Фонетика ва морфологияни укитишнинг асосий муаммолари - Лингвистика - Рефераты

Фонетика ва морфологияни укитишнинг асосий муаммолари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

80.5 KB

www.arxiv.uz Фонетика ва морфологияни ўқитишнинг асосий муаммолари Режа: 1. Ў збек тилининг сўз ясалиш тизими. 2. Сўз ясалишида синхрония ва диахрония муносабати . 3. Сўз ясаш усуллари . 4. Сўз ясаш таҳлил и .

www.arxiv.uz Маълумки, с ўз ясаш, умуман, қандай сўз ясаш, қандай восита билан бўлмасин, янги сўз ҳосил қилишдир, с ўз ясалиши синхрония аспектига таян а ди. Модомики, сўз ясаш, умуман, қандай усул, қандай восита билан бўлмасин янги сўз ҳосил қилиш экан, демак, янги сўз ҳосил қилиш усуллари ва воситалари турли-тумандир. Бас, шундай экан, синхрон аспектни бу турли- туман усуллар ва воситаларга бир хил тадбиқ қилиш унчалик тўгри эмасга ў х шайди. Жумладан, аффиксация усулига нисбатан бошқа усуллар билан синхрон аспектига таяниш даражаси бир хил эмас. Ў озирги кунда аффиксация усулида отдан от ясалиши, отдан сифат ва феъл ясалиши, феълдан нарса-қурол отлари ёки сифатдан, равишдан, олмошдан феъл ясалиши каби ҳолатлар учун синхрон аспектига таяниш етакчи ҳолатдир. Аммо, шуни ҳам айтиш кераки, бу типдаги ясама сўзларнинг ясама эканлигини изоҳлашга, асос лашга киришилдими, демак, диахроник аспектга биринчи қадам қўйилган бўлади. Масалан, теримчи ясамасини мотивловчи терим қисмидир дейилганда диахрония элементи пайдо бўлади. К аттани (катта одамни) сўзида ҳали янги сўз ясалиши содир бўлгани йўқ. Бу сўзнинг янги сўзга айланиши , асосан , диахроник аспектга таян а ди. Ў озирча каттани сўзи биринчи босқичда бўлиб, шу тип конструкцияларига одам сўзини ишлатиб ўтиришга эҳтиёж йўқлиги туфайли баъзан ташлаб кетиш ҳоллари содир бўляпти. Бошқача айтганда, эл л иптик конструкция ҳолатида ҳам бўляпти , ноэллиптик констукция ҳолатида ҳам қўллана оладиган даражадир . Катта одам бир нарса дегандан кейин... Катта гапирганда қулоқ солиш керак-да. Бу конст р укцияларнинг биринчи типи қўлланмай қолганда ёки қўлланиш даражаси иккинчи тип констукциясидан анча камайгандагина катта сўзининг отга кўчганлиги ҳақида гап бўлиши мумкин. Ў озирги ҳолатда эса каттани сўзи от вазифасинигина бажарган бўлиб, ҳали у т а момила отга айлангани йўқ. ў қитувчи , ўқувчи , касал тип и даги сўзларга нисбатан «Отга

www.arxiv.uz кўчган» дейиш мумкин, кўриниб турибдики, бу усулда сўз ясалиши , асосан , диахрон аспектига таян а ди. Тўгри, бу сўзлар от туркумига мансуб, яъни синхрон аспектига кўра ўқувчи, ўқитувчи сўзлари феълнинг сифатдош формаси эмас. Касал сўзи сифат эмас. Бу - сўзларнинг ҳозирги характеристикаси. Аммо бу сўзларнинг ясалиши диахрон аспектга таянишни тақозо қилади. «Бурилиш» сўзининг ҳозирги кунда янги сўз саналиши, яъни феълнинг ҳаракат номи шакли даги сўзнинг «ўзгариш» маъносини англатувчи янги сўзга айланишини фақат синхрон аспектга таянган ҳолда асослаш қийинга ўхшайди. Тўгри, бу сўз ҳозир от, аммо унинг ясалиши ҳақида гап бордими, бўлди, диахрон аспектга таянмай иложимиз йўқ. Шу сўзнинг (отнинг) ясалишини изоҳлаймиз: « ў згариш» маъносидаги бурилиш сўзи аслида феълнинг ҳаракат номи бўлиб, шу шакл даги сўз лексикализация натижасида тил тараққиётида янги маъно англатадиган бўлиб қолди. Шу шакл даги сўз икки алоҳида-алоҳида сўзга ажралиб кетди, дифференция топди : б урилиш - феъл формаси; бурилиш – от . Семантик усулда модда сўзидан ҳозирги кунда икки сўз ясалган. Синхрон аспектда бу икки сўз. Аммо шу кейинги сўзнинг ясалиши ҳақида гап бордими, диахрон аспектга таянмай иложимиз йўқ. Яъни тил тараққиётида семантик дифференциация натижасида модда сўзи икки сўзга ажралиб кетди деб имзоландими, бу диахрон аспектидир. Ёки қўшма сўзларнинг ҳосил бўлишига назар ташлайлик. Белбог сўзининг ҳосил бўлиши, аввало, қаратқичли бирикманинг семантик-грамматик ўзгариши, тараққиёти натижаси сифатида вужудга келганлиги маълум. Яъни, биринчи босқичда у сўз бирикмаси бўлган, сўнг синтактик алоқанинг йўқолиши натижасида қўшма сўзга айланган. Кўринадики, бу сўз оддий композиция усулида вужудга келган эмас. Унинг ҳосил бўлиши икки босқичлидир. Буни кўпгина қўшма сўзларга нисбатан татбиқ қилиш мумкин. Умуман, ўзбек тилида қўшма сўзларни икки ва ундан

www.arxiv.uz ортиқ сўзларнинг автоматик бирикишидан ҳосил бўлиши кам учрайдиган ҳодиса ёки умуман учрамайди. Аналогияга кўра ҳосил бўлишлар бундан мустасно, албатта. Демак, қўшма сўзларнинг ясалиши ҳақида гап борганда ҳам, фақат синхрон аспектга таяниш у ёки бу сўзни ҳозир қандай сўз эканлигини баҳолаш билан унинг қандай ясалганлигини баҳолашни бир ҳодиса сифатида баҳолашга олиб келади. Тўгри, у ёки бу сўзнинг ҳозирги кунда янги сўз сифатида тан олиниши, шубҳасиз, синхрон аспектга таянади, бироқ унинг ясалиши, унинг қандай қилиб янги сўзга айланиб қолиши масаласи диахроник аспектга асосланади . Бу масаладаги баҳс алоҳида давом эттирилади. Чунки бу масала анча мураккаб бўлади, чуқур асосланмалар талаб қилади. Ушбу ўринда биз айрим сўзларнинг ясалиш хусусиятларига оид айрим мулоҳазаларнигина айтиш билан чекланамиз ва ҳар ҳолда, биз кузатган сўзларнинг ясалишида ҳам диахрон аспект билан синхрон аспектни нг туташ ҳолатига таянмаслик мумкин эмаслигини синаб кўрамиз. 1. Феъл формасини ясовчи аффикс ҳозир ҳам ажралиб туради, у алоҳида морфема, аммо шу шакл даги сўз энди янги сўз бўлади, янги лексик маъно англатади, олдинги маънодан дифференцияланади. Аффикс эса ҳозирги кунда шакл ясовчи ҳам деб баҳоланади, сўз ясовчи деб ҳам баҳолан а ди. Фақат тарихан бу аффикс шакл ясовчи бўлган, ҳозирги кунда бу аффикс шу тип даги сўзларда ўзининг шакл ясаш функциясини йўқотган, деб изоҳланади: 2. Бур-бура, сўр-сўра, бук-букла, шош-шошил, беза-безат, сур- сурт-сурка, алмашмоқ-алмаштирмоқ, қуч-қучоқла, йир-йирт кабилар. Бу типдаги сўзлар ёйиқ ўзаклар типида ҳам баҳоланади (П.М.Мелиоранский. Араб-филолог о турецком языке. - 1900.) Бу каби сўзларни икки гуруҳга ажратиш мумкин: а) беза-безат, шош- шошил, алмашмоқ-алмаштирмоқ: б) бур-бура, сур-сура, бук-букла, сур- сурт-сурка, қуч-кучоқла, йир-йирт типида.

www.arxiv.uz Биринчи типдаги шошил, безат, алмаштир сўзлари шош, беза, алмаш сўзларига нисбатан янги сўз эмас. Шунингдек, масалан, шошил сўз шакли шош сўзининг ўзлик даражада шакли, безат сўз шакли беза сўзининг орттирма даража шакли, алмаштирмоқ сўз шакли алмашмоқ сўзининг орттирма даража шакли ҳам эмас. Чунки шош сўзи ҳам, шошил сўзи шакли ҳам даража нуқтаи назаридан бир хил. Беза сўзи ҳам , безат сўз шакли ҳам бир хил даражада ва алмаш сўзи билан алмаштир сўз шакли ҳам бир хил даражадир. Бундан ташқари, кейинги сўз шакллари янги лексик маънони ҳам англатмайди. гиёсланг: шошдим – шошилдим; безадим-безатдим; алмашдим-алмаштирдим каби. Бироқ бу сўзлар дублет ҳолатида ҳам эмас, яъни маъно оттенкаси, айниқса, стилистикасига кўра фарқ қилиб туради. Грамматик шакллар ўз функциясини бажармайди: -т , -тир аффикслари орттирма даража кўрсаткичлари сифатида баҳолаб қўйилади. гўлланиш даражасига эътибор берадиган бўлсак, шош , алмаш , беза, сўзларининг ҳозирги кунда қўлланишига нисбатан шошил, алмаштир, безат сўзларининг қўлланиши кўп учрайди. Бу нарса шуни кўрсатадики, кейинги сўзлар шу грамматик шаклида лексикализацияга учрай бошлаган, яъни олдинги сўзларнинг маъноларини ифодалайдиган янги сўзларга айланади ва шу шаклда шош, алмаш, беза сўзлари ўрнида қўлланадиган сўзга айланиб қолади. Шошил, безат, алмаштир сўзларидаги аффиксларни десемантизацияга учраган дейиш ҳам унчалик тўгри эмас. Бу мисолларда аслида шош, беза, алмаш сўзлари структурасининг ўзгариши натижасида улар таркибидаги – ш/-а аффиксларининг қўшилишини талаб қилган ва плеонастик қўлланиш содир бўлган. Ўозир ўзак сифатида тасаввур қилинаётган шош, беза, алмаштир сўзларидан ўзлик ва орттирма даражанинг билиниб туриши ана шу туфайлидир. Шунга кўра, кейинги қўйилган аффикслар аналогия қонунига кўра қўшилган бўлиб, бу мисолларда нейтраллашган ёки ўзининг туб функциясини бажармайди. гиёсланг: биз, сиз сўзларидаги -з элементининг кўплик кўрсаткичи эканлигига шубҳа йўқ (тарихан). Бироқ ҳозирги ўзбек адабий тилида ҳар икки

www.arxiv.uz сўзда ҳам -з ўзакка сингиб кетган. Шунга қарамай, биз олмошида унинг маъноси сезилиб тургани ҳолда, с из олмошида унинг маъноси сезилмай қолган. Натижада, сиз олмоши , асосан, яхлит ҳолда ҳурмат маъносини ифодалайдиган (сенга нисбатан) бўлиб қолган. Шунга кўра, унда кўплик қўшимчасини қайта қабул қилишга эҳтиёж тугилган. Энди кўплик ифодалаш учун унга -лар аффиксини қўшишга тўгри келяпти (сизлар типида). Тарихан плеонастик қўлланиш содир бўляпти. Бунда сиз олмош и даги - з аффиксининг ўзи ҳурмат маъносини ифодаловчи шакл га айлангани йўқ, балки шу шакл даги олмош яхлитлигича лексикализациялашиб, бошқа маъно англатадиган сўзга айланиб қолди. Энди бизлар сўзидаги -лар аффиксининг мавжудлиги эса бундай изоҳланмайди. Биз олмошига -лар аффикси эҳтиёж натижаси сифатида эмас, ан а логияга кўра қўшилган. Шунга кўра биз ва бизлар сўзлари лексик маъноси ёки грамматик маъноси жиҳатидан фарқланмайди, фақат услубий қўлланиш и га кўра фарқланади. Сиз ва сизлар эса грамматик маъно англатишга кўра ва услубий қўлланиш и га кўра фарқланадиган бўлиб қолган. Юқорида келтирилган сўзларнинг структурасидаги ўзгаришлар ҳам айтарли шу типда: и ккинчи г у ру ҳ даги бур-бура, с у р-сўра, бук-букла, сур- сурт, йир-йирт, қуч-қучоқла жуфтликларида бура, сўра, букла, сурт, йирт, қучоқла сўзлари бур, сур, бук, йир, қуч сўзларига нисбатан ҳозирги кунда янги сўзлардир. Булар ичида фақат қучоқла сўзи аффиксация усулида ясалган янги сўз бўлса, қолганлари бу усулда ясалган эмас. Шунингдек, букла, сўра, бура, йирт, сурт сўзлари таркибидаги шакл ясовчи аффикслар алоҳида ажратилиб баҳоланмайди. ў збек тилида -ла (баъзан), -а аффикслари давомлиликни ифодаловчи шакл ясовчилар, -т орттирма даража кўрсаткич и деб баҳоланса ҳам, олдинги г у ру ҳ даги сўзлар таркибидаги каби улар гўё ясовчидек тасаввур қилинади. Яъни, модомики, бур га нисбатан бура янги сўз экан, бу -а аффикси воситасида ясалгандек бўлади. Аслида эса ундай эмас. Ў ақиқатдан ҳам, бура, сўра, букла, йирт, сурт сўзлари, аввало , феъл шакли бўлган, кейинчалик ана шу давомли ҳаракатнинг ўзи алоҳида ҳаракат

www.arxiv.uz сифатида мавжуд бўлган - ҳаракатлар дифференциацияси юз берган. Шундан сўнг иккинчи ҳаракатни ифод а лаш учун биринчи ҳаракатни ифодаловчи сўзнинг давомли шакл и хизмат қилган. Сўз шакл ининг лексикализацияси юз берган: машинани ўнгга бур; Гайкани бура; Ранг кўр - ҳол сўр ; Бунинг сабабини мендан сўра; Белини букиб қўймасин ; г огозни буклаб чўнтагига солиб қўйди ; Краскани деворга сур (сурт) ; Л ой суртибсан (суркабсан) ; Оёгини йир ; гогозни йирт. Бундай лексикализация натижасида маълум бир сўз шаклининг бошқа сўзга айланиши, яъни янги сўз ҳосил бўлиши айниқса модал сўзларда, равишларда яққол кўринади: ялписига, кўндалангига, эртаси, эртасига, бирдан , шубҳасиз, бараварига ва ҳоказолар. Шуни ҳам айтиш керакки, баъзи адабиётларда бу тип ясалишлар аффиксация натижаси деб баҳолаб юборилади. Жумладан, ялписига сўзи -сига аффикси орқали ясалган дейилади. Ваҳоланки, бу ўринда равиш ясовчи аффикс йўқ, -сига (-ига) равиш ясовчи аффикс эмас. Шу шаклдаги сўз лексикализация натижасида янги сўзга айланган: қизилча, кўкча каби мисолларни эсланг. Кўпгина сўзларнинг ясалишидаги ана шу ҳолат чуқур ўрганилмаганлиги, бунга кам эътибор берилмаганлиги туфайли уларнинг ҳақиқатан қандай усулда ясалганлиги тўгри белгиланмайди. Бу ўринда қучоқла сўзининг ясалишига ҳам алоҳида эътибор бериш керакка ўхшайди (ўзбек тили грамматикаси. 1-китоб . - Т.,1975, 530-бет ) . Бу с ўзнинг структураси ҳар хил изоҳланиши мумкин: а) семантик структурасида , асосан , қучмоқ ҳаракати ва унга ёндош айрим оттенкалар бор деса ҳам бўлаверади. Услубий қўлланиш и ҳаммага маълум (қуч-қучоқла алоҳида қўлланиш имкониятларига эга) ; б) қуч сўзи “умуман яқин олиш”, “багрига босиш”, “бир қўл билан бўлса ҳам ўзига тортиш”, “бирор нарсага ёпишиш”, “бирор нарсани маҳкам ушлаш”, “бирор нарсага эришмоқ” каби кўп маъноларни ифодалайди. Лугатда унинг 3 та асосий маъноси айтилган. гучоқламақ сўзи эса шу лугатда, аввало, икки асосий маънога эга сўз сифатида изоҳланади,

www.arxiv.uz иккинчидан, қучоқла сўзида учраган э ришмоқ, қозонмоқ маъноларининг йўқлиги билан, масалан, галаба қучмоқ ва “икки қўл орасига олган ҳолда багир бериб ушламақ” маъносининг таъкидланиши билан фарқ қилади. Демоқчимизки, бу икки сўзнинг семантик структурасида категориал фарқ бўлиб, улар, ҳақиқатан ҳам, ҳозирги кунда икки сўздир. Буни " Лугат"да алоҳида берилганлиги ва ундаги изоҳнинг ўзи ҳам тасдиқлаб турибди. Демак, қучоқла қуч сўзининг шакли деб қаралмайди. Куч ва қучоқла сўзларининг бошқа грамматик шакллар қабул қилиш имкониятлари, бошқа сўзлар билан бирга келиш имкониятлари ҳам буни тасдиқлайди: қучоқлаб, қучоқлаш типида қўлланиш бор. Аммо қучнинг бундай шакллар қабул қилиши чекланган: ўтни қучоқлаб; тиззасини қучоқлаб; аммо ўтни қучиб мумкин эмас. Унинг янги сўз эканлигини ясалиши ҳам тасдиқлайди: қуч-феъл; -оқ - от ясовчи; -ла - феъл ясовчи - қучоқла. ўзбек тилида худди шундай қайта ясалиш кейинги янги феъл маъносини олдинги феъл маъноси билан деярли яқинлашиб қолиши учун имконият бўлади. Шунга кўра, бундай тил ясалишларда гўё биринчи феъл қисмидан кейинги аффикслар шакл ясовчидек туюлади: гиёсланг: тепкила, томчила, турткила кабилар. Бу мисолларда ҳам , аввало , ўзбек феъл, унга от ясовчи – ги/-ки/-чи аффикслари қўшилган ва туркий типда томчи типдаги отлар ясалган, сўнгра бу отларга феъл ясовчи -ла аффикси қўшилиб , улардан янги феъл ясалган. Ясалган феъл маъноси от ясалиши учун асос бўлган феълнинг маъноси билан анча яқин. Шунга қарамай, буни бир ҳаракатнинг шакли сифатида эмас, алоҳида ҳаракат сифатида баҳолаган маъқул. Бу типдаги сўзларда (ўзбек тилининг изоҳли лугати, М.,1981, 628-бет) -кила яхлит олинмайди ва шакл ясовчи ҳам эмас. Чўзгила, эзгила типидагиларда бошқача, уларнинг тарихий тараққиёти ҳам бошқачадир. Демак, қучоқла сўзи қуч сўзининг шаклидай туюлса ҳам, аслида ҳам ясалиш структураси, ҳам семантик структураси билан фарқланувчи алоҳида сўз экан. Шунингдек, турт ва турткила, теп ва тепкила , том ва томчила

www.arxiv.uz сўзлари ҳам алоҳида-алоҳида сўзлар бўлиб, бири иккинчисининг грамматик шакли эмас. Кўринадики, йирт, бура, сўра типидаги сўзларнинг ясалиш усули бошқа , қ учоқла сўзининг ясалиш усули бошқача . Аммо бур сўзи билан бура сўзи маънолари ўртасида қанча яқинлик бўлса, қуч сўзи билан қучоқла сўзи ўртасида ҳам шунчалик яқинлик бор. Бура типидаги сўзларнинг ясалишига унна - ўрин-а типидаги ясалишни ҳам киритиш мумкин: яъни бу сўзда ҳам -а ясовчи аффикс эмас, Сўз яхлитлигича, лексикализация натижасида янги сўзга айланган, яъни янги сўз ясалган. ўзбек тилда бундай лексикализация натижасида ҳосил бўлган янги алоҳида сўзларга юксак-юксал, тирик-тирил, юпан-юпанч, овун-овут, уйгон-уйгот, ушал-ушат, теран-тебрат, ўрган-ўргат типидаги сўзларнинг ҳам, шунингдек, қутқар-қутқаз, қийшай-қийшиқ (қия), семиз-семир, қайир-қайил типидаги сўзларни ҳам киритиш мумкин. Бундан ташқари, юқори, ташқари, ичкари, илгари, тескари сўзлари ҳам маълум бир грамматик шаклдаги сўзлар булиб, улар лексикализация натижасида янги лексик маъноли алоҳида сўзга айланган. Ўозирги кунда улар морфемаларга ажратилмайди, бироқ улар таркибида шакл ясовчи аффикслар мавжудлиги сезилиб туради. Хуллас, ҳозирги ўзбек тилида алоҳида лексик маъноли сўзларнинг вужудга келишида сўз шаклларининг лексикализацияси катта роль ўйнаган. Бу усулда сўз ясалиши анча кенг тарқалган. Тилда у ёки бу сўзни ҳозир у фалон маънода қўлланяпти, у тилимизда янги сўздир дейиш, тўгри, синхрон аспектга таянади. Аммо унинг қандай ясалганлиги ҳақида гап борадиган бўлса, албатта диахрон аспектга, ҳеч бўлмаганда диахрония билан синхрониянинг туташ ҳолатига таянилади. Бошқача айтганда, сўзларнинг ясалиш усулини белгилашда ва ясама эканлигини мотивлашда диахрон аспектни синтезлашган ҳолатда татбиқ этиш керак.

www.arxiv.uz Фойдаланилган адабиётлар: 1. Умумий ўрта таълимнинг давлат таълим стандарти ва ўқув дастури. Она тили ва адабиёт. - ўзР Халқ таълими вазирлигининг ахборотномаси. – Т.: Шарқ, 1999, 1-махсус сон. 2. Н.Маҳмудов, А. Нурмонов . ўзбек тилининг назарий грамматикаси. Синтаксис - Т.: ўқитувчи, 1995. 3. Ў. Неъматов, А. ўуломов, М.годиров, М.Абдураимова. Она тили. Умумтаълим мактабларининг 6-синфи учун дарслик. - Т.: ўқитувчи, 2000. Ў. Неъматов, А. ўуломов, М.годиров, М.Абдураимова. Она тили. Умумтаълим 4. www.ziyonet.uz

Похожие

Фонетика ва фонология

Фонетика

Грамматика укитишнинг умумий масалалари. Морфология укитишнинг ахамияти, вазифалари

Фонетика укитиш усуллари

Фонетика 2