Махмуд Кошгарий ва унинг «Девони луготит турк» асари - Лингвистика - Рефераты

Махмуд Кошгарий ва унинг «Девони луготит турк» асари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

55.5 KB

Маҳмуд Кошғарий ва унинг «Девони луғотит турк» асари Режа : 1. Х-ХП асрларда Ўрта Осиёда ижтимоий маданий ҳаёт. 2. Х-ХП асрлар адабиёти ҳақида маълумот. 3. Маҳмуд Кошғарий-қомусий билимлар соҳиби. 4.«Девону луғотит турк» нинг тарихи, унинг тадқиқ этилиши. 5. «Девону луғатит турк» да этнографик маълумотлар. 6. «Девону луғотит турк» даги этнографик маълумотлар.

1. МАҚСАД: IX - XI асрлар Ўрта Осиё ижтимоий-маданий ҳаёти ҳақида қисқача маълумот бўлиш. 1. МУАММО: Шу даврларга келиб Ўрта Осиёда илм-фан ва маданиятнинг юксала боришининг сабаблари нимада эди? 2. МАҚСАД: X - XII асрлар туркий халқлар адабиётининг ҳолати. Унда мавзу ва жанрларнинг ўзига хослиги ҳақида маълумот бериш. 2. МУАММО: Дидактик адабиётнинг шу даврга келиб нима учун кенг тараққий этди. 3. МАҚСАД: Қомусий олим М.Қошғарий ҳаёти ва ижоди Х-ХП асрлар Ўрта Осиё ижтимоий-маданий ҳаётида алоҳида бир даврни ташкил қилади. Бу даврда илм-фан, Адабиёт ва санъатнинг юксала бориши уйғониш нишоналарини юзага келтирган эди. Бу даврда умумий тарихий тараққиёт асосчилари ал-Хоразмий, Фаробий, беруний, Абу Али ибн Синолар майдонга чиқдилар. Улар ўзларининг амалий фаолиятлари, тариз, фалсафа, мантиқ, шуниндек, аниқ фанлар соҳасидаги кашфиётлари билан Ўрта Осиёнинг қадимий тарихида чуқур из қолдирдилар. Бу ўринда Фаробий, Беруний, Абу Али ибн Сино, Насриддин Тусий қабиларнинг қадимги юнон илм-фанига бўлган катта диққат эътиборлари муҳим роль ўйнайди. Бу давр илм-фанига катта ҳисса қўшган олимларнинг тўнғичи ал- Хоразмий эди. Ал-Хоразмий 8-асрнинг охирларида яшаб, актив илмий фаолият билан ўзидан кейин бой мерос қолдирди. Шундай йирик олимлардан яна бири 11-асрнинг ммашҳур мингвистик олими Маҳмуд Қошғарийнинг «Девону луғотит турк» асаридан ўрин олган шеърий парчалар, адабий лавҳалар туркий халқларнинг ота-боболари яратиб қолдирган мерос сифатида қабул қилинган. 10-12асрлар ўзбек адабиёти тематик жилолари, жанрлар бойлиги билан диққатни тортади. Маҳмуд Қошғарийнинг «Девону луғотит турк» асари орқали етиб келган бадиий ижод намуналар ўз навбатида шу фикрга ҳам асос беради. Бизгача сақланиб қолган манбалар 10-12 асрлар илғор ижтимоий-

бадиий фикр тараққиётида кўпроқ дидактик адабиёт катта роль ўйнаганлигини кўрсатади. Ўтмиш халқни адабиёти билан ҳар жиҳатдан боғланган бу адабиёт диний-мистик адабий оқимга қарши турди. Шарқда дидактик адабиёт, унинг равшан кўриниши сифатида дидактик достончиликнинг кенг тарақий этган даври ҳам 10-12 асрларга тўғри келади. Дилактика ҳамма вақт ҳам фалсафий, аҳлоқий-таълимий қарашларни тағиб этишини, шу йўл билан муайян системадаги дунёқарашли сингдиришни мақсад қилиб қўяди. Дастлаб ўзида халқнинг «чуқур донишмандлигини ифодалаб келган дидактика» уруғчилик жамияти хусусияти билан, унда оталарнинг мавқейи баланд бўлганлиги билан боғлаш керак. Дидактик асарларни уларнинг ҳарактерига кўра қуйидаги туркумларга ажратиш мумкин бўлади: 1-Соф дидактик ҳарактердаги асарлар. Бундай асарлар кундалик ҳаёт, юриш туришнинг зарурий шартлари панд-насиҳат йўли билан уқтириб ўтилади. 2-Поэтик дидактика. Бундай манбалар рўйҳатига Юсуф Хожиб ва Аҳмад Югнакий асарларини киритиш мумкин. Дидактик достонлар Шарқда тик поэзиянинг қаҳрамонлик ва романтик достонлари қаторида баҳоланади. Шундай қилиб 10-12 асрлар адабиётида чуқур илдиз отган дидактик достончилик ижтимоий-бадиий фикр тараққиётига муҳим ҳисса бўлиб қўшилди. Шу тарзда 10-12 асрлар илғор илм-фан ва адабиёти бир-бирига яқинлашиб, табият ва инсонни ўрганиш, жамиятни шу инсон манфаатларига мувофиқ равишда такомиллаштириш ғояларини ўртага ташлаган давр бўлди ва у кейинчалик юзага чиққан дунёвий адабиёт тараққиётида муҳим роль ўйнайди. Атоқли қомусий олим ва сайёҳ Маҳмуд Қошғарий Ўрта Осиёда яшаган халқлар ҳаётини чуқур ўрганган туркий тил граматикасини ишлаб чиққан ва

турк араб луғатини тузган. Бу луғатда у қадимий сўзларнинг маъносини араб тилида тушунтиради ва мисол қилиб шу маънодаги сўзлар ишлатилган мақолалар ва шеърий парчалар келтиради. «Туркийсўзлар девони» деб номланган бу китоб Ўзбекистон фанлар акамедияси томонидан 1960-1964 йиллари нашр этилди. «Туркий сўзлар девони»нинг кириш қисмида Маҳмуд Қошғарий Рум (Кичик Осиё )дан то Хитойгача бўлган ерларда яшаган туркий халқларнинг камларини бирма-бир келтиради.Улар бажанак, қипчоқ, ўғуз, ямон, башқирт, басмил, кай, ябаку, татар,қирғиз,чигил,тухси,яғмо, играк жару,жамул,уйғур,тангут табгач ҳалқларидирлар. Девонда ана шу ткркий ҳалқлар яшаган географик ўринларни кўрсатувчи доира шаклидаги ҳарита ҳам келтирилган. «Девон»да ана шу халқлар тиллари ўртасидаги фарқлар кўрсатилади. Туб сўзларда ўзгаришлар кўинмайди. Фақат айрим сўзлар ўзгаради холос. Масалан:тукрклар «мусофир»ни «йалкин» десалар ўғузлар «алкин»дейдилар. Турклар «йилиғсув»десалар ўғузлар «илиг сув» дейдилар. Турклар «марварид»ни «йинжу»десалар ўғузлар «жинжу» дейдилар ва ҳоказо. Китобда кўрсатилишича тилларнинг енгили ўғузча энг тзғриси, яхшиси яғмо тугси. Бу тиллар Ило (илм) Эртиш (иртиш) Ямор, Этир водийларидан уйғур шаҳарларигача бўлган жойларда яшовчиларнинг тилидир. Девоннинг ҳар уч томида ана шу халқлар тилларининг луғат составини ташкил этувчи сўзларнинг нисбатан мукамал изоҳи берилади. «Туркий сўзлар девони»фақатгина луғат эмас, балки жуда мукаммал ишланган граматик қўлланма ҳамдир. Айни замонда «Девон»да кўпгина сўзларни келиб чиқиши ҳам тўла баён этиб берилган. «Об» сўзи таъкид ва кўчайтириш кўмакчиси деб изоҳланади. Масалан: «Об» эзгу нонг»дегани «Энг яхши нарса» деганидир. «Об оқ» ҳам «жуда оқ» деган маънони билдиради.Шундан ҳозирги тилимиздаги «оппоқ» сўзи келиб чиқан.

«Девон»да Ўрта Осиё шаҳарларидан баъзиларининг номларига изоҳ ҳам бериб ўтилган. Жумладан, Маҳмуд Қошғарий Тошкентни «Таркент деб кўрсатади» ва «Таркент» Шоҳнинг исми, асли Тошкент тош шаҳри демакдир, деб ёзади. Самарқанд номи эса асли «Самиз қанд» - катта шаҳар бўлганини айтади. «Девонда» туркий халқлар этнографиясига оид жуда қимматли маълумотлар ҳам кўп учрайди. «Девон»даги шеърий парчалар айрим сўзлар маъносига доир лавҳалар тарзида келтирилган. Улар турли туман маънодадир. Маҳмуд Қошғарий билим, олимлик фазилатларини улуғловчи кўп шеърларни йиққан. У оталар номидан фарзандларга мурожат қилиб олимларга яқин бўлмиш, уларнинг илмларидан ўрганишни, манъманлик, кибру ҳаводан узоқлашишни қайта- қайта таъкидлайди. Мана шундай мисол: Ўрган анинг билкин Кунда ангар бору Қутқўликни тапингин Кузгил пуваз пару Мазмуни: Ўрган унинг билимин Биргил ўшал сари Қутлуғ ишга бўй сунгину Кибрни қув нири «Девон»даги шеърий парчалар орасида ёз билан қиш тортишувлар тасвири, алплар вафотига марсиялар бор. Шунингдек, бу китобда бундан 9-10 аср бурун ҳалқ ўртасида кенг ёйилган мақоллардан ҳам анча намуналар бор .

Адабиётлар : 1.Қўчқортоев И. Туркий филологияга кириш. Тошкент. 2.Абдураҳмонов Ғ. Рустамов А. Қадимги Туркий тил.Т.1982 й. 3.Баскаков А. Введение в изучение тюркских язқков. М.1969 4. www . ziyonet . uz

Похожие

Уз ва узлашган катлам фраземалари

Юсуф ас-Саккокий ва унинг Мифтаҳ ал-улум асари

Эски туркий тилнинг таянч диалекти

Фонология

Туркий тилларнинг шаклланишида турк хоконлиги даври