Халк огзаки тили - Лингвистика - Рефераты

Халк огзаки тили

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

45.5 KB

www.arxiv.uz Халқ огзаки тили Режа : 1. Халқ оғзаки тили ҳақида умумий тушунча . 2. Халқ оғзаки тилининг ижтимоий моҳияти.

www.arxiv.uz Халқ оғзаки тили тил ҳаётий шаклининг оғзаки адабий тилга ҳам, тилнинг бошқа ҳар қандай шаклларига (маҳаллий, ё ҳудудий диалектларга) ҳам қарама-қарши қўйилади ва шу тилда сўзлашувчи жамоанинг барчаси томонидан кундалик турмуш ва фаолиятда кенг қўлланилади. Гап халқ оғзаки тили ҳақида борар экан, бу тил содда, равон, халқчил тилдир. Шу жиҳатдан ҳам халқ оғзаки тили шаклан миллий хусусиятларга эга бўлиб, бу тил ҳар бир миллатнинг, халқнинг ижтимоий муносабатлардаги ўрнини, турмуш тарзини, яшаш муҳитини, орзу-истак ва интилишларини халқчил характерда ифодаловчи алоқа воситаси тил эканлиги билан ажралиб туради. Дарҳақиқат, халқ оғзаки тили халқ оғзаки ижодиёти материаллари асосида юзага келади. Ўзбек тилида бунга халқ оғзаки ижоди материалларини мисол келтириш мумкин. Жумладан, «Уч оға-ини ботирлар», «Авазхон», «Гўрўғли», «Рустамхон», «Алпомиш» каби эртак ва достонлар ҳамда мақол, матал, топишмоқ ва ҳикматли сўзларни мисол келтириш мумкин. Авваламбор, халқ оғзаки тилини адабий тилнинг оғзаки шакли дейишга асос бор, яъни халқ оғзаки тилини оғзаки адабий тил дейилишига сабаб шуки, уларнинг айримлари фонетик хусусиятларига кўра (диалект ёки қайси шева вакили нутқига хосланганлиги) озми-кўпми фарқланмаса, семантик-грамматик қурилиши жиҳатидан маълум барқарорликка эга. Масалан: Олтин-кумушнинг эскиси бўлмас, Ота-онанинг баҳоси бўлмас. O з-оз ўрганиб доно бўлур, Қатра-қатра йиғилиб дарё бўлур. Тилла сандиқ очилди, Ичидан нур сочилди.

www.arxiv.uz Ер тагида олтин қозиқ. Яна: Хунхорликлар Гўрўғлига таслим бўласиз, деди. Авазхон ўз юрти билан хайрлашди. Ота-бола Асқар тоғининг устига чиқиб, ярқиллаган Чамбилни кўрди. Ул вақтда лашкар тортиб устина келди. Аждарҳоси оғзин очиб, шерлар гўринди. Уруша гирганда жонидан гечиб ва ҳаказо. Халқ оғзаки тилини халқ яратади, унда ҳар бир халқнинг урф- одатларига хос хусусиятлар оддий тилда акс этади. Халқ оғзаки тили шу томондан ҳам умумхалқ тилининг бошқа кўринишларидан фарқланиб туради. Бу тилни белгиловчи асосий хусусиятлар мавжуд. Бу ҳақда академик Ш.Шоабдураҳмонов қуйидагиларни алоҳида таъкидлаб ўтади. Халқ оғзаки тили дурдоналари ўз шакл-шамойилига кўра умумхалқ тилининг бошқа кўринишларидан фарқланади. Хусусан, халқ оғзаки тилининг халқ ижодкорлари томонидан ихтиро қилинганлиги унинг қисқа, ихчам, халқчил йўғрилганлиги ҳамда ҳудудий ёки диалектал кўринишга эга эканлиги бу тилнинг асосий хусусиятларидир. Демакки, халқ оғзаки тили шу жиҳатларига кўра умумхалқ тилининг бошқа кўринишларидан фарқланади, бугун халқ оғзаки тили мукаммал мазмунга эга бўлган тилдир. Холбуки, миллий халқ анъаналари, узоқ ҳаётий тажрибалари ҳамда меҳнат якунлари шу тилда ўз ифодасини топади. Масалан: Тоғ тоғ билан қовушмас, Одам одам билан қовушар. Булбул чаманни севар, Одам ватанни.

www.arxiv.uz Олтовлон ола бўлса, Оғзидагин олдирар. Тўртовлон тугал бўлса, Унмаганни ундирар. Еридан айрилган етти йил йиғлар, Элидан айрилган ўлгунча йиғлар. Бол ширин-болдан бола ширин ва ҳ.к. Кўринадики, халқ оғзаки тили умумхалқ тил кўринишларидан бири бўлиб, бу тил бошқа тил доиралари билан узвий боғлиқдир. Хусусан, халқ оғзаки тили бадиий адабиёт тили ва унинг тараққиёт қонунларига жиддий таъсир этиб боради. Қолаверса, ўтмиш мумтоз адабиёт намоёндалари Лутфий, А.лишер Навоий, Бобур, Машраб, Муқимий, Аваз Ўтар ҳамда ҳозирги ўзбек адабиёти ижодкорлари А.Қаҳҳор, Ойбек, г.гулом, Ҳ.Олимжон, Ў.Ҳошимов, А.Орипов, Ш.Холмирзаев асарларининг халқчил ва тушунарли бўлишининг асосий омили эса халқ оғзаки тили таъсиридадир. Жумладан, Лутфий бир ўринда шундай дейди: Аёқингға тушар ҳар лаҳза гису, Масалдурким, «Чароғ туби қоронғу» Тутармен кўзки кўрсам оразингни, Ки дерлар: «Оққан ариққа оқар сув». Шундай қилиб, халқ оғзаки тили ҳудудий чегараланмаган тилдир, ундан асосан оғзаки ижодда фойдаланилиб келинади. Шунга кўра, халқ оғзаки тили ўз характерига кўра адабий тилдан (фонетик, лексик, грамматик) фарқланиб, фақат жонли сўзлашув нутқига хос мазмун ифода этади.

www.arxiv.uz Хулоса қилиб айтганда, халқ оғзаки тили сўзлашувчилар томонидан эркин тарзда, яъни сўзлашув жараёнида кенг истеъмолда ишлатилиб келинаётган тил кўриниши ҳисобланиб, у диалогик, монологик ҳамда диалект ва лаҳжа кўринишларига хос тарзда шаклланиб, ижтимоий тил муносабатларида муҳим аҳамият касб этар экан.

www.arxiv.uz Адабиётлар: 1. Каримов И.А. Ўзбекистон буюк келажак сари. -Т: Ўзбекистон, 1998. 2. Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. -М: Наука, 1966. 3. Аврорин В.А. Проблемў изучения функциональнўй сторонў язўка. // Вопросў определить социалингвистики. -М.: Наука, 1975. 4. Бондалетов В.Д. Социальная лингвистика. –М: Просвеҳение, 1987. 5. Бодуэн де Куртене. Избраннўе трудў по обҳему язўкознания. М.:Наука, 1957. 6. Баскаков А.Н. Социально-экономические и этнолингвистические- русского двуязўчие и Азербайджане. «Социологические проблемў развиваюҳихся стран». –М: 1975, 273-274б 7. Виноградов В.В. Литературнўй язўк. -М: Наука, 1978. 8. Головин Б.Н. Обҳее язўкознание. -М.1979. 9. Дешериев.Ю.Д. Социальная лингвистика: К основам обҳей теории. - М.: Наука. 1977. 10. Жирмунский В.М. Вопросў социальной лингвистики. -М. :Наука, 1969.

Похожие

Халк огзаки ижоди жанрлари хакида

Халк лотин тили грамматик курилиши

Богланган огзаки нуткни ривожлантириш йуллари

Феъл суз туркуми (халr огзаки ижоди асосида)

Миллий узбек адабий тили