Fe'llarning yasalishi - Лингвистика - Рефераты

Fe'llarning yasalishi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

103 KB

Fe'llarning yasalishi Reja: 1. Ravish. Ravishning ma'nosi vagrammatik belgilari 2. Ravishlarning yasalishi 3. Yordamchi so'zlar. Yordamchi so'zlar haqida ma'lumot 4. Ko'makchilar haqida ma'lumot 5. Bog'lovchilar haqida ma’lumot 6. Yuklamalar haqida ma'lumot 7. Modal so'zlar haqida ma'lumot 8. Undov so'zlar haqida ma'lumot 9. Taqlidiy so'zlar haqida ma'lumot

Fe'llar asosan ikki usul bilan yasaladi. 1. Morfologik usul. 2. Sintaktik usul. Morfologik usul bilan fe'l yasalishida so'zlarga maxsus fe'l yasovchi qo'shimchalar qo'shish orqali yangi fe'l yasakdi. Fe'llar asosan ot, sifat, son, olmosh, qisman, ravish, undov va taqlidiy so'zlardan yasaladi. Fe'llar quyidagi qo'shimchalar bilan yasaladi. l.-la qo'shimchasi. Bu qo'shimcha ko'plab fe'l yasashda ishtirok etishi bilan xarakterlanadi. Chunki, deyarli barcha so'z turkumlaridan -la qo'shimchasi yordamida fe'l yasaladi. Jumladan -la qo'shimchasi bilan otlardan yasalgan fe'llar quyidagi ma'nolarni ifodalaydi: a) negizdan anglashilgan predmet bilan shug'ullanish, unga egalik qilish uni yuzaga keltirish ma'nolaridagi fe'llar yasaydi: ho'lla, tezla, sekinla, yangila, qorala kabi. b) negizdan anglashilgan predmetga o'xshashlik ma'nosidagife'l yasaladi: muzla. yelimla, bo'g'izla; c) negizdan anglashilgan predmetlarning o'rin yoki paytgamunosabatini anglatuvchi fe'llar yasaydi: qishla, yozla kabi. -laqo'shimchasi undov va taqlidiy so'zlarga qo'shilganda ruhiy holatva o'zakdan anglashilgan tovushga o'xshashlikni ifodalovchi fe'llaryasaydi: ohla, ufla, uhla, shivirla, shitirla, qitirla kabi. 2. -la qo'shimchasi, ot, sifat va taqlidiy so'zlarga qo'shilib,o'zakdan anglashilgan predmetni hosil qilish, predmetga o'xshatish,harakatga o'tish ma'nosidagi fe'llar yasaydi: osha, sana, o'yna,bo'sha, guldira kabi. 3. -y(-ay) ot. sifat, ravish negizlardan fe'l yasaydi: kuchay, qoray, ulg'ay, zo'ray. 4. -r (- ar) qo'shimchasi sifatga qo'shilib, belgiga egalikma'nosidagi fe'llar yasaydi: ko'kar, qizar, yoshar. 5. -ik (-iq) qo'shimchasi ot, ravish, son va boshqa so'zlargaqo'shilib o'zakdan anglashilgan predmet belgiga munosabat ma'nosiniifodalovchi fe'l yasaydi: to'liq, kechik, birlik, chiniq kabi. 6. -sira qo'shimchasi ot va olmosh negizlariga qo'shilib, predmetga munosabat ma'nolarini anglatuvchi fe'llar yasaydi: suvsira, sensira, uyqusira, yotsira, gumonsira kabi. 7. -i qo'shimchasi ot va sifat negizlariga qo'shilib, negiz anglatgan predmet yoki

holatga egalik qilish ma'nosidagi fe'llar yasaydi: boyi, tinchi. 8. -qir, -ilia qo'shimchasi taqlidiy so'zlarga qo'shilib negiz anglatgan ma'noni bajarishni ifodalovchi fe'llar yasaydi: hayqir, o'shqir, gurilla, vishilla kabi. 9. -Ian (-lash) qo'shimchasi fe'l nisbatlarini yasaganidek. ot va sonlardan fe'l yasaydi: otlan, gaplash, birlash kabi. Sintaktik usul bilan murakkab va juft fe'llar yasaladi. Murakkab fe'llarmng qismlari har xil . Ularning biri asosiy ma" no anglatib, murakkab fe'lning ma'no ifodalashi yetakchi qism vazifasini bajaradi. Ikkinchi qism esa qo'shimcha ma'no ifodalab, yordamchi qism vazifasida qoladi. Asosiy ma'no ifodalovchi qism yetakchi qism, unga birikkan qism esa ko'makchi qism hisoblanadi. Murakkab fe'llarning birinchi qismi fe'ldan yoki fe'l boimagan so'zlardan tashkil topadi. 1. Fe'lning ravishdosh shaklidan tashkil topadi: ayta oldi, yozib oldi, chopib bordi, kulib qo'ydi kabi. 2. Fe'l bo'lmagan so"zlardan tashkil topadi: quloq soldi, buyruq berdi, nazar soldi kabi. Qo'shma fe'llarning yetakchi qismi fe'l va fe'l bo'lmagan so'zlardan tuzilishi ularni muayyan tiplarga ajratishni taqoza etadi. Shunga ko'ra murakkab fe'llar ikki turga: birinchi tip murakkab fe'llar va ikkinchi tip murakkab fe'llarga bo'linadi. birinchi tip murakkab fe'llarning yetakchi qismi fe'l bo'lmagan so'zlardan tashkil topadi. Bunday fe'llarning ko'makchi qismi bo'l, qil, yet, ayla, ol, ber, tur, yot, qol, tush, o't, tashia kabi fe'llardan tuziladi: imzo qo'y, quloq sol, e'lon qil, va'da ber kabi. Ikkinchi tip murakkab fe'llarning har ikkala qismi fe'llardan tashkil topadi: yoza boshladi, olib keldi, ko'rib chiqdi kabi. Juft fe'llar fe'llarning takrorlanib kelishidan hosil bo'ladi. Juft fe'llarda ham asosiy ma'no birinchi qism orqali anglashilgan: oldi-berdi, bordi- keldi, aytdi, -qo'ydi kabi. Ravish. Ravishning ma'nosi va grammatik belgilari Fe' Idan anglashilgan harakat va holatning belgisini, o'mini, paytini, sifatdan anglashilgan belgining belgisini bildiradigan so'zlar ravish deyiladi. Ravishlar ifoda

xususiyatiga ko'ra sifatga yaqin, biroq sifat predmetning belgisini, ravish esa harakat yoki belgining belgisini ifodalaydi. Shuning ucun sifatlar otga, ravish esa fe'lga, sifatga, ravishga va ba'zan otga ham bog'lanib keladi. Masalan, sekin yurmoq, tez gapirmoq , tez kunlarda, ko'p so'z kabi. Ravishlar morfologik jihatdan o'zgarmaydi, ya'ni turlanish va tuslanish xususiyatiga ega emas. Ravishlar ham sifatlar singari belgini darajalab ko'rsata oladi. Ravishlarda belgining kamligi -roq qo'shimcha orqali hosil bo'ladi: ozroq, sekinroq, kamroq kabi. - roq qo'shimchasi ba'zan belgini kuchaytirib ham ifodalaydi: tezroq, ko'proq, mo'lroq, ertaroq kabi. Belgining kuchliligi ravishlarda eng, juda, g'oyat, nihoyat, nihoyatda, so'zlarini ravishdan oldin keltirish bilan hosil bo'ladi: juda erta, nihoyatda tez, g'oyat do'stona kabi. Ravishlarning ma'no turlari. Ravishlar ma'no va grammatik jihatdan quyidagi turlarga bo'linadi: holat (tarz) ravishlari, miqdor-daraja ravishlari, payt ravishlari, o'rin ravishlari, sabab ravishlari, maqsad ravishlari. Holat ravishlari ish-harakatning qay holatda, qay tarzda bajarilishini ifodalab qanday? qay holatda? qay tarzda? so'roqlariga javob bo'ladi. Quyidagilar holat ravishlaridir: asta , sekin, tez, yayov, birdan, jim, to'satdan, qo'qqisdan, tasodifan, mardona, do'stona, birma -bir, yuzma- yuz, yelkama- yelka, yonma-yon, mardlarcha, yangicha, muzday, qushday va boshqalar. Holat ravishlari gapda asosan ravish holi vazifasida keladi: Po'lat qoplangan zalvorli eshik asta g'ichirlab ochildi-yu, qorong'i bo'shliq ko'rindi. (0. Yo.) Otga bog'lanib aniqlovchi vazifasida keladi. Masalan, Ali Qushchi qo'llarini ko'ksiga qovushtirganicha muzday devorga suyanib turardi. (O. Yo.) Kesim vazifasida keladi: Osmon boyagina feruza shishadek tip-tiniq edi.(O'. U.) Miqdor -daraja ravishlari ish-harakat yoki belgining miqdorini bildirib, qancha? qanday? so'roqlariga javob bo'ladi. Shunga ko'ra bu ravishlar miqdor ravishlari va daraja ravishlari kabi turlarga bo'linadi. Miqdor ravishlari predmetning noaniq miqdorini bildiradi: oz, ko'p, ancha, sal, bir

oz, bir muncha, mo'l, kam, xiyla va boshqalar. Daraja ravishlari harakat va belgining ma'nosini kuchaytiradi: juda, g'oyat, nihoyat, nihoyatda, benihoyat kabi. Miqdor- daraja ravishlari gapda asosan ravish holi: Xo'jayin gapimni birov eshitib qolmasin, deganday qaddini sal egib pastroq ovozda qolmasin, dedi. (T.Mal.) Aniqlovchi: - Ma'zur ko'rsangiz, - dedi u shoshib. - Ko'p mushkul yumush bu. (O.Yo.) Kesim vazifalarida keladi: Ikkitagina mashinaning boshqa ishlari ko'p. (S.A.) Payt ravishlari ish-harakatning bajarilish paytini bildirib, qachon? qachondan beri? so'roqlariga javob bo'ladi: kecha, bugun, erta, indin, sahar, tushda, kechqurun, peshinda, bultur, bu yil, o'tgan yil, bugun-erta, oldin, hozir, keyin va boshqalar. Payt ravishlari gapda payt holi vazifasida keladi: Aravalar ham ertalab idora oldida bo'ladi. Ketadiganlar hozir dalada. (S.A.) O'rin ravishlari ish-harakatning bajarilish o'rnini bildirib, qaerga? qaerda? qaerdan? so'roqlarigajavob bo'ladi: unda, bunda, cryerda; bu yerda, nari beri, quyida, yuqorida, chapda, o'ngda va boshqalar. O'rin ravishlari gapda o'rin holi vazifasida keladi. - Barakallo, mavlono! Qani yuqori o't. (O.Yo.) Ikki soatdan beri shu yerdaman. (T.Mai.) Sabab ravishlari ish-harakatning bajarilish sababini bildirib, nima uchun? nima sababdan? savollariga javob bo'ladi: chorasiz, noiloj, chorasizlikdan, ilojsizlikdan, noilojlikdan va boshqalar. Sabab ravishlari sabab holi vazifasida keladi. Ikromjon noiloj chodirdan chiqib mashina oldiga keldi. (S.A.) Maqsad ravishlari ish-harakatning bajarilish maqsadini bildirib, qanday? qay maqsadda? so'roqlariga javob bo'ladi: ataylab, qasddan, jo'rttaga. Maqsad ravishlari maqsad holi vazifasida keladi: Zebixon o'rnidan turdi-da, etaklarini qoqib, uni masxara qilayotgandek jo'rttaga ming turlanib ko'chaning o'rtasidan jo'nab qoldi. (S.A.) Ravishlarning yasalishi Ravishlar morfologik va sintaktik usullar bilan yasaladi. Morfologik usul ravish yasashda faol usul hisoblanib, ko'proq holat ravishlari shu usul bilan yasaladi.

Ravishlar ot, sifat, olmosh, ravish ba'zan fe'l o'zaklardan yasaladi. Quyidagi qo'shimchalar ravish yasovchi qo'shimchalardir: 1. -cha qo'shimchasi ot, sifat, olmosh, fe'l, ravish negizlargaqo'shilib, ravish yasaydi: o'zbekcha, yangicha, o'zicha,yig'laganicha, kulganicha, hozircha,buguncha kabi. 2. -an qo'shimchasi ot, sifat negizlarga qo'shilib ravish yasaydi: vijdonan, qisman, majburan, tasodifan kabi. 3. -lab qo'shimchasi ot, sifat, ravish negizlarga qo'shilib ravishyasaydi: oshlab, tuzlab, yaxshilab, tozalab, ko'plab, tezlab,sekinlab. 4. -larcha murakkab qo'shimchasi ot, sifat negizlarga qo'shilibravish yasaydi: mardlarcha, qahramonlarcha kabi. 5. -ona qo'shimchasi ot, sifat negizlarga qo'shilib ravish yasaydi: do'stona, bahodirona, mardona otalarcha kabi. 6. -lay (-layin) qo'shimchasi sifatiarga qo'shilib ravish yasaydi: butunlay, butunJayin, tiriklay, tiriklayin. Bu qo'shimchalarravish yasovchi -ligicha qo'shimchasi bilan sinonimdir: tirikligicha,butunligicha. 7. -i (-in) qo'shimchasi ot, fe'l, ravish negizlarga qo'shilib ravishyasaydi: qishin, yozin, yashirin, kechir kabi. 8. -day (-dek) qo'shimchasi asosan ot negizlarga qo'shilib,harakat yoki holatdagi o'xshashlikni anglatuvchi ravishlar yasaydi: tog'day, muzday, qushday, paxtaday, gulday kabi. Sintaktik usul bilan qo'shma va juft ravishlar yasaydi. Ikki so'zning o'zaro birikuvidan tashkil topgan ravishlar qo'shma ravishlar deyiladi. Qo'shma ravishlar quyidagicha hosil bo'ladi: 1. O'rin-payt, miqdor ma'nosini bildiruvchi so'zlardan oldin - alia qo'shimchasini keltirish bilan : allavaqt, allamahal, allapayt kabi. Shu paytgacha to'qayda allaqancha yerni shudgor qilib qo'yishdi. (S.A.) 2. Payt va miqdor bildiruvchi so'zlardan oldin bir yoki ozso'zlarini keltirish bilan: bir payt, bir zum, bir mahal, bir talay,oz muncha, birmuncha kabi. AH Qushchi kaltagina cho'qqisoqolini tutamlab, bir zum tuynukka tikilib qoldi.(O. Yo .)

3. O'rin va payt ma'nosini bildiruvchi so'zlardan oldin har, hech,bir so'zlarini keltirish bilan: har joy, har mahal, har lahza, hechqachon? hech vaqt, bir tomon kabi. Bu xotin go'yo necha yildanberi har kun shu ravishda buni kutib umr o'tkazgan. (Ch.) Qabulxonaning bir tomoniga qator stullar terilgan. (O'.U.)Ayollar hech qachon o'zlarini pastga urishmaydi. (S.A.) 4. Ko'rsatish ohnoshlariga yer, yoq so'zlarini qo'shish bilan: shu yer, bu yer, u yer, shu yoq, bu yoq, o'sha yer kabi: -Buyoqqa kel bola. (S.A.) Nizom allaqachon ota-onasini bu yerdan ko'chirib ketgan va saroyga yaqin joydan shinam uy, joy olib bergan.(P.Q.) Zerikkan bo'lsangiz, ertaga boshqa nomerga ko'chiraman. U yer - yaxshi. (Ch.) Juft ravishlar ikki so'zning o'zaro teng bog'lanishidan hosil bo'ladi. Juft ravishlar so'zlarning juft kelishi hamda takrorlanishi asosida quyidagicha hosil bo'ladi: 1. Ikki so'zning o'zaro ma'nodoshlik asosida bog'lanishidan:asta -sekin, ochiq- sochiq. 2. Qarama-qarshi ma'noli so'zlarning o'zaro birikuvidan: oldin-keyin, qishin-yozin, kecha-kunduz, ostin-ustin . 3. Ikki so'zning takrorlanishida birinchi so'zda -maqo'shimchasining qo'shilishdan: tarafma-taraf, birma-bir, yak-kama-yakka, qo'Ima- qo'l. 4. Ikki so'zning takrorlanishida birinchi so'zda ba'zan keyingiso'zga -dan qo'shimchasini qo'shilishi bilan : yildan -yilga,qanchadan -qancha, bir- biridan, o'z- o'zidan kabi. Yordamchi so'zlar. Yordamchi so'zlar haqida ma'lumot Mustaqil so'zlar orasidagi grammatik munosabatlarni ta'minlab, ular orasidagi modal ma'nolarni ifodalovchi lug'aviy ma'noga ega bo'lmagan so'zlar yordamchi so'zlar deyiladi. Yordamchi so'zlar garchand mustaqil ma'no ifodalamasa-da, gapda turli grammatik munosabatlami shakllantirish uchun xizmat qiladi. Ular so'zlarni o'zaro biriktirish, so'z va gaplarni bog'lash, so'z va gaplarga qo'shimcha ma'no berish vazifalarini bajaradi. Bajaradigan vazifasiga ko'ra yordamchi so'zlar quyidagicha: ko'makchilar,

bog'lovchilar, yuklamalar. Ko'makchilar haqida ma'lumot Ot yoki otlashgan so'zdan keyin kelib, shu so'zni boshqa bir so'z bilan birikishini ta'minlaydigan yordamchi so'zlar ko'makchilar deyiladi. Ko'makchi o'zidan oldin kelgan so'z bilan birgalikda fe'lga bog'lanadi. Ko'makchili so'zning boshqa so'z bilan bog'lanishi boshqaruvli bog'lanishdir. Ko'makchilar o'zi bog'langan so'zning ma'nosini to'ldirib keladi va shu boisdan o'zi bog'langan so'z bilan birgalikda bir gap bo'lagi bo'lib qoladi. Ko'makchilar lug'aviy ma'no ifodalamaydi, biroq grammatik ma'no bildiradi. Masalan, uchun sabab ma'nosini, tomon yo'nalish ma'nolarini anglatuvchi ko'makchilardir. Masalan, Samiev bu ishning muhimligini bilgani uchun telefon go'shagini ko'tarib, kerakli bo'lim bilan suhbatlashib topshiriq berdi. (T. Mai.) Ko'makchilar ko'pincha kelishik qo'shimchalariga sinonim holda qo'llaniladi. Masalan, xat ruchka bilan yozildi. Xat ruchkada yozildi.'Kitobni o'zim uchun oldim. Kitobni o'zimga oldim. Ko'makchi aslida boshqa biror so'z turkumlaridan ko'makchiga aylangan so'zlardir. Ularning ayrimlari o'z mustaqil ma'nosini yo'qotib, ayrimlari mustaqil ma'nosini qisman saqlagan holda ko'makchiga o'tgan. Ko'makchilar mustaqil ma'nolarini yo'qotish xususiyati va qaysi so'z turkumlaridan o'tganligiga ko'ra quyidagicha: 1. Sof ko'makchilar. 2. Ot ko'makchilar. 3. Fe'l ko'makchilar. 4 Ko'makchi otlar. Sof ko'makchilar o'z lug'aviy ma'nolarini butunlay yo'qotib tamoman ko'makchiga aylangan so'zlardir: uchun, bilan, kabi, sayin, singari, sari, uzra, qadar, orqali, dovur kabi. Bu ko'makchilar boshqa so'zlar bilan birikib, turli grammatik munosabatlarni ifodalash uchun xizmat qiladi. Ot ko'makchilar ot yoki ravishdan ko'makchiga siljigan so'zlardir: burun, ilgari, oldin, keyin, so'ng, tashqari kabi. Fe'l ko'makchilar fe'lning ravishdosh va sifatdosh shakllaridan ko'makchiga o'tgan: qarab, ko'ra, yarasha, bo'ylab, qaraganda kabi. Ko'makchilar kelishikdagi otlarni boshqa so'zga tomon boshqaradi. Ko'makchilarning kelishikdagi otlarni boshqarishi

quyidagicha: bosh kelishikdagi so'zni boshqaradigan ko'makchilar: bilan, uchun, kabi, singari, orqali, sari, bo'ylab, uzra; b) jo'nalish kelishigidagi otni boshqaradigan ko'makchilar: tomon, qadar, dovur, qarab, qaraganda, ko'ra, yarasha; c) chiqish kelishikdagi otni boshqaradigan ko'makchilar: birin, ilgari,oldin, keyin, so'ng, buyon, boshqa, tashqari. Ko'makchi otlar. O'z lug'aviy ma'nosini qisman saqlagan bo'lib, ba'zi xususiyatlariga ko'ra ko'makchiga siljib qolganligi uchun ko'makchi vazifasida qo'llaniladigan otlar ko'makchi otlar deyiladi. Ko'makchi otlar o'zidan oldingi so'zlar bilan qaratqich qaralmish munosabati asosida birikib, butunlikni tashkil etadi. Quyidagi so'zlar ko'makchi otlardir: old, orqa, ket, o'rta, ich, opa, tag, ust, tepa, to'g'ri, yuza, haq, xusus, huzur. Ko'makchi otlar qaratqich, jo'nalish, o'rin-payt, chiqish kelishiklari qo'shimchalarini olgan holda qo'llanadi. Masalan: Nizomjon nimalar bo’layotganiga tushunolmay, hamon supa oldida garang turardi. (S.A.) Balki u alam ustiga yolg'on gapirgandir, a ? (T. Mai.) Tushga yaqin yomg'ir tindi -yu, bulutlar orasidan ko'm-ko'k ocmon va issiq yoz oftobi ko'rindi. (P.Q.) Ular ma'no jihatdan quyidagicha: 1. Vertikal yo'nalishdagi o'rinni ifodalovchi ko'makchi otlar: ost, ust, tag, tepa. 2. Gorizontal yo'nalishdagi o'rinni ifodalovchi ko'makchi otlar: old, orqa, ort, ket, ora, o'rta, yon, uch, tashqari, huzur. 3. Fikrning nima haqida ekanligini ifodalovchi ko'makchi otiar: to'g'ri, xusus, yuza, Bog'lovchilar haqida ma'lumot So'zlar va qo'shma gap tarkibidagi sodda gaplarni bog'lash uchun qo'llaniladigan yordamchi so'zlar bog'lovchilar deyiladi. Bog'lovchi so'zlar va gaplar o'rtasidagi munosabatlarni ta'minlasa ham ular bilan birlashmaydi. Yakka holda ham biror so'zga qo'shilgan holda ham biror gap bo'lagi bo'lib kelmaydi. Bog'lovcllilar qo'llanishiga ko'ra ikki xil: Yakka bog'lovchilar, takrorlanuvchi bog'lovchilar. Yakka bog'lovchilar: va, ham, hamda, ammo, lekin, biroq, chunki, balki, basharti, shuning uchun kabi. Takrorlanuvchi bog'lovchilar nutqda takror holda ishlatiladi: yo, yoki, goh, dam, ba'zan, bir, na (yo, yoki bog'lovchilari yakka holda ham ishlatiladi). Yo boshiga tushgan tashvish bilan bo'lib shogirdini chaqirgani yodidan

ko'tarildimikan? (O.Yo.) Bog'lovchilar gap bo'laklari va gaplarni qay tarzda bog'lasliiga ko'ra ikki xil: teng bog'lovchilar, ergashtiruvchi bog'lovchilar. Teng bog'lovchilar gap bo'laklari va gaplarni grammatik jihatdan tenglanish asosida munosabatlari bo'lmaydi. Teng bog'lovchilarning quyidagi turlari bor: birikiruvchi bog'lovchilari, zidlov bog'lovchilari, ayiruv bog'lovchilari, inkor bog'lovchisi. Biriktiruv bog'lovchilari: va, ham, hamda. Bu bog'lovcliilar uyushiq bo'laklarni va gaplarni bog'laydi. Masalan. xayriyatki hukmdorlar oldida hayajonga tushish va ta'zim qilish odat tusiga kirib qolgan. (P.Q.) Bu bog'lovchilar o'rnida -da, -u, yu yuklamalari ham ishlatiladi. Haligi yigit boshini ko'tarib Saidiyga bir qaradi-da, yana o'z ishi bilan mashg'ul bo'ldi. (A.Q.) Zidlov bog'lovchilari: ammo, lekin, biroq. Bu bog'lovchilar mazmunan bir-biriga zid qo'yilgan gap va gap bo'laklarini bog'laydi. Tavba! Oradan shuncha yil o'tib ketibdi. lekin unutmabdi. (O'. U.) -u, -yu yuklamalari zidlov bog'lovchisi vazifasida qo'llaniladi. Qzroq mizg'ib olmoqchi bo'ldi-yu, tanasining zirqirab og'riganidan ko'z ilmadi.(S.A.) Ayiruv bog'lovchilari: yo, yoki, goh, dam, ba'zan, bir. Bu bog'lovchilar asosan takrorlangan holda qo'llanilib, gap bo'laklari va gaplarni bir-biridan ajratish hamda galma-gal yuz beradigan voqea-hodisalarni ifodalovchi gaplarni bog'lash uchun qo'llaniladi. Saltanat gohi g'amgin kulimsirab goh xomush beg ‘ubor qizlik onlarini o'ylar edi.(0'.U.) Inkor bog'lovchisi: na. Bu bog'lovchi uyushiq bo'lak va gaplarni bo'lihsizlik, inkor mazmuni asosida bog'laydi. Uning qilayotgan ishlarini ko'rib na yaxshi, na yomon derdi. (S.A.) Ergashtiruvchi bog'lovchilar qo'shma-gap tarkibidagi sodda gaplarni bog'lash uchun ishlatiladi: agar, basharti, chunki, go'yo, go'yoki, garchi, toki, shuning uchun, —ki , (-kim). Bu bog'lovchilar qo'shma gap tarkibidagi gaplarni tobelash asosida bog'laydi. Ergashtiruvchi bog'lovchilar gaplarni mazmunan bog'lashiga ko'ra quyidagicha: aniqlov bog'lovchisi, sabab bog'lovchilari, maqsad bog'lovchisi, chog'ishtiruv bog'lovchilari, shart va to'siqsizlik bog'lovchilari:

Aniqlov bog'lovchisi. -ki (-kim). Bu bog'lovchi eng ko'p qo'llaniliadi.Aniqlov bog'lovchisi deyarli ergashgan qo'shma gaplarning har xil turlarini o'zaro bog'lab, gapning biror bo'lagini izohlab, aniqlash uchun ishlatiladi. Oradan ikki oy o'tdi hamki inspektor chiqmadi. (A.Q.) Sabab bog'lovchilari: chunki, shuning uchun, negaki. Bu bog'lovchilar ergashgan qo'shma gap tarkibidagi asosiy fikrning yuzaga kelishidagi sababni ifodalash uchun ishlatiladi. Nega yaxshi ishlamaydi! Chunki yaxshi savodli, siyosiy bilimli muxbirlar kam. (A. Q.) Maqsad bog'lovchisi: toki. Bu bog'lovchi maqsad ma'nosini ifodalovchi ergashgan qo'shma gaplarni bog'lash uchun ishlatiladi. Chog'ishtiruv bog'lochilari: go'yo, go'yoki. Bu bog'lovchilar voqea -hodisalarni, narsa-predmetlarni o'xshatish uchun ishlatiladi. O'xshatish ergash gapli qo'shma gaplarni bog'lashda qo'llaniladi. "Bog'i maydon" darvozasiga yetganda go'yo yer yutganday yo'q bo'ldi-qoldi:(O.Yo.) Bu bog'lovchi ko'pincha voqea- hodisaning noaniqligini, gumonligini ifodalashda ham qo'llaniladi. Go'yo Shohrah Mirzo Samarqandga tashrif buyurganida mashhur bir temirchiga qilich buyurgan. temirchi esa qilich yasashdan bosh tortgan.(O.Yo.) Shart va to'siqsizlik bog'Iovchilari: agar, agarda, garchi , basharti, Bti bog'lovchilar yuzaga chiqishi shart bo'lgan voqea- hodisalarning muayyan fikrga zidligini, ammo uning yuzaga chiqishiga to'siq bo'la olmasligini ifodalaydi. Shart va to'siqsizlik bog'Iovchilari shart va to'siqsiz ergash gaplarni o'zaro bog'laydi. Yuklamalar haqida ma'lumot Fikrning borliqqa bo'lgan munosabatini bildirib, so'z vagaplarga turli modal ma'no qo'shadigan yordamchi so'zlar yuklamalar deyiladi. Yuklamalar o'zi birikkan gapning ma'nosini ta'kidlab, kuchaytirib. chegaralab, so'zga ishonch, gumon, tasdiq, inkor ma'nolarini qo'shish uchun ishlatiladi. Yuklamalar ham gap bo'lagi vazifasida kelmaydi. Yuklamalar shakl xususiyatlariga ko'ra ikki xil: so'z yuklamalar, affiks yuklamalar. So'z yuklamalar faqat, hatto, agar, nahot, nahotki, xuddi. Bular shakl

jihatidan so'zlarga teng kelsa ham vazifa nuqtai nazaridan yuklamadir. Affiks yuklamalar -gina (-kina, -qina), -mi, -chi, -a, (-ya), - u, (-yu) , -da, -oq, - yo'q, -ku, -dir. Yuklamalar quyidagi modal ma'nolarni bildiradi: 1. So'roq va taajjub yuklamalari -mi, -chi, -a (-ya), nahotki. Bu yuklamalar turli so'zlarga qo'shilib so'roq ma'nosini, nahot, nahotki yuklamasi esa taajjubni ifodalaydi. Saltanatning gaplari-chi? Ularda haqiqat yo'g-mi? (O'.U.) 2. Kuchaytiruv va ta'kid yuklamalari -ku, -u, (- yu), -da, oq, (yo'q), -ki (kim), axir, hatto, hattoki. Bu yuklamalar ma'noni kuchaytirish, ta'kidlash uchun ishlatiladi. Tolmas Azimovday insofli odamlar-ku, achinishadi": (O'.U.) Bu gal eshik tezda ochildi-yu, ichkaridan professorlar hiqib keldi. ( O'.U.) 3. Ayiruv va chegaralov yuklamalar -gina (-kina, - qina), faqat. Bu yuklamalar narsa-hodisani boshqalaridan ajratish, ish-harakatni chegaralash uchun ishlatiladi. Zebixon bu pachoqqina ko'rimsizgina kamgap bolaning ichida shuncha gap borligini bilmagan ekan. (S.A.) 4. Aniqlov yuklamasi xuddi. Gap mazmunidan anglashiladigan voqea-hodisani boshqasiga o'xshatish uchun ishlatiladi. Osmon xuddi tomlarga tegib turganday. (A.Q.) 5. Gumon yuklamasi -dir. Bu yuklama gumon, noaniqlik ma'nolarini ifodalaydi. Shu payt birdan qo'shiq tindi. Nimadir shitirladi. (S.A.) • Affiks }yuklamalardan -gina (-kina, -qina), -dir, -oq(-yo'q), -mi so'zlarga qo'shib yoziladi. Shu kuniyoq havoning aynib qolganligiga qaramasdan Naymanga qarab ketdi. (S.A. ) -ku, -chi, - da, -u (-yu), -a (-ya) yuklamalari so'zlardan chiziqcha bilan ajratilib yoziladi. To'ppa -to'g'ri kirib kelaverganini-ya. (O'U.) Mulla Fazliddin pastroqda to'xtab, qo'l qovushtirdi -yu, yengil bir ta'zim bilan javob berdi. (P.Q.) So'z yuklamalari axir, xatto, hattoki, faqat, nahot, nahotki, xuddi alohida holda yoziladi. Hosili o'rib olingan bug'doyzorlarda, hatto olis yaqindagi bog'larda biron-bir odam qorasi ko'zga chalinmas, hatto qirlarda mollar ham ko'rinmas edi.(O.Yo.) Modal so'zlar haqida ma'lumot Fikrning voqelikka bo'lgan munosabatini ifodalab, modal ma'no bildiradigan so'zlar modal so'zlar deyiladi. Modal so'zlar gapning biror bo'lagiga, shuningdek, butun gapga taalluqli bo'lib gapda kirish so'z vazifasini bajaradi. Modal so'zlar

mustaqil va yordamchi so'z orasidagi turkumlardan bo'lib, ma'no ifodalamasligi jihatidan yordamchi so'zlarga yaqin, gapdagi grammatik o'rni, grammatik ma'nosi va grammatik vazifasiga ko'ra mustaqil so'zlarga yaqindir. Modal so'zlar morfologik jihatdan o'zgarmasligi bilan harakterlanadi. Modal so'zlar gap bo'laklari bilan grammatik jihatdan bog'lanmaydi. Modal so'zlar quyidagi modal ma'nolarni bildiradi: l.Fikrning aniqligini bildiradi: albatta, tabiiy, darhaqiqat, haqiqatan, shubhasiz. Buni Saltanat kichikligida tushunmasdi, albatta. (O'.U.) 2. Fikrning noaniqligini bildiradi: ehtimol, chamasi, aftidan, shekilli, balki, chog'i kabi. Yo yaxshi turmushga haqqi yo'qmi, bu qizlarning? Men haqqi yo'q demadim, shekilli? (O.Yo.) 3. Mavjudlik va tasdiq bildiradi: bor, mayli, xo'p. Odamlar bor, og'zidagini oldirib o'tiradi.(0'.U.) -Mayli, tog'a, sen bir narsani bilib aytayotgandirsan. (S.A.) Menga yomonlikni ravo ko'rmaysan-ku. Xo'p. (S.A.) 4. Afsuslanish, ajablanish, xursandlikni bildiradi: attang, ajabo, xayriyat,afsus, esiz. Afsuski, yashash huquqi odam bolasiga bir marta berilgan. (S.A.) 5. Fikrga munosabat, umumlashganlik yoki tartibni bildiradi: demak, xususan, jumladan, masalan, xullas, binobarin, zero, zotan, chunonchi, birinchidan, ikkinchidan. Xullas, volidai muhtaramamizning iltimoslari rad etilurmu? (P.Q.) Demak, bu qiz uni surishtirgan, kimligini bilmoqchi bo'lgan. (S.A.) 6. Fikmi eslash ma'nosini bildiradi: aytganday, darvoqe, aytmoqchi. Ha aytgancha, dadam Nizomga Dildordan xat keldi, deb aytib keldilar tinch ekanmi? (S.A.) 7. Mayjud emaslikni bildiradi: yo'q. Yo'q haqiqat hech qachon o'z-o'zidan yuzaga chiqmagan. (O'.U.) Modal so'zlar gapda kirish so'z bo'lib keladi. Biroq, bor, yo'q, ehtiimol, chamasi, albatta, shubhasiz, xo'p, mayli, ajabo kabi modal so'zlar so'z- gap holida ham qo'llaniladi. - Voajabo! - dedi u bo'g'ilib. (O.Yo.)Xurshida bonu sekin bosh chayqadi: - yo'q... (O.Yo.) Undov so'zlar haqida ma'Iumot His-hayajon va buyruq-xitobni bildirib, gap bo'laklari bilan grammatik jihatdan bog'lanmaydigan so'zlar undov so'zlar deyiladi. Undovlar garchand his-hayajon va

haydash-chaqirish kabi xitoblarni ifodalasa- da, his-hayajon va haydash -chaqirishga nom bo'lmaydi. Undovlar morfologik belgilarga ega emas, morfologik usul bilan yasalmaydi. Biroq undovlarni takrorlash va juftlash orqali ayrim undovlar hosil bo'lgan: ehhe, voy-bo'y, voy-voy, e-ha, e-voh kabi. Undovlarda ohangning roli kuchli. Binobarin, so'zlar ma'lum ohang bilan aytilsagina his-hayajonni ifodalaydi. Masalan, oddiy tarzda o deyilganda tovush ifodalanadi. -O, do'sti nodon. Koshkiydi, ko'zim ko'r bo'lsa-da, seni ko'rmasam? (O.Yo.) gapidagi o tovushida kuchli his-hayajon ma'nosi mayjud, shu boisdan u "xafalik", "afsuslanish"ma'nolarini bildiradi. Undovlar ma'no xususiyatiga ko'ra ikki xil: his-hayajon undovlari, buyruq-xitob undovlari. His-hayajon undovlari turli his- tuyg'ularni, kechinmalarni bildiradi: o, oh, e, eh. uh, ey, voy, dod, he, a, obbo, ha, o'ho', ehe, attang, vodarig', rahmat, salom, ofarin, balli, barakallo kabilar. Bu xildagi undovlarning his-tuyg'u bildirishida ohang muhimdir. His-hayajon undovlari quyidagi ma'nolarni ifodalaydi: 1. Shodlik, xursandchilik ma'nolarini ifodalaydi. O'ho', zo'r-ku. Egasi kim ekan? (O'.U.) — Obbo, azamat-ey! To'rt yarim sotih kelib qoladi. (S.A.) Xafalikni, charchoqni, og'ir ruhiy qiyinchilikni ifodalaydi. Evoh! U ko'pdan beri shahzodadan qo'rqib yurgani bejiz emas ekan. (O.Yo.) 3. Ta'kid va taajjublanish ma'nolarini ifodalaydi. Eh, Aziz, Aziz!Hech kim qilmagan ishni qilaman, deb ko'krak mushtlab kattaketmay qo'yaqol! (O'.U.) E, tavba! Nima va'da bergan ekan,hayronman! (O'. U.) 4. Urf-odat ma'nolarini ifodalaydi. Jindek mizg'ib olganingdankeyin idoraga chiqasan, xayr. (S.A.) Buyruq-xitob undovlari asosan hayvonlar va qushlarni chaqirish, haydash, harakatlantirish yoki harakatdan to'xtatish uchun ishlatiladi: beh-beh, bah-bah, tu- tu-tu, chu, ish, pisht, xi-xi, tur, (itni), chigi-chigi, ho'sh-ho'sh, kisht-kisht. Buyruq-xitob undovlarining ayrimlari insonga nisbatan ham ishlatiladi. Bunday holda undovlar nom o'rnida ishlatilib, murojatni ifodalaydi: hoy, ey, hey, kabi. Ey , jiyan boshimga balo qo'yding-ku. (S.A.)

Taqlidiy so'zlar haqida ma'lumot Shaxs, predmet va jonivorlarning tovushlariga, harakat va holatning ko'rinishlariga taqlid bildiruvchi so'zlar taqlidiy so'zlar deyiladi. Taqlidiy so'zlar fikrni obrazli, ta'sirchan ifodalash uchun xizmat qiladi. Taqlidiy so'zlar ma'no xususiyatlariga ko'ra ikki xil: Tovushga taqlid bildiradigan so'zlar , shu'Ia- harakatga taqlid bildiradigan so'zlar. Tovushga taqlid bildiradigan so'zlar: qars-qurs, gumbur-gunibur, tap -tup, tapur-tupur, gurs-gurs, piqir-piqir, pix-pix kabi. Tovushga taqlid bildiruvchi so'zlar quyidagicha tovushlarga taqlidlarni ifodalaydi: 1. Insonga xos bo'lgan tovushga taqlid bildiradi: piq-piq, qiqir-qiqir, inga-inga kabi. 2. Hayvonlarga va parrandalar tovushiga taqlidni bildiradi: miyov-miyov, ku- ku, g'ur-g'ur kabi. 3. Narsa va predlmetlarning harakati natijasida hosil bo'ladigan tovushga taqlidni bildiradi. pish-pish, qars-qurs, tars-turs, sharaq-shuriq, gusur- gusur kabi. Shu'la -harakatga taqlid bildiruvchi so'zlar ma'no jihatidan quyidagicha: 1. Shu'la-harakatning ko'rinishiga taqlid bildiruvchi so'zlar: lip- lip, yalt-yult. U tramvay derazasidan lip-lip o'tayotgan past-baland hovlilarga tikilganicha indamay ketaverdi. (O'.U.) Bittasini qo'liga olib aylantirgan edi, derazadan tushayotgan kichik shafaqda yalt-yult nur socha boshladi.(O'.U.) 2. Predmetning ko'rinishi, paydo bo'lishiga taqlid bildiruvchi so'zlar: milt-milt, lapang-Iapang, mo'lt-mo'lt. Unga qarab turgan onaning yurak-bag'ri ezilib, ko'zlaridan mo'lt-mo'lt yosh dumaladi. (S.A.) 3. Kishi yoki predmetning holatiga taqlid bildiruvchi so'zlar: lang, dong, hang-mang, pish-pish. Dildor taxmondan ko'rpa olib ustiga yopib qo'ydi. O'zi oyoq tomondan pish-pish uxlashiga qarab o'tirardi.(S.A.) 4. Narsaning ko'pligiga taqlid qilinuvchi so'zlar: g'uj- g'uj. G'uj-g'uj bo'lib kelayotganiga qaraganda yoyilib yurgan qo'ylar emas.(P.Q.) Taqlidiy so'zlar yakka holda: shaq, qars, gurs, gup, lip, yalt kabi hamda takrorlangan holda ham qo'llaniladi. Taqlidiy so'lar takrorlangan holda qo'llanilsa so'zlarning ikkinchi qismi fonetik jihatdan o'zgarishi mumkin: qars-qurs, hang- mang, paq-puq, g'arch-g'urch. Taqlidiy so'zlar sintaktik vazifa bajarish jihatidan mustaqil so'zlarga yaqin. Ghunki taqlidiy so'zlar gapda barcha gap bo'lagi

vazifalarida keladi. Taqlidiy so'zlar otlashganda ega, to'ldiruvchi, o'z holida aniqlovchi, hoi, kesim bo'lib keladi. O'rdak va qashqaldoqlarning g'aq-g'uqi olamni tutgan.(S.A.) Akajon kallangiz g'ij-g'ij aql-da.(T.Mai.) Jannat xola suratni olib, dag'- dag' titrab turardi. (S.A.) Taqlidiy so'zlardan ot, sifat, va fe'llar yasaladi: qarsak, g'urra, yaltiroq, miltira, guppilla kabi.

Adabiyotlar: 1. H.Jamolxonov. Hozirgi o’zbek adabiy tili. T., 2005 2. M.Mirzayev, C.Usmonov, I.Rasulov. O’zbek tili. T.,1978 3. O’zbek tili leksikologiyasi. T., 1981. 4. B.Mengliyev, O’. Xoliyorov. O’zbek tilidan universal qo’llanma. T., 2007 5. Ne’matov H., Rasulov R. O’zbek tili system leksikologiyasi asoslari. T., 1995. 6. Safarova R. Leksik-semantik munosabatning turlari. T., 1996 7. Qilichev E. Hozirgi o’zbek adabiy tili. Buxoro, 2001 8. S.Rahimov, B.Umurqulov, A.Eshonqulova. Hozirgi o’zbek adabiy tili. T., 2001 9. S.Rahimov, B.Umurqulov. Hozirgi o’zbek tili. T., 2003. 10. www.ziyonet.uz

Похожие

Fe'llarning yasalishi; modal formalari. To'liqsiz va ko'makchi fe'llar

So‘z yasalishi

Sifat yasalishi

Ravishlarning yasalishi

So‘z yasalishi