Фонетика ва фонологиянинг урганиш объекти ва вазифалари - Лингвистика - Рефераты

Фонетика ва фонологиянинг урганиш объекти ва вазифалари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

80 KB

www.arxiv.uz Фонетика ва фонологиянинг ўрганиш объекти ва вазифалари Фонетика ва фонологияга ҳар хил қарашлар мавжуд. Баъзи тилшунослар фонетика тилдаги товушлар, бўғин ва интонацияни текширишини ҳисобга олиб, фонологияни фонетиканинг абстракт (мавҳум) поғонаси сифатида ёки фонетиканинг артикуляцион, акустик, эшитиб ҳис қилиш томонлари қаторида тўртинчи фонологик аспект деб ҳисоблайдилар. Бунда фонологик аспект тилдаги товуш, бўғин, урғу ва интонациянинг маънони фарқлаш хусусиятлари, уларнинг социал ва функционал томонларини ўрганиши кўрсатилади. Барча фанларда икки босқич тан олинади : конкрет (кўринувчи) босқич ва мавҳум (абстракт) босқич. Тилнинг ифода қилиш планида конкрет босқичга-фонетика ва мавҳум босқичга- фонология тўғри келади. Тилнинг мазмун планига конкрет босқичда семантика (сўзларнинг луғатда берилган маънолари) ва абстракт босқичда мавҳум структурал семантика мос келади. Ҳар бир босқичнинг ўз тил бирлиги бор. Фонетиканинг бирлиги конкрет талаффузга эга бўлган товушлар, фонологиянинг бирлиги мавҳум тушунча-фонемалардир. 1 Тилшуносликда фонологияни фонетикадан ажратиб олиб, уларни бир-бирига қарама-қарши қўйиш структурал оқимда келиб чиқди. Прага функционал структурализм оқимининг таниқли намояндаси Н.С. Трубецкой (1939 йил) фонетикани одам нутқининг (товушларнинг) материал томони, яъни артикуляцияси ва акустикаси ҳақидаги фан деб, фонологияни эса, тилдаги товушларнинг маънони фарқлашга хизмат қилувчи аломатлари ва функцияларини ўрганувчи фан деб таърифлаган эди. Бу таърифда тилни нутққа, товушларнинг материал томонини уларнинг функционал томонига қарама-қарши қўйиш ёрқин кўринади. Бироқ, диалектик материализм нуқтаи назаридан материя бирламчи ва онг иккиламчи эканлигини, ҳамда фалсафанинг умумийлик, алоҳидалик ва яккалик ҳақидаги категориясини ҳисобга олганда, фонетика ва фонология ўртасида узвий боғлиқлик ёрқин 1 Ю.С.Степанов. Семиотика. «Наука», М., 1971, стр. 47-49.

www.arxiv.uz намоён бўлади. Товушларнинг материал томони (артикуляцион, акустик ва эшитиб ҳис қилиш томонлари) уларнинг функционал томонини алоҳида қарашни тақозо қилмайди. Балки бу боғлиқлик нутқ товушларини икки нуқтаи назардан-фонетик ва фонологик жиҳатдан ўрганишни ва улар бир- бирини тўлдиришини изоҳлайди. Фонетика конкрет материалга эга бўлган элементлар билан иш тутса, фонология шу элементларнинг тилда умумий, алоҳида ва ягона функция бажаришини текширади. Шу жиҳатдан фонологияни қанчалик фонетикадан ажратиб олиб, алоҳида фан сифатида қаралмасин, уларнинг ўзаро узвий боғлиқлигини инкор этиб бўлмайди. Фонетикада ҳар бир нутқ товуши (кенг маънода бўғин, урғу ва интонация) ўзининг артикуляцион-акустик характеристикасига эга. Масалан, (и) товуши тил олди, юқори кўтарилишдаги, лабланмаган унли. 2 Фонология шу артикуляцион-акустик хусусиятлар ичидан бир товушни иккинчисидан фарқловчиларини ҳисобга олади. Шу жиҳатдан фонетика ва фонология бир хил терминлар (тил олди, тил орқа, очиқ, ёпиқ, лабланган, лабланмаган, портловчи, сирғалувчи ва бошқалар) билан иш тутади. Агар бу терминлар фонетик жиҳатдан товушларнинг умумий хусусиятларига тегишли бўлса, фонология учун бу терминлар фонемаларни бир-бирларига қарама-қарши қўйганда, фарқ қилувчи фарқланиш элементлари сифатида қаралади. Фонема тилдаги ўзидан юқори бўлган бирликларни, яъни сўз, сўз формалари ва морфемаларни ташкил этувчи ва уларни фарқлашга хизмат қилувчи тилнинг энг кичик бирлигидир. Масалан, ўзбек тилидаги «бир-бар-бер-бур-бўр-бор» сўзларини фарқлашда улар таркибидаги унли фонемалар хизмат қилади. Бундай маълум ўринда бир фонеманинг иккинчисига қарама-қарши қўйилишини намоён этувчи сўзлар («бур-бор» каби) квазиомонимлар (Л.В.Шчерба термини) ёки минимал жуфтликдаги сўзлар дейилади. Одатда тилдаги фонемалар сони квазиомонимлар ёрдамида аниқланади ва бунда бир йўла бир фонемани 2 Одатда фонемалар / / да, вариантлари ёки товушлар ( ) да берилади. Биз щам шу тартибга амал =иламиз. Биз ызбек тилида Хал=аро Фонетик Алфавит белгиларини =ыллаш тарафдоримиз. Биро=, ушбу ыринда матбаа имкониятларини назарда тутиб, орфография алфавитидан фойдаланишни лозим топдик.

www.arxiv.uz иккинчисига қарама-қарши қўйиш орқали уларнинг фарқланиш элементлари тасниф этилади. Масалан: тол-сол сўзларидаги икки фонема-(т) ва (с) портловчи-сирғалувчи фарқланиш элементларига эга. Уларнинг ҳар иккиси ҳам тил олди, жарангсиз, шовқинли ундошлардир ва бу аломатлари фарқланмовчи элементлар дейилади. 3 Фонема тилда ўз функциясини фонологик жиҳатдан фарқланиш ва фарқланмовчи элементлари орқали бажаради. Бироқ, баъзан бир фонемани иккинчисига қарама-қарши қўйишни намоён этувчи квазиомонимлар топилмаслиги мумкин. Масалан, рус тилидан кирган (ж) (жюри, журнал сўзларидаги) ва (ц) фонемаларини қарама-қарши қўювчи квазиомонимлар ўзбек тилида топилмайди. Шу сабабли бу фонемаларни фонемалар рўйҳатидан ўчириб бўлмайди. Бу ўринда Л.Р. Зиндер фонеманинг функцияси фақат сўз ва сўз формаларини фарқлашда эмас, балки тилдаги бирликларни таниб олишда («...чтобў опазнавать») 4 деб жуда тўғри кўрсатади. Рус тилидан кирган сўзларни улар таркибидаги (ф), (ж), (ц) фонемаларининг функцияси орқали таниб олиш мумкин. Демак, квазиомонимлардан доим фойдаланиш мумкин эмас, чунки бу орқали барча фонемалар сонини аниқлаб бўлмайди. Тилдаги барча фонемалар (унли ва ундош фонемалар) диалектик жиҳатдан бир-бирига қарама-қарши қўйилади ва бу фонологик оппозициялар деб қаралади. Барча фонемалар ўртасидаги ўзаро боғланиш ва алоқалар фонологик системани ташкил этади. Бу боғланиш ва алоқаларнинг қандай характерда эканлиги, ундаги ички аломатлар фонологик структурани изоҳлайди. Ҳар бир фонема эса, фонологик бирлик (ёки элемент) сифатида қаралиб, у фонологик оппозициянинг бир аъзосидир. Ҳар бир фонеманинг фонологик системада ўз ўрни ва функцияси бор. Масалан, (нг) фонемаси ўзбек ва инглиз тилларида 3 Рус ва бош=а тилдаги адабиётларда фар=ланиш ва фар=ланмовчи элементларни « дифференциальный и интегральный элемент или признак» , « фонологический и нефонологический признак», «дистинктивный и недистинктивный признак», «фонологически релевантный и фонологически ирреливантный признак», «фонологически сушественный и фонологически несушественный» каби терминлар ор=али таърифланади. 4 Л.Р.Зиндер. О « минимальных парах», Сб. « Язык и человек». Изд. МГУ. 1960, стр. 109.

www.arxiv.uz фақат сўз охирида келади ва бошқа фонемалардан шу функцияси орқали фарқланади (том-тонг каби). Фонологик таснифда фонемалар парадигматик ва синтагматик жиҳатдан қаралади. Фонемаларни (ва бошқа тил бирликларини) бир хил ўринларда бир-бири билан қиёслаш парадигматик алоқалар деб аталади. Фонемаларни парадигматик планда қараш орқали уларнинг фарқланиш элементлари аниқланади. Синтагматик планда фонемаларнинг қайси ўринларда учраши, сўз, морфема ва бўғинларда тақсимоти, умуман нутқ жараёнидаги артикуляцион-акустик хусусиятларининг ўзгариши ўрганилади. Тилнинг фонологик системаси фонемалар ўртасидаги парадигматик ва синтагматик алоқаларнинг боғланиши асосига қурилгандир. (п), (т), (к) фонемалари унлилардан олдин, улар ўртасида ва сўз охирида келганда, аспирацияли ва бошқа ўринларда эса аспирациясиз вариантларига эга. Лекин бу икки хусусият сўзларни фарқлашга хизмат қилмайди. Бошқача айтганда, фонемаларнинг нутқ жараёнида бир қанча вариантлари (улар ҳозирги давр фонологиясида «аллофонлар» деб ҳам аталади) уларнинг синтагматик хусусиятларига тегишлидир. Парадигматика ва синтагматиканинг муносабати фонология ва фонетиканинг боғланишида етакчидир. Чунки парадигматикада тилдаги фонемалар фарқланса, синтагматикада ўша фонемаларни нутқда намоён этувчи товушлар, яъни фонемаларнинг аллофонлари фарқланади. Бундай муносабат яна бошқа дихотомик (иккиталик) фарқланишларни ҳам вужудга келтиради. Улар структура- система, диахрония-синхрония, динамика-статика ўртасидаги фарқланиш ва боғланишларда кўринади. Тилнинг тараққиётида одатда фонетик ўзгаришлар аста-секин фонологик эволюцияга олиб келади. Фонетика ва фонологиянинг бир-бири билан боғлиқлиги барча фарқланишларда ҳам кўринади. Чунки синтагматикасиз парадигматика, структурасиз система, диахрониясиз синхрония, динамикасиз статика бўлмайди. Бу боғланишда тил ва нутқдаги барча элементларнинг диалектик алоқалари мужассамлашган. Нутқнинг фонетик жиҳатдан майда бўлакларга бўлиниши сегментация дейилади. Ҳар

www.arxiv.uz бир бўлинган бўлак сегмент дейилади. Нутқнинг фонетик бўлинишида йирик сегмент (масалан, фраза), ўз навбатида, майда сегментларга-такт, бўғин ва товушларга бўлиниши мумкин. Нутқ ва тилнинг бўлиниши ҳам бир хил эмас. Тилнинг энг йирик бирлиги гап деб қаралса, у ўз навбатида сўз бирикмаларига, сўз бирикмалари сўзларга, сўзлар морфемаларга (ёхуд бир сўз бир морфемага тўғри келади), морфемалар эса фонемаларга бўлинади. Нутқнинг фонетик бўлиниши ва киши эшитиб ҳис қила олувчи аниқ психолингвистик бирликлар ҳамда тилни тадқиқ қилишдаги бирликлар ўртасида катта фарқ мавжудлигини қуйидаги таблицада кўриш мумкин. Л.В.Шчерба бўйича нутқнинг фонетик бўлиниши 5 А.А.Рефор матс- кий бўйича нутқнинг бўлиниши 6 Л.Р. Зиндер ва Л.В. Бондарко бўйича реал бирликлар- нинг бўлинишини псхолингвис тик тартиби 7 Тил бирликлари нутқнинг синтактик бўлиниши товушлар ü ý 5 Л.В.Шчерба. Фонетика французского языка , М., 1957, стр. 86. 6 А.А.Реформатский. Введение в языковедение . М., 1967, стр. 187-192 7 Л.В.Бондарко, Л.Р.Зиндер . Исследование фонетики. В книге « Основы теории речевой деятельности». М., 1974, глава 2, стр. 145-160.

www.arxiv.uz нутқ бўғинлар þ сўзлар (рус тилида ) ритмик гуруҳлар (француз тилида), синтагма, фраза. Фраза такт бўғин товуш бўғин сўз синта гма фраза фонема морфема сўз сўз бирикмаси, гап Ҳар томонлама эшитилиши жиҳатидан ҳар хил катта ва кичик бўлакларга бўлинувчи нутқ товушлар бирикмаси сифатида. Нутқ- товушлар бирикмаси . Одам томонидан эшитиб ҳис қилина олувчи, нутқда табиий бўлакларга бўлинувчи ифода бирлиги. Система ва стуктурасига эга бўлган, бир-бири билан узвий боғлиқ тил бирликлари. Фонетик жиҳатдан нутқдаги йирик сегментларни улаш учун урғу ва интонация зарур экан, тилдаги бирликларни ҳам бир-биридан фарқлаш ва уларнинг маъно (семантик) жиҳатини текшириш учун урғу ва интонациянинг вазифасидан фойдаланилади. Тилдаги энг кичик бирликлар фонемалар бўлиб, улар нутқда энг кичик сегментлар, яъни товушларда намоён бўлади. Шу сабабли фонология икки поғонага бўлинади. Энг кичик бирликлар бўлган фонемаларни текширувчи поғонаси сегментал фонология деб юритилади. Фонемалардан катта ёки юқори бўлган тил бирликларига (сўз, морфема,гап) тегишли бўлган фонологик хусусиятлар супросегментал фонологияда текширилади. Сегментал фонология баъзан «фонематика», «фонемика» ёки «фонология» деб аталади.Супросегментал фонология эса баъзан «просодика» (Н.С.Трубецкой термини) деб аталади. Товушларда

www.arxiv.uz намоён бўлувчи фонемалар «сегмент фонемалар, бўғин,урғу ва интонациянинг маънони фарқлаш функциялари «суперсегмент фонемалар» ёки «просодема» лар деб юритилади. Баъзи тилшунослар (В.А.Васильев) фонетика ва фонологиянинг узвий боғлиқлигини ҳисобга олиб, сегментал фонетика ва фонологияни, супрасегментал фонетика ва фонологияни тан оладилар.Бунда фонетик ва фонологик бирликлар ўртасида қуйидагича муносабат ўрнатилади: 8 Фонетика Фонология Сегментал фонетика Сегментал фонология (фонемика) Товуш Фонема Супрасегментал фонетика Супрасегментал фонология (просодика) бўғин урғу интонация силлабема акцентема интонема Бунда фонологик жиҳатдан сўз урғуси-сўз акцентема («словоакцентема»),синтагматик урғу-«синтагмоакцентема», фраза урғуси-«фразоакцентема» деб юритилади. Фақат овоз тонининг ўзгариши (паст, баландлиги) билан боғлиқ бўлган маъно ажратувчи бирлик тонема деб аталади. Е.Д.Поливанов бўғиннинг фонологик жиҳатдан тилдаги сўзларнинг маъноларини фарқлаш функцияси баъзи тилларда, хусусан дунган тилида бор эканлигини ҳисобга олиб, бўғинни уч томонлама қарашни тавсия этган эди. 1) силлабема (яъни бўғин таркиби, уларнинг маълум унли ва ундошлардан ва бўғин ажратиш хусусиятига эга бўлмаган сонантлардан ташкил топганлиги); 2) тонема (яъни овоз тонининг оҳанги ёки бўғин интонацияси); 3) акцентема (яъни бўғиндаги урғунинг кучли ва кучсизлиги). 9 Силлабема ва тонема тушунчаларини фонологик жиҳатдан 8 В.А.Васильев. Фонетика английского языка.(Теоретичский курс на английском языке) М., 1970. 9 Е.Д.Поливанов. Музыальное слогоударение и «тоны» дунганского языка. Сб. «Вопросы орфографии дунганского языка». Фрунзе, 1937, стр. 31-42.

www.arxiv.uz музикал урғуга (тонга) эга бўлган тилларда қўллаш мумкин. Ўзбек ва рус тилларида кучли динамик урғу мавжудлиги туфайли фонологик жиҳатдан акцентема тушунчасини қўллаш мумкин. Бунда олма-олма, тўхта-тўхта сўзлари урғунинг ўрни ва бўғинда урғунинг кучи орқали фарқланади. Бундай оппозиция тушунчаси тил бирликларига (фонемалар) нисбатан ишлатилса, урғу ва интонация тил бирликлари бўлмагани туфайли оддий контраст, қарама-қарши қўйиш тушунчаси ишлатилади. Товушлар, бўғин структураси,урғу ва интонацияни аввал эксприментал -фонетик методлар (рентгенография, спектрография,осциллография каби) ёрдамида чуқур текшириш уларнинг артикуляцион, акустик ва эшитиб ҳис қилиш томонларини чуқур ўрганишга олиб келади. Ана шундагина уларнинг функционал томонларини ўрганиш, яъни фонологик жиҳатдан қараш учун маълум йўл очилади. Фонетика ва фонология ўртасидаги зарурий боғланишнинг назарий ва амалий қиммати яна ҳам ошади. Уларнинг бир- бирини тўлдириши, бир-бирига ёрдам бериши янада равшанроқ кўзга ташланади.

Похожие

Фонетика ва графика асосларини урганиш методикаси

Фонетика, грамматика, суз ясалиши ва орфографияни урганиш методикаси

Фонетика ( Тарихий фонетиканинг ўрганиш объекти

Фонетика ва фонология

Хозирги узбек адабий тили курсининг объекти, максади ва вазифалари