubiy qismini odatda Lotin Amerikasi deb ataydilar. Ba'zan etnogeografik jixatdan Meksika, Markaziy Amerika va Vest-Indiya maxsus rayoni kilib ajratilgan va unga Mezoamerika (O'rta yeki Markaziy Amerika) deb nom berilgan. Bu yerda 30 ta mustaqil davlat va bir necha xozirgacha mustamlaka xolatdagi mamlakatlar mavjud. Lotin Amerikasi 20,1 million km kvadrat maydonni egallagan. Latin Amerikasi axolisining etnik qiyofasi xam turlicha.Uzok yillar davomida maxalliy tub axoli bilan kelgindi yevropaliklar va millionlab qul kilib keltirilgan afrikaliklar avlodlari aralashmasidan paydo bo'lgan xozirgi mamlakatlar axolisining o'ziga xos milliy madaniyat, mexnat va xalk ijodi an'analarini shakllantirgan. Regionning rang-barang tabiati, ularning xo'jalik tiplari madaniyat xususiyatlariga zo'r ta'sir o'tkazgan. Nixoyat zo'r tabiiy boyliklarga ega bo'lgan mazkur regionni " jaxonning xazinasi " deb xam ataganlar. Ammo boy tabiatli Latin Amerikasi umuman ancha kashshok va kolok o'lkalardan. Rasmiy ma'lumotlarga

karaganda bu yerda yashovchi axolining yarmiga yakin och yoki yarim och, ya'ni to'yib ovkat yemaydi. Ayniksa maxalliy indeyslar og'ir oxvolda. Xozirgi Latin Amerikasida 40mln. ga yakin indeyslar yashaydi. Maxalliy tub axoli o'tmishda yuksak madaniyat yaratib, faqat latin amerikaliklargagina emas, balki jaxon madaniyatiga xam zo'r xissa qo'shganlar. Indeys qabilalari birinchi bo'lib jaxonga birinchi bo'lib kartoshka, pomidor, makka, anioka, paxta; kungabaqar, kakao va boshqa muxim ekinlarni ekib tanilgan. Ular dastlab kauchuk shirasidan foydalanish, kurare zaxarini ishlab chiqarish va medisinada foydalanishni o'rgatganlar, gamakni kashf qilib jaxonga yoyganlar. Ajoyib, go'zal, qadimiy arxitektura, katta xashamatli shaxarlar va dabdabali piramidalar, afsonaviy o'yma va bo'rtma ramlar bilan bezatlgan ko'shku saroylar, turli shakl va xajmdagi go'zal xaykallar, rang-barang bo'yoqlar sopol idish va buyumlar, tilladan qo'yilgan xar xil xaykallar indeyslarning jaxon madaniyatiga qo'shgan zo'r xissasidir. Latin Amerikasi indeyslari yaratgan ko'y va o'yinlari xam uzoq elatlarga ilk sinfiy jamiyat, yuksak san'at va xunarmantchilik ega bo'lgan davlatlar paydo bo'lgan. Tadqiqotchilarning fikricha, xozirgi Meksika xududiga odamlar 15-20 ming yillar mukaddam kela boshlagan. Ular Tinch okean soxillari bo'ylab kelganlar, keyin ichki vodiylarni egallaganlar. Dastlab Meksikada ovchilik, baliqchilik va terib-termachlab kun kechiruvchi mayda daydi qabilalar yashagan. Eramizdan avvalgi 4 ming yilliklardan boshlab dexqonchilik yuzaga keladi va birinchi bo'lib makka, loviya va qovoq eka boshlaydilar. 2 minginchi yilga kelib dexqonchilik asosiy

xo'jalik soxasiga aylanadi. O'sha davrdan boshlab Meksika xududida yuksak madaniyat yaratgan elatlar yashaydi. Eramizdan avalgi 1 ming yillikning oxirlarida va eramizning birinchi asrlarida bu yerda neolit darajasidagi almeklar va sapoteklarning dexqonchilik madaniyati shakillangan edi. Bu madaniyat Quyosh va Oyga atab qurilgan dabdabali piramidalar, devorlari rasmli ibodatxonalar va zodagonlarning saroylari, tosh to'shalgan ko'chalar, loydan qurilgan uy kvartallari bilan ajralib turadi. Ularning o'rniga kelgan tolteklar to 7 asrlargacha tevarak - atrofdagi elatlarga o'z ta'sirini o'tkazib kelganlar. 9-10 asrlarga kelib mazkur madaniyatlar asta-sekin inqirozga uchrab, Mexiko vodiysida yangi elatlar tenochka yoki astek qabilalari paydo bo'la boshlaydi. Ular 14 asr boshlarida shimoliy - g'arbiy rayonlardan bostirib kirib, qadimiy madaniyat markazlarini egallab, o'z tillarini saqlab qolganlar. Asteklar qudratli davlat birikmasiga asos solgan va eski madaniy an'analarni davom qildirganlar. Ular kuchli qo'shinga ega bo'lgan va qisqa muddat ichida qo'shni qabilalarni bo'ysundirib, soliq to'lashga majbur qilgan. Asteklar o'ziga xos sug'orish va meliorasiya sistemasiga asoslangan dexqonchilik xo'jalikgini yaratganlar, loviya, pamidor, batata (shirin kartoshka), kakao, tamaki va paxta ekkanlar. Yer o'g'itlangan yo'nilgan yog'och bilan ishlov berib ekilgan. Maxsus qamishdan sol yasab, ustiga tuproq to'kib suzadigan orolchalarda dexkonchilik qilganlar. Paxta va agava tolasidan ip yigirib turli mato to'qiganlar. Uy xayvonlaridan it va kurka saqlaganlar. Bug'i, quyon, yovvoyi qushlarni o'q-yoy, nayza , tuzoq bilan ov qilganlar, ko'l va daryolarda baliq tutganlar. Mis va

toshdan bolta, nayza uchi va pichoqlar, naqsh berilgan charxsiz sopol idishlar, oltindan xar xil bezaklar yasaganlar. Xunarmanchilik nixoyatda rivojlangan bo'sa-da, ammo mexnat taqsimoti bo'lmagan. Zarur buyumlar xar bir oilada ishlab chiqarilgan. Qudratli asteklar davlatining poytaxti Tenochtitlan katta ko'lning o'rtasidagi orolda qurilgan va o'zining go'zalligi, ulug'vorligi va xashamatliligi bilan ispan istilochilarini xayratda qoldirgan. Poytaxtni ko'l soxili bilan uchta 10 metr kenglikdagi damba bog'lab turib, ikkita maxsus tarnov orqali suv o'tkazilgan. Ko'l atrofida asosiy ekin dalalari joylashgan, qishloqlar xam dalalar bilan o'ralgan. Asteklarning uylari odatda qamishdan qirilib, devorlari loy bilan suvalgan, tomi somon bilan yopilgan. Boy tabaqalar uylarini xom g'ishtdan, tekis tomli, ichki va tashqi xovlili qilib qurganlar. Poytaxtdagi ba'zi uylar ustinlarga tiklangan. Piramida shaklidagi ibodatxona va jamoa inshootlari toshdan dabdabali qilib qurilgan, xaykallar va o'yma naqshli toshlar bilan bezatilgan. Qishloq jamoasi (kalpulli) umumiy yerga ega bo'lgan va bu yerlarni ayrim oilalarga taqsim qilganlar. Erkaklarning kiyimlari etakli belbog' va kamzuldan iborat, ayollar yubka, yengsiz uzun ko'ylak kiyganlar. Poyabzal teridan tikilgan. Kiyimlari bezatilgan, bilaguzuk va bulokilar takkanlar, badanini bo'yaganlar. Taomlari xam turli xilda, xar xil zira aralashtirib, xushxo'r kilingan. Tosh yorg'ich bilan makkadan un tortib taom pishirganlar. Asteklar shokoladni kashf etganlar. Ammo ular “chokalatl” ni ichimlik sifatida iste'mol qilganlar. Ular mustamlaka arafasida sinfiy jamiyatga o'ta boshlagan. Butun hokimiyat va boylik zodagonlar hamda koxinlar qo'lida bo'lgan. Davlat

boshida ikki xokim saylanib qo'yilgan, muhim masalalarni qabila kengashi hal qilgan.Zodagon va koxinlarga ajatilgan yerlarni jamoa a'zolari ekib, yig'ib terib bergan. Qulchilik odat tusiga kirib, qullar harbiylardan va qarzdor urug'doshlardan to'ldirilgan. Ularni qurilishlarda, zodagon va oqsoqollar xo'jaligida ishlatganlar. Qul savdosi keng avj olgan. Bo'ysindirilgan qabilalar ham soliq to'laganlar. Savdo- sotiq ancha rivojlangan. Kakao urug'i va tilla qum solingan naycha pul vazifasini bajargan. Ular mayya xalqidan yozuvni, yil hisobi va kalendarni, astronomiya va matematik bilimlarni qabul qilganlar. Din mustaqil ajralib chiqib, diniy masalalarni zodagon va koxinlar boshqarib turgan. Katta marosimlarda xatto odam qurbon qilingan. Bundan tashqari turli totemistik va sehrgarlik tasavvurlari xam tarqalgan. Eramizning boshlarida Yukatan yarim orolining janubiy kismida hozirgi Gvatemala hududida bir qancha shahar davlatlar paydo bo'lgan. Bu davlatlar o'zaro kurashib turganlar. Ammo janubiy shahar - davlatlarining ko'pchiligi X1 asrga kelib birdaniga bo'shab qoladi. Yarim orolning shimolida o'sha davrda mayya xalqlarining bosh shahri- Mayyapan kuchayib, yuksak madaniyat yaratgan qudratli davlatga aylanadi va to ispanlar istilosigacha o'z xukmronligini saqlab kelgan. Mayya ancha rivojlangan dehqonchilik xo'jaligiga ega bo'lib, o'rmonlarni toshboltalar bilan kesib, daraxtlarni kuydirganlar, kul bosgan dalani yog'och bilan ishlab urug' sepganlar. Asosiy ekini makkajo'xori xisoblangan, undan tashqari loviya, pomidor, kalampir, qovoq va paxta ekilgan. Go'shtga it va kurka boqilgan, bundan tashqari ov qilib ham go'sht yetkazganlar. Baliqchilik va asalchilikni ham bilganlar. Mayya

indeyslari birinchi bo'lib kakao daraxtini o'stirib, mevasidan ichimlik tayyorlagan. Bu yerda metall rudasi bo'lmaganligidan qurollarni mis bilan oltin qorishmasidan yoki sof oltindan yasalgan bezaklarni Meksikadan va qo'shni mamlakatlardan keltirganlar. Paxta va agava tolalaridan nozik matolar to'qigan. Savdo-sotiq ancha rivojlangan, loviya va kakao urug'lari pul vazifasini bajargan. Qul savdosi ham bo'lgan. Qishloqlar yengil to'qima yopilgan, cho'qqaygan tomli uylardan tashkil topgan. Qishloq markazida toshdan qurilgan ibodatxona qad ko'targan, unda zolagon va koxinlar yashagan. Jamoa yeri uylangan erkaklar soniga qarab ya'ni har oilaga uch yilgacha taqsimlangan. Zodagonlarga ajratilgan maxsus dalalarda jamoa a'zolari xizmat qilgan va hatto sadaqa berib turganlar, urushda ishtirok etganlar. Soliq to'lashdan bosh tovlaganlar xudo yo'liga qurbonlik qilingan. Qullar zodagonlarning xo'jaligida, jamoat inshootlarini, ko'shk, saroylar va yo'llar qurishda, yuk tashishda ishlatilgan. Qullar asirlardan, qarzdorlardan, hukm qilinganlardan va xatto yetimlardan to'ldirilgan. Mayya davlati tepasida cheksiz huquqga ega bo'lgan xokim (xalach- vinik-buyuk odam) turgan. Oliy koxin uning o'ng qo'li va maslahatchisi hisoblangan. Buyuk odam soliq to'plash va qozilik qilish uchun qishloqlarga maxsus boshliq (batab) tayinlagan. Astronomiya va boshqa bilimlarni yaxshi egallagan koxinlar katta obro'ga ega bo'lgan. Mayyalar yuksak madaniyat yaratgan xalqlardan biridir. Ular o'ziga xos yozuvni kashf etib, ilmiy bilimlarni chuqur egallaganlar, astronomiya va matematika nihoyatda rivojlangan. Yil hisobini bir daqiqagacha aniqlab taqvim tuzganlar. Ularda yil 365 kunga bo'lingan, taqvim 20 kunlik oydan va 13 kunlik haftadan iborat bo'lgan. Iyeroglif tizimiga

asoslangan mayya yozuvlarida koxinlar turli afsonalar, duo va tarixiy solnomalar yozuv qoldirganlar. Shu yozuvda har 20 yilda tarixiy voqealar bayon qilingan maxsus tosh ustunlar o'rnatilgan. Amaliy san'at rivoj topgan. Muqaddas kitoblar fikus qobig'idan ishlangan qog'ozlarga yozilgan va rangli rasmlar bilan ishlatilgan. Afsuski, deyarli barcha qo'lyozmalar ispan mustamlakachilari tomonidan kuydirilgan. Asosiy e'tiqodlari dehqonchilik bilan bog'liq aholi osmon, yomg'ir, o'simlik va boshqa tabiat xodisalarini ifodalovchi xudolarga sig'inganlar. Koinot va oxirat to'g'risida turli rivoyatlar to'qiganlar. Mayya davlatining janubida hozirgi Kolumbiyaning katta qismida chibcha til oilasiga oid yuqori madaniyatli qabila va elatlar yashaganlar. Ularning eng qudratlisi chibcha-muisk xalqi bo'lib, rivojlangan madaniyatga ega bo'lgan. Muisklar tropik dehqonchilik bilan shug'ullanganlar. Manioka va batata ekinlarini ekkanlar, koka daraxtini o'stirib, mevasi va yaprog'idan narkotik ichimlik (nasha) tayyorlaganlar. Go'sht topish uchun ovchilik qilganlar. It saklaganlar. Ekinlardan makka, kartoshka, loviya, pomidor, paxta va mevali daraxtlar ekkanlar. Ishlab chiqarish qurollari tosh va yog'ochdan yasalgan motiga, 1-2 metr uzunlikdagi nayza, palaxmon, bolta va pichoq bo'lgan. Ular mis quyishni bilganlar. Mis bilan oltin qorishmasidan turli bezaklar va badiiy buyumlar yasaganlar. Kulolchilik, yigiruv va mato to'qishni bilganlar. Matodan etakli belbog', kamzul tikkanlar. To'p gazlama va oltin tangacha pul vazifasini bajargan, savdo-sotiq rivojlangan. Ijtimoiy munosabatlarda ota urug'i xukmronlik qilgan, ular jamoa bo'lib joylashgan va katta oilalarga bo'linganlar. Poligamiya keng tarqalgan, zodagonlar o'nlab xotin va cho'rilarga ega bo'lgan. Qullar paydo bo'lgan

va sinfiy munosabatilar o'rnatilgan. Boy tabaqalar bezatilgan ko'shklarda yashagan, oddiy jamoa a'zolari esa loy bilan suvalgan to'qima kulbalarda yashagan. Bezaklarni faqat zodagonlar taqishga muyassar bo'lgan. Ayniqsa bosh xokimga itoat kilganlar, unga turli sovg'a salomlar keltirib, huzuriga kirganlar. Xokimni saylash marosimi turli afsonalar bilan bog'liq. Xokim smola surtilgan badaniga oltin qum sepib, solga tushib ko'lning o'rtasiga suzib borib cho'milar emish. U xudoga atab oltin va zumraddan yasalgan xaykalchalarni suvga tashlar ekan. Bunday rivoyatlar Muisk davlatini "oltin odam" deb nom chiqarishga va mustamlakachilarni " oltinga boy" o'lkaga ko'plab kelishiga sabab bo'lgan. Ularning dinlari dehqonchilik bilan bog'liq quyosh, oy va yer xudolariga, ajdodlarning arvohlariga sig'inishdan iborat. Boylarning jasadlari mo'miyolangan, xotinlari va qullari qatl qilinib birga dafn qilingan. Qabriga qurol, qimmatbaxo buyumlar qo'yilgan. Koxinlar boy tabaqalardan tayinlangan. Tabiblar davolaganlar va folbinlik qilganlar. Ispan istilochilari tarqoq chibcha davlatchalarini XU1 asrning 2- yarmidan bosib olib, o'ziga to'liq bo'ysundirganlar.

ADABIYOTLAR: 1.Tеnnеr D.J. 30 lеt srеdi indеytsеv. M., 1963. 2.Diеgo Landa. Soobshеniе o dеlax v Yukatanе. M., 1955. 3.Jabborov N. M. Jahon xalqlari etnografiyasi. T. 1985. 4.O`zbеkiston Milliy entsiklopеdiyasi. T., «Qomuslar», 2001-2003. 1-2-3-4-5- jildlar. 5..Jabborov I., Jabborov S. Jahon dinlari tarixi. Toshkеnt, 2001 6.Bruk S.I. Nasеlеniе mira.M.,1981. 7..Jabborov I.M. Etnografiya asoslari. T.,1981. 8.Jabborov I.M. Etnografiya va jahonning etnik qiyofasi. T., 1982

Похожие

Amerika xalqlari

Shimoliy Amerika xalqlari

Janubiy amerika xalqlari

Sharqiy va markaziy osiyo xalqlari

G’arbiy va markaziy afrika xalqlari