Ingliz va rus tillari leksik tipologiyasi - Лингвистика - Рефераты

Ingliz va rus tillari leksik tipologiyasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

77.5 KB

Ingliz va rus tillari leksik tipologiyasi Reja: 1. So‘z struktur unsur sifatida. 2. Leksik birliklar ma’no hajmi. 3. So‘zlar semantikasining milliy xususiyati. 4. Mustaqil to‘liq va to‘liq bo‘lmagan ma’noga ega so‘zlar. 5. Leksik birliklarning ishlatilish chastotasi. 6. So‘zlarning nomlanish tabiati.

Tilning hamma sathlarida tipologik tadqiqot olib borish mumkin bo‘lganidek, leksik sathda, ya’ni so‘z ustida ham tipologik tadqiqot ishlarini amalga oshirish mumkin. So‘z leksik tipologiyaning predmeti hisoblanadi. So‘zlar ingliz va rus tillarida hamma tillar uchun xos universal deb qabul qilingan xususiyatlar bilan xarakterlanadi. Taqqoslanayotgan tillar boshqa tillardagidek mazmun planiga, ifoda planiga va distributsiyaga ega. “Quruq” so‘z bo‘lmaganidek, “ovozsiz” so‘z ham bo‘lmaydi. Ushbuning isboti o‘laroq ma’no va strukturaning buzilishiga olib keladigan so‘zda harflarni almashtirish jarayonini (masalan, стол - лотс ) misol tariqasida keltirish mumkin. Bu esa so‘zning til birligi deb atalmish huquqidan mahrum qiladi. So‘z tilning stuktural unsuri sifatida ko‘p o‘lchamliligi bilan xarakterlanadi. Ularning ma’lum ma’noga hamda ma’lum struktur xususiyatlarga egaligi, o‘xshash so‘z qatorlarini tashkil etishi, semantik maydonlarga birika olishi, terminologik va noterminologik leksikada ishlatilishi, frazeologizmlar tashkil qila olishi, turli uslublarda qo‘llanilshi, asl va o‘zlashtirma leksika bilan munosabatda bo‘lishi, konkret va mavhum so‘zlarga bo‘linishi, leksik-grammatik kategoriyalarga ajralishi taqqoslanayotgan tillar leksemalari uchun umumiy belgilar hisoblanadi. Taqqoslanayotgan tillarning umumiylik xususiyatlarga ega bo‘lishi ularning leksik sistemasi aynan bir xil degani emas. Chunki bu xususiyatlar har bir til sistemasida o‘ziga xos holda namoyon bo‘ladi. Ingliz va rus tillarida leksik birliklarning ma’no hajmi Tashqi ob’ektiv dunyo o‘z in’ikosini ongda - inson fikrida topsa, ifodasini esa tilda topadi. Bir tilda ifodalangan fikr ikkinchi bir til vositalari orqali adekvat tarzda “qayta ifodalanishi” mumkin. Til, avvalombor, ma’lumot yuborish vositasi bo‘lib, har bir til bir xil ma’lumotni konkret moddiy unsurlar bilan bog‘lagan holda turlicha etkazishi mumkin. Tadqiqotlar natijalari, ingliz va rus tillarida o‘z hajmiga ko‘ra leksika yordamida ifodalangan ma’lum miqdorda tushunchalar mavjud ekanligini ko‘rsatdi. Masalan, ingliz tilidagi by-line so‘zi muallifning, rassomning, suratkashning va hokazolarning ismi, sharifi yoziladigan qatorni bildiradi. Rus

tilida esa biz by-line so‘ziga taxminan mos keladigan подпись so‘zini topamiz. Rus tilidagi подросток so‘zi 12 dan 16 gacha bo‘lgan yoshni ifodalasa, ingliz tilidagi teenager so‘zi esa 13 dan 19 gacha bo‘lgan yoshni ifodalaydi. So‘z ma’nosi doirasi (ko‘lami) tilning milliylik xususiyatidan kelib chiqadi. Masalan, rus tilidagi человек so‘zi ingliz tilida man, person, woman kabi birliklarga to‘g‘ri keladi. Lekin rus tilidagi bu so‘z ingliz tilidagi so‘zga nisbatan o‘z ma’nosining kengligi bilan ajralib turadi. Taqqoslanayotgan tillarda hajm jihatdan ma’nolarning mos tushmaydigan holatlariga misollar keltiramiz: high, tall высокий finders, toes пальцы hand, arm рука foot, leg нога o’clock, hour час watch, clock часы to come, to go, идти to proceed So‘z ma’nosi qisqarish holatlari rus tilida ham kuzatiladi, masalan: лодка, пароход boat палто, пиджак coat парта, стол desk пол, этаж floor пушка, ружьё gun кричать, плакать cry мечтать, видеть сны dream учить, узнавать learn пахнуть, нюхать smell синий, голубой blue молодой, неопытный young бежать, управлять run

летать, пилотировать fly Ingliz tilidagi ba’zi so‘zlarda ish-harakat va uning natijasini ifodalovchi ma’nolarning “jamlanishi” kuzatiladi. Rus tilida esa bu ma’nolar alohida so‘zlar bilan beriladi: collection сбор, коллекция leakage просачивание, утечка settlement устройство, поселение pitiful жалкий, жалостливый respectable почтительный, почтенный Ingliz tilini o‘rganishda talabalarga taqqoslanayotgan so‘zlarning faqat ma’nolarining ko‘pligi qiyinchilik tug‘dirmasdan (taqqoslaymiz: rus. ещё, ingl. still, yet, else, more, another, other; rus. путешествие, ingl. trip, tour, voyage, cruise), balki ifoda planidagi o‘xshashlik ma’nolarni to‘g‘ri tanlashda ham qiyinchiliklar keltirib chiqaradi. Taqqoslaymiz: rus. аспирант, ingl. aspirant – кандидат, претендент; rus. гениальный, ingl. genial – мягкий, добрый, плодотворный; rus. дата, ingl. data – статистические данные; rus. артист, ingl. artist – художник; rus. комплекция, ingl. complexion - цвет лица; rus. газета, ingl. gazette – бюллетень va hokazo. Politic – political, black-blacken, suit-suite, human-humane, continual- continious, comprehensible-comprehensive, comical-comic tipidagi so‘zlarni bir- biridan ajratishda qiyinchilik tug‘ilishi shubhasizdir. Politic (political behavior, politic answer) so‘zi rus tilida ловкий so‘ziga, political (political power, political economy) so‘zi esa rus tilida государственный so‘ziga to‘g‘ri keladi. Continual (continual interruptions, continual reminders, continual reproaches, continual blows) so‘zi rus tilida постоянный , беспрестанный so‘ziga to‘g‘ri keladi. Bir xil o‘zakdagi continious sifati (continious headache, continious range of mountains, continious rain) rus tulida непрекращающийся , сплошной , длительный ma’nolarini beradi. Comprehensible (comprehensible point of view) rus tilida понятный , постижимый ; comprehensive (comprehensive school, comprehensive education, comprehensive mind) so‘zi rus tilida обширный , всесторонный

ma’nolarini beradi. Comical so‘zi rus tilida комедийный , шуточный ma’nosini, comic so‘zi esa комичный ( непреднамеренный ) ma’nosini beradi. Ingliz va rus tillarida tushunchalar so‘zlar orqali ifodalanishi bilan bir qatorda, so‘z birikmalari bilan ham ifodalanаdi. Bunday holatda taqqoslanayotgan tillarda ifoda vositalari bir-birlariga mos tushishi ham, farq qilishlari ham mumkin. Ingliz va rus tillarida ba’zi umumiy tushunchalarning strukturasiga ko‘ra bir xil bo‘lgan so‘z va so‘z birikmalari yordamida ifodalanishini quyidagi misollarda ko‘rishimiz mumkin: house – rus. дом , palace - rus.дворец, white - rus. белый, black - rus. чёрный, two - rus.два, four - rus.четыре, lok at -rus. смотреть на va hokazo. Ammo umuman teskari holat ham kuzatiladi. Bunda ingliz tilidagi sodda so‘zlarga rus tilida qo‘shma so‘zlar yoki so‘z birikmalari to‘g‘ri kelishi, yoki aksincha, rus tilidagi sodda so‘zlarga ingliz tilida qo‘shma so‘zlar yoki so‘z birikmalari to‘g‘ri keladi: merry-go-round карусель never-do-well бездельник harness-marker шорник courtier царедворец figure skater фигурист become refined утончиться be ashamed устыдиться raw material сырьё residence местоприбывание befriend относиться дружески snowstorm метель week - end время отдыха от субботы до понедельника Taqqoslanayotgan tillarda leksik birliklar ma’nolaridagi farqlar, asosan, mustaqil to‘liq va to‘liq bo‘lmagan ma’noga ega so‘zlarda namoyon bo‘ladi. Mustaqil to‘liq va to‘liq bo‘lmagan ma’noga ega so‘zlar

Ma’no va gapdagi bajargan vazifasiga ko‘ra ingliz va rus tillari leksik birliklari to‘rt guruhga bo‘linadi ( Уфимцева A.A. 1972, 394-451 b.). Birinchi guruhga to‘liq semantik strukturaga ega bo‘lgan so‘zlar: otlar, mustaqil fe’llar, sifatlar, sonlar, ba’zi ravishlar (nodeyktik) kiradi: place время evening последний letter состояние succeed мириться thousand тысяча beautifully навсегда feel чёрный normal безнадёжно dog совершать Ikkinchi guruhga leksik to‘liq bo‘lmagan so‘zlar: kishi ismlari, goegrafik joy nomlari kiradi: ingl. John, London, Thames; rus. Иван , Ярославль va hokazo. Uchinchi guruhga shaxs, predmet, o‘rin-joy, yo‘nalish ma’nolarini bildiradigan, predmetlik tushunchalarini ifodalamaydigan o‘rindosh so‘zlar kiradi. Adabiyotlarda ular deyktik belgilar nomi bilan yuritiladi: ingl. we, you, this, that, there, here, yesterday, today, tomorrow; rus. я , ты , он , там , здесь , сегодня , вчера va hokazo. To‘rtinchi guruhga bog‘lovchi so‘zlar, predloglar, bog‘lovchilar, yuklamalar, artikllar kiradi. So‘z guruhlari o‘rtasidagi munosabat har bir tilning vokabulyar strukturasini aniqlab, ularning farqli belgilarini tashkil qiladi. Mustaqil to‘liq va to‘liq bo‘lmagan ma’noga ega so‘zlarning ishlatilish doirasi aniqlanganda, ko‘rib chiqilayotgan leksik sistemalarning umumiy va farqli tomonlari yuzaga chiqadi. Shunday qilib, kishi nomlarining ishlatilish doirasi boshqa guruhdagi so‘zlarga nisbartan juda kichik foizni tashkil etishi ma’lum bo‘ldi (ingliz tili – 5,2%, rus tili – 3,4%). Kishi nomlarining kam ishlatilishi ularning leksik jihatdan “to‘liq

bo‘lmaganligi” bilan izohlanadi. Kishi nomlarining ma’no anglatish imkoniyati katta emas, chunki ular umumiy tushuncha ifodalamaydilar. Deyktik so‘zlar nisbatan ko‘proq islatilatiladi (ingliz tili – 14,2%, rus tili – 15,8%), chunki o‘rindosh so‘zlar kishi nomlaridan farqli o‘laroq, nutqda individual ma’no kasb etadi. Masalan, kishilik olmoshlari ma’lum shaxs nomi bilan, здесь , там ravishlari aniq bir joy bilan, сейчас , потом esa ish-harakatning amalga oshish payti bilan bog‘liqdir. So‘zlarning nutqda ishlatilish darajasining oshib borishiga ko‘ra keyingi navbatda bog‘lovchi so‘zlar turadi. Ular ingliz tilida 36,5% ni, rys tilida esa 26,4% ni tashkil etadi.. Kuzatishlar natijasi bog‘lovchi so‘zlarning ishlatilish darajasi ingliz tilida rus tiliga nisbatan 10% ko‘p ekanligini ko‘rsatdi. Tub so‘zlar nutqda ko‘p qo‘llanilishi bilan ajralib turadi (ingliz tili – 44,1%, rus tili – 54,4%). Mustaqil to‘liq va to‘liq bo‘lmagan ma’noga ega so‘zlar tahlil qilinayotgan tillarda ko‘p ishlatilishi, xabar berish xususiyatiga hamda mustaqil leksik ma’noga ega ekanliklari bilan izohlanadi. Ingliz tilida tub so‘zlarning ishlatilish darajasi rus tiliga nisbatan 10% kam (taqqoslaymiz: bog‘lovchi so‘zlar 10% ga ko‘p). Tub va yasma so‘zlarning nutqda son jihatdan ishlatilish xususiyati taqqoslanayotgan har bir tildan olingan 33 ta matnni tahlil qilish natijasida aniqlandi. Har bir tilda 300 ta so‘zdan iborat matnlar tanlandi. Tahlil natijalari jadvalda keltirilgan. Leksik birliklarning ishlatilish darajasi So‘zlar soni So‘z sinflari Tillar Tub so‘zlar Kishi nomlari O‘rindosh so‘zlar Bog‘lovchi so‘zlsr 9900 Ingliz tili 4367 514 1407 3612 9900 Rus tili 5381 351 1567 2601 Shuday qilib, ingliz va rus tillarning har ikkisiga ham mustaqil ma’noga ega so‘zlar, kishi va joy nomlari, o‘rindosh so‘zlar va bog‘lovchi so‘zlar xos ekanligini ko‘ramiz. Ulardan mustaqil ma’noga ega so‘zlar va bog‘lovchi so‘zlar eng ko‘p ishlatiladi. Ingliz tilida rus tiliga nisbatan bog‘lovchi so‘zlarning ko‘proq qo‘llanilishi uning analitik til ekanligidan dalolat beradi.

So‘zlarning belgilanganligi So‘zlarning xususiyatlariga ko‘ra nomlanishi so‘z ma’nosi bilan ifoda plani o‘rtasidagi munosabatda namoyon bo‘ladi. Ingliz va rus tillarida so‘zlarning xususiyatlariga ko‘ra nomlanishining uch xil usuli o‘z aksini topgan: morfologik, fonetik va semantik. Masalan: morfologik fonetik stmantik tipi tipi tipi Ingliz tili wisdom drizzle mouth (of a river) beautiful whistle hand (of a watch) teacher drop face (of a building) skater flop leg (of a table) Rus tili искусствовед шипеть ручка (кресла) ученик свистеть дорога (в жизнь) работник дребезжать согревать (сердце) переплыть хлопать крыло (самолёта) Tilda xususiyatlari inobatga olinmasdan belgilangan so‘zlar, ya’ni leksik morfemalarga bo‘linmaydigan yaxlit semantik strukturaga ham ega bo‘lmagan so‘zlar uchraydi. Leksik tipologiya uchun xususiyatlariga ko‘ra belgilangan va xususiyatlari inobatga olinmasdan belgilangan so‘zlar o‘rtasidagi munosabat, ma’lum bir tilda nomlanishning morfologik, fonetik, semantik tiplari hamda bu munosabatlarning bir necha til darajasida qiyoslash juda ahamiyatlidir. Faknik materiallardan olingan ma’lumotlar ushbu planda ingliz va rus tillariga xos umumiy va o‘xshash belgilarning mavjudligiga ishonch hosil qilishga imkon yaratadi. Badiiy adabiyotdan olingan 25 ta matn tahlili (matnlar kattaligi har bir matnda 100 ta so‘zning ishtirok etishi bilan belgilandi) natijasi ingliz va rus

tillarida belgilangan va belgilanmagan so‘zlar nisbati bir xil emasligini ko‘rsatdi. Ingliz tilida har bir belgilangan so‘zga 14 ta belgilanmagan so‘z to‘g‘ri kelishi aniqlandi. Rus tilida belgilangan so‘zlar ko‘proq uchraydi. Belgilangan va belgilanmagan so‘zlarning miqdoriy nisbati Tillar Xususiyatlariga ko‘ra belgilangan so‘zlar Xususiyatlari ino- batga olinmasdan belgilangan so‘zlar Ularning nisbati Ingliz tili 2500 34 57 1 : 13,8 Rus tili 2500 16 635 1 : 6,6 Belgilangan so‘z tiplarini aniqlash uchun har birida 100 ta belgilangan so‘z bo‘lgan 30 ta matn tahlil qilindi. Jami 3000 ta birlikni tashkil etdi. Tahlil natijalari jadvalda keltirilgan. Belgilangan so‘z tiplari nisbati Nomlanish tiplari Til morfologik fonetik Semantik Ingliz tili 2654 88,48% 41 1,36% 305 10,16% Rus tili 2750 91,7% 10 0,3% 240 8% Kuzatiuv natijalari belgilangan so‘zlarning morfologik tipi taqqoslanayotgan tillarda keng ko‘lamda qullanilganligini ko‘rsatdi. Shunga qaramay bu tip ingliz tiliga nisbatan rus tilida ko‘proq qullanilishi ma’lum bo‘ldi. Fonetik va semantik jihatdan belgilangan so‘zlarga keladigan bo‘lsak, ular rus tiliga nisbatab ingliz tilida ko‘proq qullanilishini ko‘ramiz. So‘zlarni nomlash hodisasini o‘rganish katta ahamiyatga ega. Chunki u predmetlarning nomlanish jarayonini bilishga imkoniyat yaratadi. “So‘z – bu predmet izohi bo‘lib, bizning predmetga nisbatan bo‘lgan fikrimiz ifodasidir… Muhimi shundaki, bitta predmetning turli xil fodalanishidir. Masalan, sanskritda fil ba’zan suv ichuvchi yoki ikki tishli, ba’zan esa qo‘li bor

hayvon deb ataladi. Bu nomlarning har biri, albatta, ma’lum bir tushuncha anglatsa-da, baribir ular bitta predmeni bildiradi” (B. Гумболдьт 1956, с.85). Turli tillarda nomlanish asosini predmet va hodisalarning turli belgilari tashkil etadi. Masalan, rus tilidagi окно so‘zi око otidan olingan. Ingliz tildagi window esa wind eye til birliklaridan tashkil topgandir. Yoki rus tilidagi подснежник so‘zi gulning paydo bo‘lish payti bilan bog‘li bo‘lsa, ingliz tilidagi snowdrop so‘zi gulning shakli va oppoq rangi bilan bog‘liqdir. Rus tilidagi снегирь so‘zi yil fasli bilan, ingliz tilidagi bullfinch so‘zi esa finch nomli qush birga yuradigan poda bilan, rus tilidagi одуванчик so‘zi одувать fe’li bilan, ingliz tilidagi dandelion so‘zi зуб льва (sherning tishi) bilan bog‘liqdir. Rus tilidagi ba’zi so‘zlarning ingliz tilida bir xil aks etishi holatlari ham kuzatiladi. Misol tariqasida rus tilidagi yil fasllari nomlarini keltirish mumkin: January - январь , February - февраль, March - март, Aprel -апрель, May - май, June - июнь, July - июль, August - август, September - сентябрь, October - октябрь, November - ноябрь, December-декабрь. Taqqoslanayotgan tillarda umumiy nomlanish holatlari ham kuzatiladi. Masalan, quduqdan suv olish uchun qurilgan moslama ingliz tilda crane, rus tilida esa журавль deb atalishi bunga yaqqol misol bo‘la oladi. Bunday nomlanishga moslamaning qushga o‘xshashligi asos qilib olingan. So‘zlarning nomlanish jarayonini o‘rganish faqat predmet va hodisalarning nomlanish mexanizmini ochmasdan, balki konkret til sistemasida mavjud so‘z yasash tendensiyalarini ochib beradi. Tadqiqot natijalariga ko‘ra ingliz tilida rus tiliga nisbatan semantik derivatsiya (konversiya), ya’ni berilgan asosni so‘z o‘zgartirishning boshqa paradigmasiga ko‘chirish orqali so‘z yasash holatlari ko‘p uchraydi. Ingliz tilida polisemiya hodisasining faolligi shu bilan bog‘liqdir. “Ko‘p ma’nolik barcha tillardagi so‘zlarga xos bo‘lib, ingliz tilida bir bo‘g‘inli so‘zlarning ko‘pligi evaziga rus tiliga nisbatan yaxshiroq rivojlangan. Ayniqsa, tilda uzoq vaqtdan beri yashab kelayotgan so‘zlar ko‘p ma’nolik xususiyatiga egadir. Masalan, strike so‘zining o‘ttizdan ortiq ma’nosi mavjud ( ударить , поразить , столкнуться , бить ,

звонить , пронзать , чеканить , бастовать , нажать va horazo). Ingliz tilida eng ko‘p ishlatiladigan mingga yaqin so‘zlarning Katta Oksford lug‘atida qariyb 25 000 tagacha ma’nosi mavjudligi sanab chiqilgan” (I.V.Arnold, 1959, 56 b.). Taqqoslanayotgan tillarda fonetik belgilangan so‘zlar ko‘pchilikni tashkil etmaydi. Ular, asosan, ovozga taqlid qilish va bolalar leksikasiga asoslanadi: ingl. whistle – rus. свистеть ; ingl. grumble - rus. ворчать; ingl.flop - rus. шлепнуться; ingl.drop -rus.капать; ingl. negh -rus.ржать; ingl. bark - rus.гавкать. Ba’zan so‘zlarning ma’nolari faqat kontekstdagina ma’lum bo‘ladi: А в небе , ко всему приученный , бессмысленно кривится диск ( А . Блок ). The Importance of Being Earnest (O.Wilde). Xalq etimologiyasi bilan bog‘liq bo‘lgan, semantik jihatiga ko‘ra xalq tomonidan belgilangan so‘zlarning mavjudligi taqqoslanayotgan tillarning lug‘at tarkibi uchun umumiy hodisa hisoblanadi: фельетон-клевентон, пиджак- спинджак, поликлиника-полуклиника, wallnut (Welsh -nut) – wall nut, barrery (lot. Botaria “barrel”)-butter, standard (fr. estandard)-stand va hokazolar. Xalq etimologiyasi стол ( стлать ) so‘zini стоять ma’nosi bilan, ясень so‘zini ясно ma’nosi, солист so‘zini солить ma’nosi bilan bog‘laydi. Nomlanishi noaniq qolgan so‘zlar har ikki til uchun ham xos bo‘lgan xususiyatdir: nonce, sir, lady, lord; rus. спасибо , дотла , масло . Emotsional leksika Tilda so‘zlar ob’ektiv dunyodagi predmet va hodisalarni bildiradi, tushunchalar shakllantiradi va ifodalaydi, boshqa so‘zlar bilan bo‘lgan aloqalarini ko‘rsatish bilan bir qatorda, insonning makonga sub’ektiv munosabatini ifodalash vositasi bo‘lib xizmat qiladi. Rus tili emotsional xususiyatlarni ifodalash vositalariga juda boy. Unda suffikslar yordamida sub’ektiv baho ifodalovchi, ya’ni kichraytirish, erkalsh, hamdardlik, yuvoshlik, nafrat, past ketish, kinoya, pisand qilmaslik, ko‘paytirish ma’nolariga ega bo‘lgan juda ko‘p so‘zlar yasash mumkin. Taqqoslaymiz: rus. алмазец , братец , билетик , дружок , замочек , диванчик , годик , сестрица ,

головка , соломенка , хохотушка , печечка , дедушка , калинушка , молочишко , дяденька , лошадёнка , зеркальце , домина , лбина , уродина , арбузище , басище , грязище , ручище va hokazo. Ingliz tilida suffikslarning keng rivojlanmaganligi sababli emotsionallik, asosan, leksik birliklar yordamida ifodalanadi. Demak, taqqoslanayotgan tillarda emotsionallik turli vositalar yordamida voqiylanadi. Bu esa har bir til o‘ziga xos xususiyatlarga ega ekanligi bilan izohlanadi. Masalan, ingl. a little house – rus. домик ; ingl. a little cat – rus. кошечка ; ingl. petty people – rus. людишки . Sub’ektiv munosabatni ifodalash vositasi sifatida o‘zining emotsional buyoqdorligini yo‘qotgan tovushga taqlid qilish asosida yasalgan so‘zlar sinonimlari xizmat qilishlari mumkin: ingl. grumble, mumble, crash, smash, clang, twitter, mutter, jingle; rus. ржать , скрежетать , ворчать , визжать , рычать , тарахтеть . Ingliz va rus tiilari uchun umumiy bo‘lgan xususiyatlardan yana biri bu odamlar xarakteriga baho berishda hayvon nomlarining ishlatilishidir. Masalan, berahm odamlarga nisbatan ingliz tilida a wolf, animal so‘zlari ishlatilsa, rus tilida esa звер , волк so‘zlari ishlatiladi. Tadbirkor odam uchun ingl. a fox, ass , rus tilida осёл ; kichkina bola uchun ingliz tilida a kid , rus tilida цыплёнок ; imillagan, sekin qimirlaydigan odam uchun ingliz tilida a bull , rus tilida медведь so‘zlari ishlatiladi. Atrof-muhitga sub’ektiv munosabat maxsus stilistik vositalar orqali ifodalanishi mumkin. Ular orasida asosan mubolag‘a, litota va kinoya katta o‘rinni egallaydi. A.A.Potebnyaning (1905, 35 b.) ta’kidlashicha, inson hissiyotining sarhush bo‘lishi natijasida predmetni asl o‘lchamida ko‘rish qobiliyatini yuqotishi mubolag‘a hisoblanadi. Mubolag‘a gapiruvchining aytilayotgan fikrga munosabatini ifodalaydi, tinglovchining diqqatini jalb qiladi: ingl. thunderstruck, rus. двенадцатиголовый ( змей ). Mubolag‘a fikrning ta’sirchanligini oshiradi, unga emfatik xususiyat beradi.

Litota – bu antonimning inkor yo‘li bilan qo‘llanilishi bo‘lib, biror predmet, narsa, voqea-hodisaning ijobiy belgisini “kuchsizlantirishdir”: ingl. good – not bad, wise – not foolish, nice – not ugly, rus. хороший – не / плохой , умный - не /глупый, чистый - не/грязный, добрый - не/злой va hokazo. Keltirilgan misollarda ikkita inkor ishlatilgan: ulardan biri formal belgilar (ingl. not, rus. не ) bilan ifodalangan bo‘lsa, ikkinchisi so‘zning o‘zida mujassamlangandir (ingl. bad, foolish, ugly; rus. плохой , глупый , грязный , злой ). Lekin bu misollardagi ikkita inkor fikrga ijobiy baho bersa-da, gapiruvchining aytilayotgan fikrga nisbatan munosabati unchalik yaxshi emasligi sezilib turadi. Kinoya – nozik yoki yashirin kesatish maqsadida so‘zning asl ma’nosiga qarama-qarshi ishlatilishidir. Kinoya gapiruvchining aytilayotgan fikrga tanqidiy istehzoli munosabatini ifodalash uchun xizmat qiladi. So‘zga yangi bunday ma’noni, asosan, uni o‘rab turgan kontekst beradi: It must be delightful to find oneself in the foreign country without a penny in one’s pocket (Ch.Dickens). Rus . Отколе, умная, бредёшь ты голова? Ай, Моська! знать она сильна , что лает на слона! Сильнее кошки зверя нет (I.Krilov). Bu misollardagi kinoya so‘zning nutq va kontekstdagi ma’nosini amalga oshirishga qaratilgan: ingl. delightful; rus. умная, сильна. Demak, morfologik va semantik usullar yordamida yangi so‘zlarning yasalishi asosida ingliz va rus tillarida so‘zlar derivatsion ma’no (sub’ektiv baho va sub’ektiv munosabatni ifodalash uchun) kasb etadi. Bu borada ingliz tiliga semantik usul (konversiya) ko‘proq qo‘l keladi.

Похожие

O`zbek va rus tillarining qiyosiy tipologiyasi fanining maqsad va vazifalari

So‘z yasash tipologiyasi so‘z yasash usullari va vositalari

Sotsiolingvistika ( Ijtimoiy tilshunoslik )

So‘z yasash tipologiyasi Prefiksаtsiya. Suffiksatsiya. Kompozitsiya

Leksik paradigmalar. Leksik ziddiyatlar va ularning turlari