Lingvistikaning boshqa fanlar bilan munosabati. Tilshunoslikning zamonaviy yo‘nalishlari - Лингвистика - Рефераты

Lingvistikaning boshqa fanlar bilan munosabati. Tilshunoslikning zamonaviy yo‘nalishlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

71.5 KB

Lingvistikaning boshqa fanlar bilan munosabati. Tilshunoslikning zamonaviy yo‘nalishlari Reja: 1. Lingvopoetika. 2. Psixolingvistika. 3. Etnolingvistika. 4. Sotsiolingvistika. 5. Mentalingvistika. 6. Neyrolingvistika. 7. Matematik lingvistika. 8. Kognitiv lingvistika (kognitologiya).

Asosiy tushunchalar Lingvopoetika, psixolingvistika, etnolingvistika, sotsiolingvistika, mentalingvistika, neyrolingvistika, matematik lingvistika, kognitiv lingvistika. LINGVOPOETIKA Til tinglovchiga ta’sir qiladigan qudratli vosita bo‘lgani uchun tilshunoslik fani adabiyot bilan uzviy bog‘liq va bu lingvopoetika fanini yuzaga keltirgan. Lingvopoetika – badiiy asarlarda qo‘llanilgan lingvistik birliklarning badiiyestetik vazifalarini, tilning konnotativ funksiyasini o‘rganadi. Badiiy til keng qamrovli ob’ekt sifatida funksional darajalangan qismlarga, fragmentlarga bo‘linish xususiyatiga ega. Biroq amalda ushbu ob’ektning ayrim fragmentlarigina badiiy nutq tahliliga beriladi. Demak, badiiy nutq keng tushuncha bo‘lib, badiiy asar tili badiiy nutqning bir ko‘rinishi, bir fragmenti hisoblanadi. U tilning ekspressiv funksiyasini o‘z ichiga olgani uchun, til sistemasining barcha sath birliklarining badiiy-estetik funksiyasini qamrab oladi. Shundan kelib chiqib, lingvopoetika fonetik poetika , leksik poetika , sintaktik poetika kabi turlarga bo‘linadi. Lingvopoetikaning vazifasi ushbu sohalarni alohida-alohida o‘rganish va ularning o‘zaro munosabatini ham yoritib berishdan iborat. Jumladan, fonetik-fonologik sathda bir xil tovushlar bir xil bo‘g‘inlarning takrorlanib kelib, assonans (bir xil unlilarning takrorlanib kelishi), alliteratsiya (bir xil undoshlarning takrorlanib kelishi) hodisalarini yuzaga keltirishi hamda ta’sirchanlikni yuzaga keltiruvchi vosita sifatida xizmat qilishi o‘rganiladi. hodisalarini bunga Masalan, Odamiy ersang demagil odami, onikim yo‘q xalq g‘amidin g‘ami (A.Navoiy) aforizmidagi o tovushining takrorlanib kelishi assonans hodisasi, Derazamning tagida bir tup o‘rik oppoq bo‘lib gulladi (H.Olimjon) she’rida oppoq so‘zida p tovushining alohida ohang bilan takror aytilishi, Qaro qoshing, qiyiq qoshing, quyuq qayrilma qoshing, qiz, Qilib qatlimg‘a qasd, qilich qayrab qotil qaroshing, qiz. Qafasda qalb qushin qiynab, qanot qoqmoqqa qo‘ymaysan,

Qarab qo‘ygin qiyokim, qalbni qizdirsin quyoshing, qiz. (E.Vohidov) she’rida q tovushining takrorlanib kelishi nutqning ifodaviyligini oshirib, kuchli ta’sirchanlikni yuzaga keltirgan. Leksik sathda leksemalarning ko‘chma ma’nolarda qo‘llanishi (masalan, Aqlu balog‘atning shotilaridan yuksala beringiz sekundlar sayin (G‘.G‘ulom) she’ridagi shoti so‘zi bosqich ma’nosida ishlatilgan ) sintaktik sathda esa gap bo‘laklarining joylashishi, gap tarkibida bir xil bo‘laklarning takrorlanib kelishi (masalan, Aziz asrimizning aziz onlari aziz odamlardan so‘raydi qadrin (G‘.G‘ulom) she’rida aziz so‘zining takror kelishi, Rozimasman bir yosh tomsa ko‘zimdan, rozimasman sal rang ketsa yuzimdan, Yo‘l oshsam-u, sal yashashdan adashsam, rozimasman unda tamom o‘zimdan (H.Olimjon) she’rida rozimasman, sal so‘zlarining, Har bahorda shu bo‘lar takror, har bahor ham shunday o‘tadi misrasida har bahor birikmasining takror qo‘llanishi kabi hodisalar badiiy nutqda ta’sirchanlikni orttiruvchi vosita sifatida xizmat qiladi. PSIXOLINGVISTIKA Til nutqiy faoliyatda yuzaga chiqqani tufayli nutqiy faoliyat tilshunoslikda ham, psixologiya fanida ham tekshirish ob’ekti sanaladi. Tilshunoslik va psixologiya fanlarining ushbu kesishish nuqtasi mazkur fanlar oralig‘ida psixolingvistika (yoki lingvopsixologiya ) yo‘nalishining yuzaga kelishiga olib keldi. Ushbu atama dastlab 1946 yilda amerika psixologi N.Pronko tomonidan qo‘llandi va XX asrning 50-yillaridan keng yoyildi. Biroq uning ildizlari XIX asrda qiyosiy-tarixiy tilshunoslik negizida vujudga kelgan psixologizm oqimiga (asoschisi G.Shteyntal) borib taqaladi. U tilda xalq ruhining ifodalanishini ta’kidlab, sotsial, etnik psixologiyani yaratishga intildi. Ushbu oqim tarafdorlari o‘z e’tiborlarini tilning ichki tomoniga, jonli nutqqa, bevosita nutqiy jarayonga, so‘z va gaplarning ma’no tomoniga qaratdilar, assotsiativ psixologiya tushunchalarini va amalini kiritishga harakat qildilar. Psixolingvistikaning o‘rganish ob’ektiga quyidagilar kiritilgan:  Nutq faoliyatning vujudga kelish mexanizmini o‘rganish

 Bolalar nutqining shakllanish jarayonini o‘rganish  Muayyan nutqiy vaziyatlarda so‘zlovchi bilan tinglovchi o‘rtasidagi munosabatlarni o‘rganish  Nutqning axborot tashish funksiyasini o‘rganish va boshqarish. Hozirgi kunda tilshunoslikning ushbu yo‘nalishi yanada kengaygan bo‘lib, nutqdagi inson omili, individuallik, ichki nutq va tashqi nutq masalalari keng o‘rganilmoqda. Nutqiy faoliyat, ya’ni insonlarning bir-biriga axborot berish va birbiridan axborot qabul qilish jarayoni bir qancha fanlarning o‘rganish ob’ekti sanaladi. Xususan, bu jarayon tilshunoslik va psixologiya fanlari tomonidan chuqur o‘rganilgan. Tilshunoslik kishilar o‘rtasida asosiy aloqa vositasi bo‘lgan til va uning uning aloqa-aralashuv jarayonida voqelanuvchi nutqni bir-biridan ajratgan holda, tilning ichki tuzilishi va birliklari, ushbu birliklarning nutqiy jarayonda turlituman voqelanishi, psixolingvistikada esa “ichki tuzilish”dan “tashqi tuzilish “ (“tashqi nutq”) qa o‘tishning asosiy bosqichlari, ushbu 2 tuzilishning o‘zaro munosabatlari kabi qator masalalar atroflicha o‘rganiladi. ETNOLINGVISTIKA Etnolingvistika atamasi grekcha “etnos“ xalq, qabila so‘zlaridan olingan bo‘lib, XIX asrning 70-yillarida Amerika hindularining tili, madaniyati va urf- odatlarini o‘rganishning kuchayishi tufayli yuzaga kelgan. Ma’lumki, xalq tarixida, turmush tarzida yuz bergan har bir voqea, urf-odatlar uning tilida aks etadi, shuning uchun til bilan uning egasi bo‘lgan xalq o‘rtasida uzviy aloqa mavjud. Toponim, etnonimlarni xalqning tarixini bilmay turib o‘rganib bo‘lmaydi, shuningdek, etnografiya ham tilshunoslikka qimmatli materiallar beradi. Til amaliyoti va rivojlanishida etnomadaniyat, etnopsixologik omillarni o‘rganish ehtiyoji tilshunoslikda etnolingvistika yo‘nalishini yuzaga keltirdi. Etnolingvistikaning mustaqil lingvistik yo‘nalish sifatida shakllanishida amerikalik tilshunos, etnograf F.Boasning xizmatlari katta bo‘lgan. U va uning izdoshlari hindular tilini tillar va madaniyatlarning o‘zaro ta’siri, bilingvizm masalalari bilan bog‘liq holda o‘rgandilar. Bu yo‘nalishning ilk davrida ko‘proq etnografiya masalalari bilan shug‘ullanilgan, faqat o‘tgan asrning 20-yillaridan

boshlab muammoning lingvistik tomoniga ahamiyat berilgan. Masalan, alla (qo‘shiq) yoki sumalak ning tarixi, mazmun-mohiyati, ular bilan bog‘liq urfodatlarning turlari etnorgafik masalalar bo‘lsa, shu so‘zlarning qo‘llanishi, turli davrlardagi variantlari, ulardagi lingvistik vositalar, shu so‘zlar bilan bog‘liq assotsiativ aloqalar masalalari masalaning lingvistik tomoni hisoblanadi. 50-yillardan boshlab tilshunoslikda semantikaga katta e’tibor qaratilishi etnolingvistika masalalariga e’tiborni yanada kuchaytirdi. Turli tillardagi ijtimoiy madaniy so‘zlar (masalan, qarindosh-urug‘ nomlari, milliy realiyalar), turli etnik guruhlarda qo‘llanadigan paralingvistik vositalar, folklor materiallarini o‘rganish ham etnolingvistikaning o‘rganish ob’ektiga kiritildi. Folklor materiallariga e’tibor qaratilishi til va madaniyat o‘rtasidagi aloqaning yangi turlarini ochishga imkoniyat yaratdi va etnolingvistikaning o‘rganish doirasini kengaytirdi. Hozirgi kunda etnolingvistika dunyoning deyarli barcha mamlakatlarida tilshunoslikda alohida yo‘nalish sifatida e’tirof etilgan va bu yo‘nalish bo‘yicha keng tadqiqot ishlari olib borilmoqda. SOTSIOLINGVISTIKA Til ijtimoiy hodisa bo‘lgani uchun u jamiyat hayoti bilan uzviy bog‘liq va bu tilshunoslikning tilning ijtimoiy mohiyati va vazifasi, tilga sotsial omillarning ta’siri kabi masalalar bilan shug‘ullanuvchi sotsiolingvistika yo‘nalishining shakllanishiga olib keldi. Ayniqsa zamonaviy ijtimoiy rivojlanish hamda ilmiy texnik revolyusiya tilning sotsiolingvistik va struktur o‘rganish muammolarini chuqur tahlil qilishni hayotiy zaruriyat qilib qo‘ydi. Sotsial lingvistika fonologik sistema birliklaridan tortib butun til strukturasigacha bo‘lgan barcha til hodisalarini ijtimoiy shartlashgan hodisalar deb qaraydi. Barcha ijtimoiy hodisalar ichida til sistemasi eng yopig‘i hisoblanadi, o‘ziga xos xususiyatlariga va murakkab strukturaga ega. Jamiyat lingvistik hayotiga ilmiy-texnika revolyusiyasi ta’sirining xarakteri, tempi, ko‘lami, sohalari va xususiyliklarini aniqlash sotsiolingvistikaning eng muhim va dolzarb vazifasidir. Lingvistikaning sotsiolingvistik tadqiqotlar ob’ekti bo‘lmish tomonlari - terminologik tizimlarning paydo bo‘lishi va ularni uzluksiz

differensiatsiyalanishi, dunyo tillari ijtimoiy funksiyalarining notekis rivojlanish jarayonlari, hududiy dialektlarning maydalashuvi, rivojlangan tillarning ijtimoiykasbiy differensiatsiyasining tezlashuvi, leksik-semantik va stilistik sistemalarga jamiyatdagi mafkuralar ta’sirining kuchayishi kabi masalalariga ilmiy texnikaning rivojlanishi eng kuchli ta’sir ko‘rsatadi. Ma’lumki, til va madaniyat, milliy til va milliy madaniyat o‘zaro chambarchas bog‘liq. Til madaniyat yaratishning eng asosiy vositalaridan biri bo‘lib, u madaniyatga erishish, uni tushunish, uning turli sohalarida muloqot yuritish vositasidir. Ko‘rinadiki, madaniyat tilning rivojlanishiga to‘g‘ridanto‘g‘ri ta’sir etadi, biroq u til ichki rivojlanishining asosiy vositasi ham, quroli ham emas. Madaniyatning rivojlanishiga ijtimoiy faktorlar ta’sir ko‘rsatadi. Til va madaniyatning o‘zaro munosabati negizida lingvokulturologiya, ya’ni lingvomadaniyatshunoslik sohasi ham vujudga keldi. Ushbu sohaning nazariy va amaliy ahamiyati bugungi kunda ayniqsa dolzarb, chunki ayniqsa tillarni egallashda tili o‘rganilayotgan xalqning madaniyatini bilishning amaliy ahamiyati nihoyatda katta. MENTALINGVISTIKA O‘tgan XX asrning 80-yillaridan boshlab ilmiy tadqiqotlar paradigmasi o‘zgardi. Agar ilgari fundamental fanlar tomonidan nazariy g‘oyalar yaratilgan va ular hayotga joriy etilgan bo‘lsa, ya’ni “nazariyadan amaliyotga” tamoyili ustuvorlik qilgan bo‘lsa, hozir uning aksi kuzatilmoqda: nazariy tadqiqotlar yo‘nalishini u yoki bu texnologiyaning taraqqiyotiga ehtiyoj belgilamoqda. Endilikda tilning ichki tuzilishini o‘rganish bilan bir qatorda til sohibining kommunikatsiya jarayonidagi o‘rni va roliga alohida e’tibor berila boshlandi. Kommunikatsiya jarayonida so‘zlashuvchilarning amaliy bilimisiz tilni to‘liq o‘rganib bo‘lmasligi aniq bo‘lib qoldi. Mentalingvistika tilshunoslikning til va tafakkur munosabatini o‘rganadigan yo‘nalishidir. Bugungi kunda kognitiv fanlar tomonidan ilgari surilayotgan borliqni mental gavdalantirish yoki til mentalligi g‘oyasida ob’ektiv olam

qismlari bilan uning tasavvurlari o‘rtasidagi munosabat, ya’ni borliqning til orqali ongda aks etishi tushuniladi. Olamni aks ettirish yoki tasavvur qilish cho‘qqilar tamoyilligiga asoslanadi, boshqacha aytganda, so‘zlovchi tomonidan olamning eng muhim relevant belgisi sifatida ko‘ringan qismlari, ya’ni cho‘qqilari tasavvur qilinadi. Til mentalligi nazariyasiga ko‘ra “olam” atamasi ostida insonni qurshab turgan olamgina emas, balki inson tomonidan yaratilgan, ya’ni insonning nutqiy faoliyati va uning holati olami ham tushuniladi. Til mentalligi hozirgi kunda sintaktik semantikaning tayanch tushunchasi bo‘lgan freymlar bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, leksik maydon nazariyasi va freym semantikasi o‘rtasida ham muayyan bog‘liqlik va o‘ziga xoslik mavjud. Freym quyma (stereotip) vaziyatlarni gavdalantirish usuli bo‘lib, ya’ni, masalan, opa, aka, amma, xola, nonushta, tushlik, to‘y so‘zlari ongimizda ular bilan bog‘liq muayyan guruhlarni gavdalantiradi. Har bir guruhga mansub a’zoning ma’nosini bilish uchun, avvalo, ularning barchasi nimani bildirishi haqidagi bilimga ega bo‘lish, ya’ni har bir guruhni bir butun mohiyat sifatida tushunish talab etiladi. Ya’ni: bizning sezgi a’zolarimizga berilgan borliq uzvlari mental konsept (fikriy hosila) ekanligini e’tirof etish g‘oyasi orqali umumiylik hosil qilinadi. NEYROLINGVISTIKA O‘tgan asrning 70-yillarda psixologiya, nevrologiya va tilshunoslik fanlari oralig‘ida neyropsixologiya bilan uzviy bog‘liq bo‘lgan, nutqiy faoliyatni bosh miya mahsuli sifatida o‘rganadigan yangi tarmoq neyrolingvistika– neyrolingvistika vujudga keldi. Ushbu fanda miya kasallanishining nutqiy faoliyatga ta’siri masalalari, ya’ni afaziya holati ham o‘rganiladi. Miya nutq zonasining zararlanishi va buning natijasida nutq faoliyatining buzilishi masalasi Ibn Sino, Beruniy asarlaridayoq qayd etilgan bo‘lsa-da, ushbu hodisalar XIX asrning 2-yarmidan boshlab o‘rganila boshlandi, A.R. Luriyaning “Neyrolingvistikaning asosiy muammolari” kitobi chop etildi. Inson borliqni ongida sezgi organlari yordamida aks ettiradi. Sezgi tashqi olam haqida muayyan axborotlarni miyaga uzatadi, miya esa bu axborotlarni

umumlashtiradi. Demak, ob’ektiv olamni aks ettirish jarayoni markaziy nerv sistemasi, bosh miya orqali yuzaga chiqadi. Nerv sistemasi 2 guruh nerv tuzilmalarini o‘z ichiga oladi: 1) markaziy nerv sistemasi 2) chegara nerv sistemasi Borliq haqida axborot beruvchi nutq va uni tushunish chegara nerv sistemalarining markazga qarab yo‘nalishi orqali amalga oshiriladi. Chegara nerv sistemalari markaziy nerv sistemalariga ob’ektiv borliqdagi narsa va hodisalarning muayyan belgilari haqidagi ma’lumotni beradi. Chegara nerv sistemalariga aloqador a’zolar tahlil qiluvchilar (analizatorlar) deb atalib, ularga ko‘rish, eshitish, ta’m-maza a’zolari kiritiladi. Har bir analizatorda 3 ta sohaviy sath ajratiladi: 1) axborotni sezgi organidan bosh miya pardasiga eltuvchi 2) borliq predmetlariga yo‘naltiruvchi tuzilmaalar, bu miyaning bilish zonasi deb yuritiladi. 3) murakkab anatomik tuzilishga ega bo‘lgan til pardasi. Bu sathda miyaning turli analizatorlaridan kelgan belgilar birlashtiriladi va sezgi hissiyotidan til umumlashmasiga o‘tish imkoniyati yuzaga keladi. Shunday qilib, neyrolingvistika inson tomonidan olamni belgilashtirish jarayonini kompleks tarzda o‘rganuvchi fan tarmog‘i sifatida o‘ziga turdosh - psixolingvistika, neyropsixologiya, neyrofiziologiya, psixoakustika, kibernetika kabi oraliq fanlar g‘oyalari va metodlaridan foydalanib rivojlanib bormoqda. MATEMATIK LINGVISTIKA XX asrning o‘rtalariga kelib tilshunoslikda bir qator lingvistik tushunchalarni aniqlashtirish ehtiyojini matematik lingvistika yo‘nalishini yuzaga keltirdi. Bu muayyan matematik apparatlardan foydalaniladigan tadqiqot usuli bo‘lib, hozirgi kunda ushbu atama 2 xil fan sohasiga nisbatan qo‘llanmoqda: 1) matematikaning bo‘limi bo‘lgan va mantiq, algoritm nazariyasi bilan bog‘liq matematik lingvistika;

2) lingvistika yo‘nalishi bo‘lgan va matematik usullardan foydalaniladigan tadqiqot metodi ni o‘zida jamlagan soha ham matematik lingvistika. Tilni matematik yo‘l bilan tasniflash Sossyurning tilga shu til egalarining nutqiy faoliyati mexanizmi sifatida qarash ta’limoti asosida yuzaga kelgan. Nutqiy faoliyat natijasida “to‘g‘ri matn” deb ataluvchi nutqiy birliklar ketma- ketligi yuzaga keladi. Muayyan qonuniyatlarga bo‘ysungan ushbu birliklarni matematik tavsiflash usullarini ishlab chiqish va o‘rganish bilan matematik lingvistika fani shug‘ullanadi. Gapning sintaktik strukturasini tavsiflashda 2 xil usuldan foydalaniladi: 1) sintaktik birlik sifatida amal qiladigan ishtirokchilarni aniqlash; 2) gap tarkibidagi so‘zlarning tobelanish munosabatini tavsiflash. Bunda metod Amerika struktur tilshunosligida “Bevosita ishtirokchilar metodi” deb yuritilib, transformatsion grammatikaning ko‘rinishi hisoblanadi. Matematik lingvistikaning yana bir tarmog‘i formal grammatika nazariyasi bo‘lib, u N.Xomskiy nomi bilan bog‘liq. Formal grammatika alohida matnlarni emas, bir qancha to‘g‘ri matnlarni va qonuniyatlarni tavsiflash usullarini o‘rganadi. Ushbu qonuniyatlar abstrakt simvollar orqali belgilanadi, bu esa generativ lingvistika ni yuzaga kelishiga olib keldi. Shuningdek, tilshunoslikdagi variantlilik nazariyasi, invariat atamasi, tilshunoslikda keng qo‘llanayotgan statistik metodlar matematika ta’sirida vujudga kelgan bo‘lib, ular EHM yordamida turli tillarga tarjima matnlarini, lug‘atlarini yaratish, chastotali lug‘atlar tuzish, matnni muayyan tartibga solish kabi amaliy vazifalarni bajarishda nihoyatda katta ahamiyatga ega bo‘lib bormoqda.

Foydalanilgan adabiyotlar 1. Лурия А.Р. Основные проблемы нейролингвистики. – М. : МГУ, 1975. 2. Фердинанд де Соссюр. Труды по языкознанию. –М., 1977. 3. Рождественский Ю.В. Типология слова. – М., 1969. 4. Кодухов В.И. Общее языкознание. – М., 2010. 5. Амирова Т., Олховиков Б.А., Рождественский Ю.В. Очерки по истории лингвистики. –М., 1975. 6. Irisqulov M.T. Tilshunoslikka kirish. –T., 2009. 7. Usmonov S. Umumiy tilshunoslik. –T., 1972. 8. Baskakov N.A. va boshqalar. Umumiy tilshunoslik. –Toshkent, O‘qituvchi, 1979. 9. Bo‘ronov J.B. Ingliz va o‘zbek tillari qiyosiy grammatikasi. –T., 1973.

Похожие

O’zbek tili o’qitish metodikasi fanining maqsadi, vazifalari, boshqa fanlar bilan aloqasi

Ona tili o’qitish metodikasining predmeti. Boshqa fanlar bilan aloqasi. DTS talablari, mohiyati

Naturalizm (A.Shleyxer) va psixologizm (G.Shteyental). F. de Sossyur ta‘limoti

Sotsiologik tilshunoslik

Vilgelm Fon Gumboldt – umumiy tilshunoslik fani Asoschisi. Qiyosiy-tarixiy tilshunoslik va boshqa ta‘limotlar