Фонотактика 1 - Лингвистика - Рефераты

Фонотактика 1

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

40.5 KB

www.arxiv.uz Фонотактика Одатда, бўғин, сўз ва морфемаларнинг фонетик ва фонологик структурасини ўрганишда улар таркибидаги унлилар ( V ) белгиси билан, ундошлар (С) белгиси билан кўрсатилади. Бунда бир бўғинли «у» сўзи ( V ) , «шу» сўзи (С V ), «тил» сўзи (С V С) каби кўрсатилиб, кўп бўғинли «китоблар» сўзи (С V С V СС V С) шаклида кўрсатилади. Агар ундош товушларни аниқроқ кўрсатмоқчи бўлсак, портловчи ундошни (Т), сирғалувчини ( S ) , шовқинли сонантни ( R ), бурун сонантни ( N ) белгиси билан кўрсатамиз. (Баъзан аниқроқ бўлиш учун аффикатни ( TS ) ва ҳар бир ундошни ўнгдан чапга қараб (С 1, С 2 , С 3 ...) белгилари билан кўрсатамиз). Сўзларнинг фонетик ва фонологик структурасини шу тартибда тадқиқ қилиш бир йўла бўғин ва морфемаларнинг структурасини ҳам аниқлашга ёрдам беради ва у баъзан «фонотактика» номи билан аталади. Кузатишларга қараганда, умуман ўзбек, рус ва инглиз тилларида қуйидаги бўғин типлари мавжуд: V , С V , V С, V СС, С V С, СС V , ССС V , СС V С, С V СС, V ССС, V СССС, С V ССС, СС V СС, ССС V С кабилар . Бунда бошқа тилларда, биринчи навбатда рус тилидан кирган сўзларда учрайдиган бўғин структуралари ҳам ҳисобга олинган. Барча тиллар учун умумий бўлган универсал бўғин типлари С V , С V С лардир. Ўзбек тилида ҳам бу бўғин типлари жуда кўп учрайди. Бу жиҳатдан Н.А.Баскаковнинг С V С бўғинини қадимий туркий тиллари учун типик деб, (С) V С, С V (С), С( V )С ларни ўша С V С структурасининг фонетик ривожланиш натижасида бир элементи йўқолган (қавсда-( ) берилган) деб кўрсатиши 1 диққатга сазовордир. Сўз -«тилнинг марказий бирлиги» (А.И.Смирницкий) сифатида, фонетик жиҳатдан бўғинларнинг ва морфологик томондан морфемаларнинг синтезидир. 2 Шу туфайли сўзлардаги товуш бирикмаларини аниқлаш, уларнинг сўз бошида, охирида ва ўртасида қандай ҳолатда бирикиши ва бу масаланинг бўғин ва урғу билан муносабатини ўрганиш фонотактиканинг 1 Н.А.Баскаков. Введение в изучение тюркских языков. М., 1969, стр. 122-123. 2 + аранг: Е.Курилович. Структура морфемы . В его книге «Очерки по лингвистике». М., 1962, стр. 71-91.

www.arxiv.uz асосий вазифаси ҳисобланади. Сўзларда унли - унли ( VV ), унли -ундош ( V С), ундош-унли (С V ), ундош-ундош (СС), бир неча ундошлар бирикмаларининг ((ССС) каби) қайси ўринларда учраши кўпгина тилларда ҳар хил бўлиб, уларнинг баъзилари бир тилда бор, иккинчисида йўқдир. Масалан, ҳозирги ўзбек тилидаги сўзларнинг бошида келувчи СС бирикмалари кейинча рус тили орқали кириб келган. Уч ундош бирикмалари (ССС) сўз ўртасида ва охирида учрайди ва бўғин чизиғи бундай бирикмаларни, одатда, икки бўғинга ажратиб юборади ва кейинги бўғин урғу олади: қирқма (С 1 V 1 С 2 С 3 С 4 V 2 ) ёки (Т V RT NV ), туркча (С 1 V 1 С 2 С 3 С 4 V 2 ) ёки (Т VRTTSV ), олтмиш ( V 1 С 1 С 2 С 3 V 2 С 4 ) ёки ( VRTNVSV ) каби. Бундай товуш бирикмаларида айрим фонетик ўзгаришлар, шу структурадаги товушларнинг артикуляцион-акустик хусусиятларининг алоқаси, бўғиннинг типи ва урғунинг таъсири натижасида рўй беради. Бунда бир хусусиятнинг иккинчи хусусият ҳисобига ёки таъсирида бўлиши уларнинг компенцация принципи дейилади. Масалан, баъзи тилларда, хусусан инглиз тилида, экспериментал кузатишларнинг натижасида айрим товушнинг чўзиқлиги ўша сўздаги товуш ва бўғинларнинг сонига тўғри пропорционал эканлиги аниқланган. Умуман бирор сегментнинг (товуш бирикмаси ҳам сегмент деб қаралади) ўртача чўзиқлиги сўздаги бўғинлар сонининг кўпайиши ҳисобига қисқаради. Ўзбек тилидаги биринчилардан сўзидаги учта ( и ) товушининг фонетик чўзиқлиги ҳар хил бўлиши мумкин. Бунда сўзнинг охирги бўғинидаги урғу олдинги бўғинларга таъсир қилиши : ўз навбатида ёндош товушларнинг артикуляцион-акустик хусусиятларининг ўзаро боғланиши сезиларлидир. Товуш бирикмаларининг талаффузида аввалги товушдан кейингисига ва аксинча, кейингисидан аввалгисига артикуляцион (ҳам акустик) жиҳатдан ўтиш процессларининг ва унда нутқ механизмларининг харакатини чуқур экспериментал ўрганилиши сўзнинг фонетик структурасини текширишда катта аҳамиятга эгадир. Бу фонологиянинг фонотактика билан боғлиқ томонларигина эмас, балки умуман фонемаларнинг фарқланиш ва фарқланмаслик белгиларини ва

www.arxiv.uz уларнинг бири иккинчисига таъсир этиши; айниқса, фарқланмаслик белгилари ҳам маълум аҳамиятга эга бўлиб, баъзан фарқланувчи белгилар билан бир қаторда қаралишини, бунда бўғин ва урғунинг ҳам хиссаси борлигини аниқлашга назарий жиҳатдан қимматлидир.

Похожие

Фонотактика

Морфонология 1

Суз туркумлари 1

Эргаш гап турлари 1

1. Адабий танкид адабиётшуносликнинг таркибий кисми