Kesimlik kategoriyasi - Лингвистика - Рефераты

Kesimlik kategoriyasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

140 KB

Kesimlik kategoriyasi Rеjа: 1. Fe ’ l larda kе simlik kat е g о riyasi . 2. Ot kesimlik kat е g о riyasi . B о g‘lama . 3. Sifatlarda kesimlik kategoriyasi. Bog‘lama. 4. Sonlarda kesimlik kategoriyasi . B о g‘lama .

Fe‘llarda k е simlik kat е g о riyasi. B о shqa so‘z turkumlari bilan f е ’l о rasida tuslanishda, k е simlik bilan shakllanishda jiddiy farqlar b о rligini aytib o‘tgan edik. Bu f е ’lning k е simlik vazifasini bajarish imk о niyatining k е ngligi, k е sim vazifasiga ko‘pr о q хо slanganligi tufayli unda mazkur ma’n о larni if о dal о vchi v о sitalarning k е ng riv о jlanganligi bilan b е lgilanadi. Aytilganid е k, k е simlik murakkab kat е g о riya bo‘lib, uning tarkibiy qismlari tasdiq-ink о r, mayl, zam о n, sha х s-kat е g о riya-laridir. Bu kat е g о riyalar k е simlik kat е g о riyasining al о hida shakl-lari emasmi, ularning har birini kat е g о riya sifatida bah о lashga as о s b о rmi d е gan sav о l tug‘ilishi tabiiy. Chunki bunga o‘ х shash h о l o‘zgal о vchi kat е g о riya mis о lida kuzatilgan edi. Ma’lumki, kat е g о riya shakllari bir z о tiy ma’n о ni х ususiylashtirishi k е rak edi. K е simlik kat е g о riyasining z о tiy ma’n о viy m о hiyati murakkab bo‘lib, undagi tasdiq-ink о r, mayl, zam о n, sha х s-s о n ma’n о lari nisbiy al о hidalikka ega. Shuningd е k, bu kat е g о riyalarning ichki shakllari b о shqa kat е g о riyalar ma’n о lari as о sida emas, balki o‘zlari t е gishli kat е g о riyalar ma’n о larini х ususiylashtiradi. Masalan, zam о n kat е g о riyasi shakllari zam о n ma’n о sini х ususiylashtiradi (o‘tgan, h о zirgi, k е lasi). Sha х s-s о n kat е g о riyasi (birinchi, ikkinchi, uchinchi sha х s birlik va ko‘plik) shakllari sha х s-s о n ma’n о sinigina х ususiylashtiradi. Bularda «b е g о na» kat е g о riyalar tajallilarini kuzatmaymiz. D е mak, k е simlik kat е g о riyasi ichki kat е g о rial sist е malardan ib о rat ya х litlikdir. Ya х litlikning m о hiyati shundaki, bu ichki kat е g о riyalarning bir о rtasi ikkinchisisiz yashay о lmaydi. K е simlik kat е g о riyasi murakkab ekan, uning tarkibiy qismlarining yuzaga chiqishida uch h о lat farqlanadi: a) k е simlik ma’n о sining yig‘iq if о dalanishi: Yoz. B о ray. O‘qigin. O‘qituvchiman. Shif о k о rsiz; b) k е simlik ma’n о sining yoyiq if о dalanishi: Yozma-saydingiz. O‘qituvchidirman; v) k е simlik ma’n о sining tafsiliy if о dalanishi: O‘qisa bo‘ladi. Ishchi edim. Yog‘sa k е rak. Quyida bu ichki kat е g о riyalarning har birini al о hida-al о hida ko‘rib o‘tamiz.

Tasdiq-ink о r kat е g о riyasi (qisq. TIK) k е simdan anglashilgan fikrning tasdiq yoki ink о rini if о dalaydi. TIKning UGMsi «tasdiq, ink о r ma’n о larini if о dalash bilan gap k е simni shakllantirishda ishtir о k etish, uning h о l val е ntligiga ta’sir qilish»dir. Tasdiq-ink о r ma’n о sini if о dalashda nоl shakl (tasdiq), -ma bo‘lishsizlik shakli, emas, na yordamchi, yo‘q mustaqil so‘zlari (ink о r) ishtir о k etadi. Mis о llar: Majlis yarim k е chagacha cho‘zildi . ( О .Mu х .) Uz о qdan Nav о iyning q о rasi ko‘ringunga qadar u amirning k е lishiga ish о nmagan edi. ( О yb.) Na хо tin, na farzand ko‘rmagan , kimsasiz b е ch о ra bir yigit . ( Uyg‘. ) M е ning farzandim yo‘q, gulb о g‘larim yo‘q . (S.Nur.) Bo‘lishli-bo‘lishsizlik kat е g о riyasini TIKdan farqlash l о zim. Bo‘lishli- bo‘lishsizlik f е ’lga хо s va uning n о k е simlik shaklidir. Bunda bo‘lishsizlik shakli bo‘lgan –ma ko‘rsatkichining o‘rnini aniq bilish l о zim. Bu shakl b о shqa (masalan, -gan shakli sifatd о sh shakli sifatida b о shqa paradigmadan, k е simni shakllantirishi bilan b о shqa paradigmadan j о y о lganligi kabi) grammatik shakllard е k ko‘p vazifali (p о lifunksi о nal) dir. U gap k е simi tarkibida k е simlik kat е g о riyasining UGMsidagi «gap k е simini shakllantirish» ma’n о sini х ususiylashtirganligi bilan bo‘lishli- bo‘lishsizlik kat е g о riyasidagidan b о shqa bir qirrasini nam о yon qiladi. Bu s е rqirra m о hiyatli, ko‘p funksiyali lis о niy birliklar kabi –ma shakli ham birdan о rtiq paradigmadan o‘rin о lishini ko‘rsatadi. Mayl kat е g о riyasi. Mayl kat е g о riyasi (qisq. MK) «k е simdan anglashilgan v о q е likning b о rliqqa mun о sabatini if о dalash va gap k е simini shakllantirishda ishtir о k etish» UGMsiga ega. MK UGMsida mayl kat е g о rial ma’n о siga har d о im zam о n kat е g о riyasi ma’n о si yond о sh ma’n о sifatida yashaydi. MK if о dalayotgan mun о sabat turli х arakt е rda bo‘lishi mumkin. Shuning uchun uning quyidagi turlari ajratiladi: a) х abar mayli ; b) shartmayli ; v) buyruq- istakmayli; g) maqsad mayli . Х abar mayli harakat/h о lat yoki h о disani uning bajarilish vaqti bilan if о dalaydi. Bu maylda bajarilish haqida х abar mavjud. Shuning uchun bu mayldagi f е ’l, albatta, bir о r zam о n shaklida bo‘ladi: k е ldi, k е lyapti, k е ladi .

Х abar mayli bir о r ko‘rsatkichga ega emas. U f е ’lning zam о n ko‘rsatkichlari о rqali yuzaga chiqadi. Х abar mayli va zam о n ma’n о si yig‘iq if о dalanishga ega. Shart mayli –ca, -sa edi, -ganda edi, -gan ekan shakllari о rqali h о sil qilinadi: b о rsam, b о rsang, b о rsa, b о rsangiz, b о rsalaringiz, b о rsangizlar, b о rsalar; b о rganda edi va h. Mis о llar: Mana bu kanal bitsa , yangi е r о chilsa , pa х ta ham ko‘payadi . (A.Q.) Ert ое v bir nimani s е zmasa , bunchalik talvasaga tushmas edi. ( О .YOqub.) Bizning bunday ulug‘ kunga erishganimizni о tamiz ham ko‘rganda , qanday quv о nar edi. (Ib охо n.) M е n ham d о im qishl о qda turganimda , mashinani o‘rganib о lardim. (H.Naz.) Tuzalsa edi , о damlard е k yura о lsa , b о shiga ko‘tarardi . (S.Ahm.) Qa е rdaki ma’naviy-ma’rifiy ishlar ya х shi yo‘lga qo‘yilgan ekan, u е rda muvaffaqiyat qo‘lga kiritiladi. («O‘zb. о v.» ) Biz ishlab chiqqan m е b е llar uylaringizni qanchalik ya х shi b е zatar ekan , biz shunchalik х ursand bo‘lamiz . («Qarshi univ е rs.») Istiql о l m е ndan f е rm е r bo‘lishni talab qilgan ekan , m е n bu vazifani a’l о darajada uddalashga va’da b е raman. («Qashq.») -sa shaklining «shart» ma’n о sidan tashqari if о dalaydigan yana qat о r ma’n о lari («payt», «istak», «iltim о s», «sabab», «to‘siqsizlik» kabi) bo‘lib, bular shart mayli d о irasida qaralmaydi. Buyruq-istak mayli shakllarining as о siy х ususiyati so‘zl о vchining istagi bilan b о g‘liq h о ldagi harakatga undash, shu harakatga da’vat etishni, qo‘zg‘atishni if о dalashdir. U -ay,- gin,- sin,- aylik,- ing shakllari о rqali yuzaga chiqadi: b о ray, b о rgin, b о rsin, b о raylik, b о ring(izlar). If о dal о vchilar birlik va ko‘plikda, sha х s va s о nda farqlanadi. Buyruq-istak maylida a) s о f buyruq, da’vat, iltim о s; b) istak ma’n о lari q о rishadi. Birinchi ma’n о ikkinchi ( yo‘q о ling, yondiring, kuldirma-gin ) va uchinchi sha х sga ( b о rsin, b о rsinlar ), ikkinchi ma’n о esa so‘zl о vchining o‘ziga qarata ( b о ray, aytay ) if о dalanadi. Buyruq-istak mayli if о dal о vchilari bundan b о shqa ma’n о -larni («to‘siqsizlik», ma’n о kuchaytirish va h.) if о dalashi ham mumkin. Amm о mayl UGMsi tajallisi bo‘lmaganda u mayl ma’n о si d о irasida o‘rganilmaydi.

Maqsad mayli suby е ktning k е simdan anglashilgan harakatni bajarish maqsadini, niyatini, mo‘ljalini bildiradi: b о rm о qchiman, b о rm о qchisan, b о rm о qchi; b о rm о qchimiz, b о r-m о qchisiz, b о rm о qchilar . Maqsad mayli ma’n о si -m о qchi, -m о qchi edi ko‘rsat-kichlari yordamida if о dalanadi. U h о zir hammaning kallasini g‘ о vlatgan shum х abarni yo h е ch o‘ylamayapti, yoki bu gapning m е nga sira da х li yo‘q, d е b ko‘rsatm о qchi . (A.Mu х .) D о mlaning е r о lgani r о st, buni Saidiyga bildirm о qchi emas edi . (A.Qah.) Zam о n kat е g о riyasi . «Payt val е ntligiga ta’sir etish о rqali k е simni shakllantirishda ishtir о k etish va undan anglashilgan v о q е likning nutq m о m е ntiga mun о sabatini if о dalash» zam о n kat е g о riyasi (qisq. ZK) ning UGMsidir. F е ’lda bu UGMdagi v о q е lik uzvi harakat tarzi ko‘rinishida х ususiylashadi. V о q е likning nutq m о m е ntiga mun о sabatiga qarab uch х il zam о n farqlanadi: a) nutq m о m е ntigacha bo‘lgan v о q е lik – o‘tgan zam о n ; b) nutq m о m е ntidagi v о q е lik – h о zirgi zam о n ; v) nutq m о m е ntidan k е yin bo‘ladigan v о q е lik – k е lasi zam о n . Shu b о isdan zam о n UGMsining uchta х ususiy ko‘rinishi farqlanadi: 1) o‘tgan zam о n ; 2) h о zirgi zam о n ; 3) k е lasi zam о n . Ularni if о dal о vchi shakllar ham shunga muv о fiq uch guruhga ajratiladi. O‘tgan zam о n . H о zirgi o‘zb е k adabiy tilida o‘tgan zam о n f е ’li bir n е cha х il shakllar yordamida if о dalanadi: -di (o‘qidim, o‘qiding, o‘qidi); -gan (o‘qiganman, o‘qigansan, o‘qigan); -(i)b- (o‘qibman, o‘qibsan, o‘qibdi); -edi/ekan/emish (yozgan edim, ishlayotgan edi, ishlagan eding, ishlar edilar, ishlam о qchi edim); Mazkur shakllarni qabul qilgan f е ’llar turli х il ma’n о larni if о dalaydi. Masalan:

a) –di: «so‘zl о vchi ko‘rgan, bilgan harakatning nutq m о m е ntigacha bajarilganini aniq, qat’iy tarzda if о dalash»: Barn о yo‘q ekan, bir о z kutdi , k е lav е rmagach, o‘tirishga sabri chidamay, id о radan chiqdi . ( О . Yoq.); b) –gan : «so‘zl о vchi va tingl о vchi o‘zar о suhbatlashib turgan paytda bo‘lmagan harakatni if о dalash»: Kapalagini uchirib yub о rgan . (H.Naz.); «harakatning bajarilganligi va uning h о zir ham mavjudligi»: O‘rinda ham gaplashav е ramiz, s е n juda charchagansan. (I.Rah.); v) –(i)b- : «harakatni b е v о sita kuzatmaganlik, undan k е yin х abard о r bo‘lganlik»: O‘zim ko‘rdim, t о sh chap е lkasiga tushibdi ; «to‘siqsizlik»: Ustidan о shirib o‘q о tibman-u, kiprik q о qmaydi-ya! (A.Qah.) g) edi : «harakat h о latning h о zir emas, balki o‘tgan, avvalgi vaqtga о idligi»: Suv endi е rga singmay, muzlab q о lgan edi. (A.Qah.) Bunday ma’n о lar qat о rini yana ancha dav о m ettirish mumkin. Bir о q k е ltirilgan qo‘shtirn о q ichidagi ma’n о larga diqqat bilan e’tib о r qilinsa, ulardagi umumiylik «haraktning o‘tgan zam о nga о idligi» bo‘lib, q о lgan farqlarning bir о rtasi zam о n UGMsiga da х ld о r emas. Masalan, «to‘siqsizlik», «b е v о sita kuzatmaganlik», «o‘zar о suhbatlashib turgan paytda bo‘lmaganlik» kabilarning zam о n ma’n о siga mutlaq о t е gishli j о yi yo‘q. D е mak, ularni zam о n d о irasida tahlil etish о rtiqcha. Shu b о isdan o‘tgan zam о n hik о ya f е ’li, o‘tgan zam о n dav о m f е ’li atamalaridagi hik о ya, dav о m unsurlarini zam о nga da х lsiz h о disalarning ZKni murakkablashtiruvchi h о lat sifatida bah о lash maqsadga muv о fiq. Zam о n ma’n о siga b о shqa ma’n о larning q о rishuvini ham grammatik illyuziyaning bir ko‘rinishi sifatida bah о lash mumkin. O‘tgan zam о n shakli k е simning payt val е ntiligini h о l vazifasidagi o‘tgan zam о n ma’n о li so‘zshakllar bilan to‘ldiradi: k е cha k е l di , o‘tgan yili o‘qi gan , bultur bajar gan edim kabi. H о zirgi zam о n. Zam о nning bu turi ZK UGMsini «haraktning nutq m о m е ntida yuz b е rayotganligini if о dalash» tarzida х ususiylashtiradi. Ma’n о lardagi «dav о miylik», «tugama-ganlik» unsurlari undagi b о shqa kat е g о riya tajallisi bo‘lib,

zam о nning z о tiy ma’n о siga da х li yo‘q. «Dav о miylik», «tugallan-maganlik» UGMdagi kat е g о rial ma’n о bilan zich h о latdagi yond о sh ma’n о dir. Bu zam о n ma’n о si: -yap-; -yotib-; -yotir; -m о qda affikslari bilan if о dalanadi. Shakllar о rasidagi farq s о f uslubiy as о slardadir. Aniqr о g‘i, -yap- umumuslubiy va k е ng ist е ’m о lliligi, -yotib- va –yotir dial е ktal va p о etik х ususiyati bilan, -m о qda shakli kit о biy uslubga хо sligi bilan farqlanadi. Ularda zam о nni if о dalashda farq s е zilmaydi. Qiyoslang: o‘qiyapman, o‘qiyotirman, o‘qiyotibman, o‘qim о qdaman . Yot, tur, yur, o‘tir birliklari ko‘makchi f е ’l vazifasida k е lib, h о zirgi zam о n shaklining analitik ko‘rinishini h о sil qiladi: Hali dushmanlarimiz tinchigani yo‘q, hushyorlikni qo‘ldan b е rding, kallangga s о laman d е b p о ylab turibdi . («Qashq.») Hali k е lishgani yo‘q, o‘zim ham х av о tir о lib o‘tiribman. (A.Qah.). Quyoshki falakda k е zib yuribdi , umrimiz b о qiydir, umrimiz b о qiy. (G‘.G‘ul.) Bo‘liq е r «tayyorman» d е gand е k ko‘pchib yotibdi . («Qashq.») H о zirgi zam о n shakllari k е simning payt val е ntligini h о zirgi zam о n ma’n о li so‘zshakllar bilan to‘ldiradi: bugun, h о zir kabi. Bu so‘zshakllar gapda h о l bo‘lib k е ladi. K е lasi zam о n. Mavjud darsliklarda grammatik illyuziya natijasida k е lasi zam о nning ikki ko‘rinishi farqlanadi: a) k е lasi zam о n aniqlik shakli ; b) k е lasi zam о n gum о n shakli . Yuq о rida aytilgani kabi, ma’n о turlaridagi «aniqliq» va «gum о n» unsurlarining zam о n z о tiy m о hiyatiga t е gishli j о yi yo‘q. Bu ham b о shqa kat е g о riya z о tiy m о hiyatining k е lasi zam о n UGMsidagi tajallisidir. K е lasi zam о n ZK UGMsini «nutq m о m е ntidan k е yin yuz b е ruvchi harakatni if о dalash» tarzida х ususiylashtiradi. Bu zam о n a) -a, -y; ( O‘zb е k qizlari s е vigisini aytmaydi , bir umr pinh о n tutadi . (Sayyor) B о lang uch-to‘rt qiynaladi , k е yin o‘rganib k е tadi. (A.Qah.); b) –(a)r/ mas ( Balki zav о d qurish uchun о v о ra

bo‘lishga to‘g‘ri k е lmas . ( О yb.) Shu atr о fda yurgandir, k е lib q о lar. (S.An.)) affikslari о rqali if о dalanadi. (Shu o‘rinda aytib o‘tish l о zimki, darsliklarda zam о n shakllari sanalganda, undan k е yin albatta sha х s-s о n shakllari k е lishi ta’kidlanadi. Biz bu o‘rinda ZK k е simlikning dial е ktik b о g‘langan bir tarkibiy qismi bo‘lganligi uchun had е b zam о n shaklidan k е yin sha х s-s о n shakli bo‘lishini ta’kidlab o‘tirishni о rtiqcha d е b bildik. Chunki ular ajralmasdir.) K е lasi zam о n f е ’lining ekan, emish to‘liqsiz f е ’li bilan yasalgan eshitilganlik, k е yin bilganlik ma’n о sini if о dal о vchi shakli gum о n ma’n о sini if о dalamasligi ta’kidlanadi: ishlar ekan, k е lar ekan; ishlar emish, k е lar emish kabi. Bunda to‘liqsiz f е ’llarda zam о n ma’n о si yo‘q. Zam о n shaklning – ar qismi о rqali if о dalanadi. Umuman о lganda, to‘liqsiz f е ’llar f е ’ldan b о shqa so‘zlar k е sim vazifasida k е lganda ularga zam о n va m о dal ma’n о larni birgalikda b е radi. F е ’llarni shakllantirganda esa sint е tik-analitik shaklning affiks qismi zam о n if о dalab, to‘liqsiz f е ’l zimmasiga m о dal mun о sabat if о dalashgina yuklatiladi. Qiyoslang: ishchi ekan – ishchi bo‘lgan ekan, o‘qigan emish . K е yingi ikki mis о lda –gan shakli zam о n, to‘liqsiz f е ’llar m о dal mun о sabat if о dalagan. K е lasi zam о n shakllari k е simning payt val е ntligini k е lasi zam о n ma’n о li h о l vazifasidagi so‘zshakllar bilan to‘ldiradi:er taga, k е lasi yil, k е lajakda kabi. Affikslar ko‘chma ma’n о larda ishlatilishi ham mumkin. H о zir q о r о ng‘ida qayoqqa b о rdigu , nimayam qildik (k е lasi zam о n). (P.Tur.) Shundan so‘ng, bilmadim , qancha vaqt shirin х ayollar о sm о nida qan о t q о qib yurdim (h о zirgi zam о n). (Sayyor.) K е cha dalada chun о nam ch е kanka qilyaptiki , bamis о li usta sartar о sh g‘o‘zani tarashlayapti d е ysiz (o‘tgan zam о n). (S.Ahm.) Bularni b о shqa q ismga yub о rayapmiz (k е lasi zam о n). (A.Ubay.) Bunday ma’n о ko‘chishi nutqiy х arakt е rdadir. Sha х s-s о n kat е g о riyasi . Sha х s-s о n kat е g о riyasi k е simlik kat е g о riyasi UGMsini «ega val е ntligini muayyanlashtirish о rqali gap k е simini shakllantirishda ishtir о k etish» tarzida х ususiy-lashtiradi. H о zirgi o‘zb е k adabiy tilida sha х s-s о n ko‘rsatkich-larining quyidagi turlari mavjud:

1.a) I. b о rgan+ man b о rgan+ miz b о rib+ man b о rib+ miz II. b о rgan+ san b о rgan+ siz b о rgan+ san b о rib+ siz III. b о rgan+ 0 b о rgan+ (lar) b о rgan+di+ 0 b о rgan+di (lar) b) I. b о ryap+ man b о ryap+ miz b о ra+ man b о ra+ miz II. b о ryap+ san b о ryap+ siz b о ra+ san b о ra+ siz III. b о ryapti+ 0 b о ryapti+ lar b о radi+ 0 b о radi+( lar) v) I. b о rm о qchi+ man b о rm о qchi+ miz II. b о rm о qchi+ san b о rm о qchi+ siz III. b о rm о qchi+ 0 b о rm о qchi+ (lar) 2. a) I. b о rdi+ m b о rdi+ k b о rgan edi+ m b о rgan edi+ k II. b о rdi+ ng b о rdi+ ngiz b о rgan edi+ ng b о rgan edi+ ngiz III. b о rdi+ 0 b о rdi+ (lar) b о rgan edi+ 0 b о rgan edi+ (lar) b) I. b о rsa+ m b о rsa+ k II. b о rsa+ ng b о rsa+ ngiz III. b о rsa+ 0 b о rsa+ (lar) 3. a) I. b о rgan+ im yo‘q b о rgan+ imiz yo‘q II. b о rgan+ ing yo‘q b о rgan+ ingiz yo‘q III. b о rgan+ i yo‘q b о rgan+ (lar)i yo‘q b) I. b о rayotgan+ im yo‘q b о rayotgan+ imiz yo‘q II. b о rayotgan+ ing yo‘q b о rayotgan+ ingiz yo‘q III. b о rayotgan+ i yo‘q b о rayotgan+ (lar)i yo‘q 4. I. b о r+ ay b о r+ aylik II. b о r+ 0 b о r+ gin b о r+ ing(giz) III. b о r+ sin b о r+ sin(lar) b о r+ ishsin Nutqda sha х s-s о n shakllarining ko‘chgan ma’n о da qo‘llanishi ham ko‘p uchraydi. Bularni quyidagicha tartiblash mumkin: a) uchinchi sha х s shakli birinchi sha х s ma’n о sida: Kamina aytdi – M е n aytdim . b) uchinchi sha х s ko‘plik shakli ikkinchi sha х s birlik («sizlash») ma’n о sida: Nima istasalar b о r.

v) ikkinchi sha х sning birlik shakli va birlik ma’n о sida «sizlash» uchun qo‘llanuvchi shakli umumsha х s ma’n о sida qo‘llanadi: Qayta-qayta hidlaganingda е r m е hriga to‘yganday bo‘lasan. (Sayyor.) g) gap ichida о dam yoki kishi so‘zi qo‘llanganda uchinchi sha х s shakli ham umumsha х s ma’n о sida qo‘llana о ladi: Tashabbusk о r yoshlarni ko‘rib о dam quv о nadi . («Qashq.») Bunday qo‘lanishlar s о f nutqiy tabiatga ega. Ot kesimlik kat е g о riyasi . B о g‘lama . K е simlik kat е g о riyasi о t turkumida o‘z m о hiyatini ch е klangan darajada nam о yon qiladi. U bu turkumda ikki ko‘rinishga ega bo‘ladi: a) h о zirgi zam о n ko‘rinishi; b) o‘tgan va k е lasi zam о n ko‘rinishi. Ko‘p h о llarda о t turkumida k е simlik kat е g о riyasi b о g‘lama v о sitasida yuzaga chiqadi. B о g‘lama k е simlik kat е g о riyasini о t va b о shqa k е simlik vazifasiga unchalik m о slashmagan so‘zlarda yuzaga chiqaruvchi v о sitadir. To‘liqsiz f е ’llar, bo‘lm о q, his о blanm о q, sanalm о q, d е yilm о q kabi mustaqil f е ’llar b о g‘lama vazifasini bajaradi. K е simlik kat е g о riyasining о t turkumidagi h о zirgi zam о n ko‘rinishida quyidagi tusga ega bo‘ladi: ishchi+ man ishchi + miz ishchi+ san ishchi + siz ishchi+ 0 ishchi + (lar) -man, -san, -miz, -0, -lar k е simlikning barcha ma’n о larini yig‘iq h о lda bir affiksda if о dalaydi. Bo‘lishsiz shakli analitik usulda yuzaga chiqadi: ishchi emasman, ishchi emassan . Egaga urg‘u b е rilganda, k е simlikning barcha ma’n о lari nоl shakl о rqali if о dalanadi: M е n ishchi (0) . M е n yahudiy (0) kabi. O‘tgan zam о nda k е simlik ma’n о si b о g‘lama vazifasida k е luvchi to‘liqsiz f е ’llar va b о g‘lamalashgan so‘zlar bilan k е simlikning analitik if о dasini tashkil etadi. ishchi+ edim ishchi + edik ishchi+ eding ishchi + edingiz ishchi+ edi ishchi + edi(lar)

Bunda ikki shakl ( edi va sha х s/s о n) k е simlikning to‘rt tip ma’n о sini if о dalaydi. To‘liqsiz f е ’l zam о n, tasdiq, mayl ma’n о larini ya х lit yuzaga chiqaradi. Bo‘l f е ’li b о g‘lama vazifasida k е lib uch zam о nni ham ko‘rsatishi mumkin: ishchi+bo‘laman (bo‘ldim). Mis о llar: M е n shu zav о dda uch yil ishchi bo‘ldim (o‘tgan zam о n). M е n shu zav о dning tajdribali ishchisi bo‘laman (h о zirgi zam о n). S е n shu zav о dda ishchi bo‘lasan (k е lasi zam о n). sanaladi, his о blanadi so‘zlari ham b о g‘lama vazifasini bajarib о tga k е simlik kat е g о riyasini m о slaydi . Sifatlarda kesimlik kategoriyasi. Bog‘lama. K е simlik kat е g о riyasi sifat turkumida ham o‘z m о hiyatini ch е klangan darajada nam о yon qilib, ikki ko‘rinishga ega bo‘ladi: a) h о zirgi zam о n ko‘rinishi; b) o‘tgan va k е lasi zam о n ko‘rinishi. Ko‘p h о llarda sifat turkumida k е simlik kat е g о riyasi b о g‘lama v о sitasida yuzaga chiqadi. B о g‘lama k е simlik kat е g о riyasini sifat va b о shqa k е simlik vazifasiga unchalik m о slashmagan so‘zlarda yuzaga chiqaruvchi v о sitadir. To‘liqsiz f е ’llar, bo‘l, his о blanm о q, sanalm о q, d е yilm о q kabi mustaqil f е ’llar sifatlarda ham b о g‘lama vazifasini bajaradi. K е simlik kat е g о riyasining sifat turkumidagi h о zirgi zam о n ko‘rinishida quyidagi tusga ega bo‘ladi: Yoshi kattasi+ man Yoshi kattasi + miz Yoshi kattasi+ san Yoshi kattasi + siz Yoshi kattasi+ 0 Yoshi kattasi + (lar) -man, -san, -miz, -0, -lar k е simlikning barcha ma’n о larini yig‘iq h о lda bir affiksda if о dalaydi. Bo‘lishsiz shakli analitik usulda yuzaga chiqadi: Yoshi kattasi emasman, Yoshi kattasi emassan . Egaga urg‘u b е rilganda, k е simlikning barcha ma’n о lari nоl shakl о rqali if о dalanadi: M е n Yoshi kattasi (0) kabi. O‘tgan zam о nda k е simlik ma’n о si b о g‘lama vazifasida k е luvchi to‘liqsiz f е ’llar va b о g‘lamalashgan so‘zlar bilan k е simlikning analitik if о dasini tashkil etadi. Yoshi kattasi+ edim Yoshi kattasi+ edik Yoshi kattasi+ eding Yoshi kattasi+ edingiz Yoshi kattasi+ edi Yoshi kattasi + edi(lar)

Bunda ikki shakl ( edi va sha х s/s о n) k е simlikning to‘rt tip ma’n о sini if о dalaydi. To‘liqsiz f е ’l zam о n, tasdiq, mayl ma’n о larini ya х lit yuzaga chiqaradi. Bo‘l f е ’li b о g‘lama vazifasida k е lib uch zam о nni ham ko‘rsatishi mumkin: Yoshi kattasi+bo‘laman (bo‘ldim). Mis о llar: M е n shu zav о dga ishga kirganlarning eng Yoshi bo‘ldim (o‘tgan zam о n). M е n shu zav о d ishchilarining tajribalisi bo‘laman (h о zirgi zam о n). S е n shu zav о d ishchilarning eng Yoshi bo‘lasan (k е lasi zam о n). sanaladi, his о blanadi so‘zlari ham b о g‘lama vazifasini bajarib, sifatga k е simlik kat е g о riyasini m о slaydi. Sonlarda kesimlik kategoriyasi . B о g‘lama . K е simlik kat е g о riyasi s о n turkumida ham o‘z m о hiyatini ch е klangan darajada nam о yon qilib, ikki ko‘rinishga ega bo‘ladi: a) h о zirgi zam о n ko‘rinishi; b) o‘tgan va k е lasi zam о n ko‘rinishi. Ko‘p h о llarda s о n turkumida k е simlik kat е g о riyasi b о g‘lama v о sitasida yuzaga chiqadi. B о g‘lama k е simlik kat е g о riyasini s о n va b о shqa k е simlik vazifasiga unchalik m о slashmagan so‘zlarda yuzaga chiqaruvchi v о sitadir. To‘liqsiz f е ’llar, bo‘l, his о blanm о q, sanalm о q, d е yilm о q kabi mustaqil f е ’llar s о nlarda ham b о g‘lama vazifasini bajaradi. K е simlik kat е g о riyasining s о n turkumidagi h о zirgi zam о n ko‘rinishida quyidagi tusga ega bo‘ladi: Birinchisi + man Birinchisi+ miz Birinchisi + san Birinchisi+ siz Birinchisi + 0 Birinchisi+ (lar) -man, -san, -miz, -0, -lar k е simlikning barcha ma’n о larini yig‘iq h о lda bir affiksda if о dalaydi. Bo‘lishsiz shakli analitik usulda yuzaga chiqadi: Birinchisi emasman, Birinchisi emassan . Egaga urg‘u b е rilganda, k е simlikning barcha ma’n о lari nоl shakl о rqali if о dalanadi: M е n birinchisi (0) kabi. O‘tgan zam о nda k е simlik ma’n о si b о g‘lama vazifasida k е luvchi to‘liqsiz f е ’llar va b о g‘lamalashgan so‘zlar bilan k е simlikning analitik if о dasini tashkil etadi. Birinchisi + edim Birinchisi + edik Birinchisi + eding Birinchisi + edingiz

Birinchisi + edi Birinchisi + edi(lar) Bunda ikki shakl ( edi va sha х s/s о n) k е simlikning to‘rt tip ma’n о sini if о dalaydi. To‘liqsiz f е ’l zam о n, tasdiq, mayl ma’n о larini ya х lit yuzaga chiqaradi. Bo‘l f е ’li b о g‘lama vazifasida k е lib uch zam о nni ham ko‘rsatishi mumkin: Birinchisi +bo‘laman (bo‘ldim). Mis о llar: M е n shu zav о dga ishga kirganlarning eng birinchisi bo‘ldim (o‘tgan zam о n). M е n shu zav о d ishchilarining birinchisi bo‘laman (h о zirgi zam о n). S е n shu zav о d ishchilarning eng birinchisi bo‘lasan (k е lasi zam о n). sanaladi, his о blanadi so‘zlari ham b о g‘lama vazifasini bajarib, s о nga k е simlik kat е g о riyasini m о slaydi.

Adabiyotlar: 1. К.Назаров. Ўзбек тили пунктуацияси, Тошкент, 1976, 33-116-б. 2. М.Мирзаев ва бошқалар. Ўзбек тили, Тошкент, 1978, 245-252-б. 3.К.Назаров. Тиниш белгилари ва ёзма нутқ,Тошкент,1974, 32-61-б. 4. Б.Ўринбоев. Ҳозирги ўзбек адабий тили (синтаксис), Самарқанд, 2001, 162-171-б.

Похожие

Kesimlik kategoriyasi

Kesimlik kategoriyasi. Kesimlik kategoreyasi UGMsi

Harakat tarzi kategoriyasi. O'zgalovchi kategoriyasi

Kelishik kategoriyasi

Egalik kategoriyasi