Гап ва унинг асосий белгилари - Лингвистика - Рефераты

Гап ва унинг асосий белгилари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

62.5 KB

Гап ва унинг асосий белгилари Режа: 1. Гапнинг мақсадига кўра турлари 2. Ҳис-ҳаяжон (ундов) гап.

Муомала воситасининг энг кичик бирлиги гапдир . Гап орқали тугалланган фикр ифодаланади: Пахта терими қизғин давом этяпти. Олтин куз қандай гўзал! Гап ҳосил қилиш учун сўз ва сўз бирикмаларини грамматик жиҳатдан боғлаш керак: Хатни қалам билан ёзди гапида –ни ва билан боғловчи воситалар ҳисобланади. Гап оҳанг жиҳатдан тугалланган бўлиши керак: Куз. Ҳамма ёқда иш қайнаяпди. Бу гапдаги Куз сўзи тугалланган оҳанг билан айтилгани учун гап ҳисобланади. Шундай қилиб, гапнинг қуйидаги белгилари мавжуд: 1. Муомаланинг энг кичик бирлигидир. 2. Нисбий тугалланган фикрни ифодалайди. 3. Грамматик жиҳатдан шаклланган бўлади. 4. Тугалланган оҳанг билан айтилади. Гапнинг мақсадига кўра турлари 1. Дарак гап орқали бирор нарса ҳақида маълум қилинади, хабар берилади, унинг охирига нуқта қўйилади: Навоий рубоийларидан ёдладим. Дарак гаплар дарак-хабар, орзу-умид, ишонч, таъкид, ғурур, маслаҳат, ташвиқ, севинч, таажжуб, гумон, ачиниш, ташвиш, ғазаб, норозилик, киноя каби мазмун турларини ифодалайди. 2. Сўроқ гап орқали сўзловчи ўзи баён қилган фикрга суҳбатдошини фикр билдиришга ундайди, тасдиқлаш ёки инкор қилишга ундайди: Иброҳимовамисиз? Ҳа. Чарчамадингизми? Йўқ. Ёзувда сўроқ гапнинг охирига сўроқ белгиси қўйилади. Бу гаплар кўпроқ диалогик нутқда учрайди. Сўроқ гаплар сўроқ олмошлари, сўроқ юкламалари ёки сўроқ оҳанги билан ҳосил бўлади: ким? нима? қандай? қанча? неча? қайси? (сўроқ олмошлар) –ми, -чи, -а, -я (сўроқ юкламалари). Қуйидаги мисолда сўроқ оҳанги қатнашган: Соат икки бўлди. Икки бўлди? Сўроқ гаплар икки гуруҳга бўлинади: 1) соф сўроқ гаплар жавоб талаб қиладиган гаплардир: Сиз эртага келасизми? 2) риторик сўроқ гаплар

сўроқ гапларнинг жавоб талаб қилмайдиган тури бўлиб, жавоби ўз ичида яширинган бўлади: Мен унинг тўсатдан келиб қолишини қандай билай? Риторик сўроқ гаплар яширин тасдиқ, яширин инкор, таажжуб, ташвиш, ғамхўрлик, ғазаб, гумон, кучли ҳаяжон маъноларини ифодалаши мумкин: Бу Ватанда нималар йўқ (тасдиқ). Ўзингдан чиққан балога, қайга борасан давога (инкор). Бу нимаси?! (таажжуб). Мени ташлаб кетмайсанми?! (ташвиш). Мақсад нима, мақсад?! (ғазаб). Пахталар ҳам яхши очилмагандир? (гумон). Токайгача эзиламиз, ота?! (кучли ҳаяжон). 3. Буйруқ гапларда суҳбатдошни нимадир қилиш ундаш мақсад қилиб қўйилади. Бундай гапларда илтимос, буйруқ, таклиф, маслаҳат, ҳайратланиш, ташвиқ, гумон, ташвиш, ҳаяжон, ғазаб ялиниш тарзида бўлиши мумкин: Аввал ўйла, кейин сўйла (маслаҳат). Дадил ҳаракат қил! (буйруқ). Ашуладан яна бўлсин (илтимос). Қани ҳамма одамлар сиздай бўлса! (орзу). Наҳотки, бу сиз бўлсангиз! (ҳайратланиш). Совқотиб қолма, иссиқроқ ёт (ғамхўрлик). Куннинг тиғида нима қиласан, бу ерга келиб, салқинда ўтирсанг-чи? (ташвиқ). Қўрққан бўлса керак! (гумон). Хатдан ўчир ўғлимни ҳозир! (ғазаб, дўқ). Ёзувда буйруқ гапларнинг охирига кўпинча ундов белгиси, оҳангига қараб эса нуқта қуйилиши мумкин. Ҳис-ҳаяжон (ундов) гап. Гаплар оҳангига, ҳис-туйғуни ифодалашига кўра икки хил бўлади: 1. Ҳис-ҳаяжонли гап. 2. Ҳис-ҳаяжонсиз гап. Ҳис-ҳаяжон гаплар эҳ, оҳ, ух, о, уф, оббо каби ундовлар, қандай, қанча, нақадар, шундай каби сўзлар ёки фақат ҳис-ҳаяжон оҳанги билан ҳосил бўлади: Эҳ, баҳорнинг гаштига нима етсин! Фарғона водийси нақадар гўзал! Пахта терими бошланди! Сўроқ оҳанги билан ҳосил бўлганда дарак, сўроқ, буйруқ гап ҳис-ҳаяжон гапга айланади: Далада қанча одам бор? Далада қанча одам бор! Ҳис-ҳаяжон гап сўроқ гапдан ҳосил бўлган бўлса, тиниш белгилари қуйидагича қўйилади: 1) сўроқ мазмуни кучли бўлса, олдин сўроқ, кейин ундов белгиси қўйилади: Нима бўлди, гапирсанг-чи?!

2) ҳис-ҳаяжон кучли бўлса, олдин ундов, кейин сўроқ белгиси қўйилади: Фарзанд қандай оқлар она ҳаққини!? 3) айрим ҳолларда ҳис-ҳаяжоннинг ўта кучлилигини ифодалаш учун учта катта ундов белгиси қўйилади: Ўлим ёвга!!! 4) бирор сабаб билан узилиб қолган ҳис-ҳаяжон гапнинг оҳирига ундов белгиси ва ундан кейин кетма-кет иккита нуқта қўйилади: Мен етим ўсганман, оҳ, у етимлик! .. (Ғ. Ғ.) Гаплар тузилиши жиҳатдан икки ҳил бўлади ва улар ўзаро грамматик асослар миқдорига кўра фарқланади: 1. Содда гапларда битта эга ва кесим муносабати, яъни битта грамматик асос мавжуд бўлади: Дарс бошланди. Ёмғир ёғмади. Баҳор келди. 2. Қўшма гапларда икки ва ундан ортиқ эга ва кесим муносабати, яъни иккита грамматик асос мавжуд бўлади: Қўнғироқ чалинди ва дарс бошланди. Содда гаплар грамматик асосига кўра икки гуруҳга бўлинади: 1) бир бош бўлакли гапларнинг грамматик асосида бир бош бўлак мавжуд бўлади: Ота-оналарга ёрдам бердик . 2) икки бош бўлакли гапларнинг грамматик асосида ҳар иккала бош бўлак ҳам, яъни ҳам эга, ҳам кесим қатнашади: Биз мактабга бордик. 1. Йиғиқ икки бош бўлакли гаплар таркибида бош бўлакларгина мавжуд бўлади: Ўқувчилар йиғилдилар. Баъзан эга ва кесим бирикма билан ифодаланиб, кенгайиб келади ва иккинчи даражали бўлаклар борга ўхшаб кўринади, лекин бу гаплар ҳам йиғиқ гаплар ҳисобланади: Йигит ҳам шунақа бўладими? Икки дугона термулиб қолишди. 2. Ёйиқ икки бўлакли гаплар таркибида бош бўлаклардан ташқари, иккинчи даражали бўлаклар ҳам қатнашади: Ўқувчилар мактаб залига йиғилдилар. 1. Шахси маълум гаплар кесимига қараб эгасини аниқлаш мумкин бўлган гаплардир: Ютуқлар олдида эсанкирамайлик (Биз).

2. Шахси ноъмалум гаплар кесимига қараб иш-ҳаракатнинг ҳақиқий бажарувчисини аниқлаш мумкин бўлмаган гаплардир: Яхшини мақтайдилар, ёмонни уялтирадилар. (кесим 3-шахсдаги феъл билан ифодаланганда, шахси маълум ва шахси ноъмалум гаплар қуйидагича фарқланади: шахси маълум гапда сўзловчи ўзига таниш шахс ҳақида сўз юритади, шахси ноъмалум гапда эса ўзи шахсан танимаган шахс(лар) ҳақида сўз юритади: Бугун келди – шахси маълум гап. Севгини чидаганга чиқарган – шахси ноъмалум гап.) 3. Шахси умумлашган гаплар мазмунан ҳар учала шахсга таалуқли бўлган гаплардир: Санамай саккиз дема. Бундай гапларнинг кесими одатда, II шахс бирликда буйруқ майлидаги феъл билан ифодаланса ҳам, мазмунан барчага қаратилган бўлади, шунинг учун эга ифодаланмайди. Ҳалқ мақоллари шахси умумлашган гаплар орқали ифодаланади: Бугунги ишни эртага кўйма. 4. Шахси топилмас гаплар эгасини топиб ҳам, гап таркибига киритиб ҳам бўлмайдиган гаплардир: У ерда интизом ҳақида сўзлашга тўғри келади. Шахси топилмас гапларнинг кесимлари III шахс мажҳул нисбатдаги феъллар, бўлади, бўлмайди сўзлари орқали, -мас қўшимчали сўзлар орқали, ҳаракат номидан кейин керак зарур, лозим, мумкин сўзларини келтириш орқали ифодаланади: Раиснинг ўзи ҳақида гапирилсин! Меҳнатсиз роҳатга эришиб бўлмайди. Ойни этак билан ёпиб бўлмайди. Эрталабки салқинда етиб бориш керак. 5. Атов гаплар бош келишикдаги от орқали ифодаланган грамматик асос ёрдамида ифодаланган нарса-буюмнинг борлигини, мавжудлигини англатади ва кўпинча бадиий ва публицистик асарларда пайт ва ўринни ифодалаш учун ишлатилади: Куз. Изғирин шабада эсяпти. Атов гаплар матнда ёлғиз қўлланмайди, улардан кейин унинг мазмунини очувчи бошқа бир гап келиши зарур. Атов гапларнинг охирига, одатда нуқта қўйилади, агар кучли оҳанг билан айтилса, ундов белгиси қўйилади: Тоғлар! Баланд тоғлар!

Нутқда ҳа, йўқ, хўп, майли сўзлари ҳамда эҳ, уҳ каби ундовлар билан ифодаланган сўз-гаплар ҳам қўлланади. Бу гаплар содда гапларнинг бир тури ҳисобланади: Эртага Каримникига борасизми? – Ҳа. Сўз-гаплар тасдиқ, инкор, сўроқ ҳис-ҳаяжон ифодаловчи турларга бўлинади. Ёзувда сўз-гапларнинг охирига нуқта, ундов белгиси, кўп нуқта қўйилиши мумкин. Ҳа, йўқ майли сўзларидан кейин вергул қўйилиб, кейин гап бўлаклари қўлланса, бу сўзлар кириш сўзлар ҳисобланади ва сўз-гаплар ҳисобланмайди: — Кеча музейга бордингизми? — Ҳа, бордик. Офарин, ташаккур, раҳмат, баракалла, салом, марҳамат, узр каби сўзлар билан ифодаланиб, миннатдорчилик, саломлашиш, кечирим, илтимос кабиларни ифодалайдиган гаплар ҳам сўз гаплар ҳисобланади. Икки ёки ундан ортиқ содда гапнинг мазмун, грамматик ва оҳанг жиҳатидан бирикувидан тузилган гап қўшма гап дейилади: Эшик секин очилди-ю, Қаландаровнинг юзи кўринди. Содда гап таркибида битта эга ва кесим бирлиги иштирок этса, қўшма гап таркибида икки ва ундан ортиқ эга ва кесим бирлиги қатнашди. Қўшма гап таркибидаги содда гаплар ўзаро боғловчилар, юкламалар, кўмакчилар ва феъл шакллари ҳамда оҳанг орқали боғланади. Мазмун муносабати ва боғловчи воситаларининг қўлланишига кўра қўшма гаплар 3 хил бўлади: боғланган қўшма гаплар, эргаш гапли қўшма гаплар ва боғловчисиз қўшма гаплар.

Адабиётла r : 1. F . Абдураҳмонов, А. Сулаймонов, Х.Халиёров, Ж.Омонтурдиев. Ҳозирги ўзбек адабий тили. Ўқитувчи. Т., 1979 Синтаксис. 2. Э. Бегматов, А.Бобоева, М. Асомиддинова, Б. Умиркулов. Ўзбек нутқ маданияти очерклари. Т., «Фан» нашриёти, 1988. 3. Ш.Раҳматуллаев. Ўзбек тилининг изоҳли фразеологик луғати» Т., Ўқитувчи. 1978 й 4. У. Турсунов, Ж.Мухторов, Ш.Рахматуллаев. Хозирги узбек адабий тили. Ўқитувчи. Т., 1979. 5. Ш.Шоабдураҳмонов. М.Аскарова, А.Хожиев. И.Расулов, Х.Дониёров. Ҳозирги ўзбек адабий тили, 1 – қисм, Ўқитувчи. Т., 1980. 6. А.Шомақсудов, И.Расулов, Р.Қўнғиров, Х.Рустамов. Ўзбек тили стилистикаси Ўқитувчи. Т., 1980. 7. Ўзбек тилининг имло луғати. Т., «Фан» нашриёти, 1976 й. 8. www . ziyonet . uz

Похожие

Узга гап ва унинг турлари

Кушма гап ва унинг турлари хакида маълумот бериш йуллари

Гап

Гап. Гап нутқий сатҳда

Қўшма гап. Богланган кўшма гап