Fe’l yuzasidan o`tilganlarni takrorlash - Лингвистика - Рефераты

Fe’l yuzasidan o`tilganlarni takrorlash

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

49.5 KB

Fe’l Reja: 1. Qadimgi yuqori nemis tilida fe’llar. 2. Tematik va atematik fe’llar. 3. Fe’llarning shaxs qo’shimchalari bilan sodir bo’ladigan o’zgarishlar.1

Qadimgi yuqori nemis tilida fe’llarga quyidagi grammatik kategoriyalar xos bo‘lgan: 1) zamon kategoriyasi, ya’ni qadimgi yuqori nemis tili davrida ikkita zamon shakli mavjud bo‘lgan: Präsens va Präterit; 2) mayl kategoriyasi, uchta shaklga ega: aniqlik mayli, shart mayli, buyruq mayli; 3) Daraja kategoriyasi. Qadimgi yuqori nemis tili uchun ushbu kategoriya unchalik rivojlanmagan, chunki biz faqatgina aktiv fe’l shakllarini uchratamiz. Passiv unchalik rivojlanmagan bo‘lib uning, mazmuni boshqa tasviriy shaklda ifodalangan. 4) Son kategoriyasi: Singular va Plural; 5) Shaxs kategoriyasi: I, II, III,. Qadimgi yuqori nemis tili davrida fe’llar shaxs bo‘yicha o‘zgaradigan formalardan tashqari, shaxssiz formalarda ham mavjud bo‘lgan, ular quyidagilar: Infinitiv, Partizip I, II. Shakl yasalishi nuqtai nazaridan qadimgi yuqori nemis tilidagi barcha fe’llar uch guruhga bo‘linadi: (morfologik bo’linish): a) kuchli deb nomlanuvchi fe’llar. Bu fe’llarga xos bo‘lgan xususiyatlar o‘zakdagi unli tovushlarning o‘zaro almashinuvidir; b) kuchsiz fe’llar, ya’ni o‘zakdagi unli o‘zgarmaydi, Partizip II shakli -t yordamida yasaladi; c) Preterito- presentiya fe’llari. Kuchli fe’llar paydo bo‘lishi nuqtai nazaridan eng qadimiy hisoblanadi va ular hind -ovropa tillari oilasiga mansub bo‘lgan barcha tillarda uchraydi. Kuchsiz fe’llar esa kuchli fe’llarga nisbatan ancha keyin sodir bo‘lgan, ya’ni ular boshqa so‘z turkumlaridan kelib chiqqan. Suffikslarning tabiatiga ko‘ra, kuchsiz fe’llar uchga bo‘linadi (german tillarida esa ular to’rtga bo‘linadi: -ja; -on; -ai;[ε]; -na -no: fulljan, sokjan, nasjan; haban-habaida; salbon, mahhon, lonon; na-fullnan-fullnoda(fulls). 1. - en suffiksiga ega bo‘lgan kuchsiz fe’llar ko‘pincha sifatlardan yasaladi: kurz- kürzen; stark- stärken; 2. -on suffiksiga ega bo‘lgan kuchsiz fe’llar, masalan: salbon-salbe; badon-bad; lonon – lohn va boshqalar. 3. -e suffiksiga ega bo‘lgan fe’llar: haben, halten, fragen va boshqalar. Präsens indikativda tuslanish . Kuchli fe’llar Präsens Indikativda tuslangan paytida qabul qiladigan shaxs qo‘shimchalari kuchsiz fe’llardan farq qilmaydi. Shu sababli bu fe’llarning tuslanish sistemasini birgalikda ko‘rib chiqish mumkin. a) kuchli fe’llar: neman, faran Singular Plural Singular Plural2

I. nimu nemames faru faren II. nimis nemet feris faret III. nimit nemant ferit farant I klass kuchsiz fe’llari II klass kuchsiz fe’llari I. suochu suochemes-ames salbom(on) salbomes II. suochis suochet- at salbas(-st salbot) III. suochit suochant-ant salbot salbont 3 klass kuchsiz fe’li : haben. Singular Plural habem (-en) habemes habes (st) habet habet habent Ko‘pchilik hind-ovropa tillarining Präsens zamon shakliga mos bo‘lgan xususiyatlaridan biri fe’l tarkibida tematik unli deb ataladigan va -«e», -«o» shakliga ega bo‘lgan elementlarning mavjudligidir. Bu element, ya’ni tematik unli o‘rta yuqori nemis tilida «-i» va «- a» shaklida namoyon bo‘ladi. O‘z tarkibida mana shunday elementlariga ega bo‘lgan fe’llar tematik fe’llar deb ataladi. Shu tariqa Präsens shaklidagi tematik fe’llar 3 elementdan iborat bo‘ladi, ya’ni qadimgi yuqori nemis tilida II shaxs birlik nim+i+is ; ko‘plikda nem+a+nt. Demak o‘zak nim(nem)+ tematik unli +i(+a)+ shaxs qo‘shimchasi - s(nt). Kuchli fe’llarda -i elementi II-III shaxs birlik shakliga xos bo‘lgan hodisadir, -a unlisi esa II- III shaxs ko‘plik shaklida uchraydi. Umuman olganda fe’llar tarkibidagi tematik unlilar muhim rol o‘ynaydi, jumladan bu tematik unlilar fe’l o‘zagidagi unlilarning o‘zgarishiga ma’lum ta’sir ko‘rsatadi. Masalan: Brechung hodisasi tematik unlilar xarakteriga bog‘liq: nehmen-nimmst-nimmt. Qiyoslang: neman-nimis-nimit. Qadimgi hind-ovropa tillarida atematik fe’llar ham juda ko‘p tarqalgan. Bunday fe’llarning asosiy xususiyati shundan iboratki, ularda shaxs qo‘shimchalari to‘g‘ridan-to‘g‘ri fe’l o‘zagiga qo‘shiladi. Boshqacha qilib aytganda, tarkibida bunday xususiyatga ega bo‘lgan fe’llar atematik fe’llar deb ataladi. Shuni ta’kidlash lozimki, hind-eron tillaridan tashqari,3

barcha hind-ovropa tillarida Präsens zamon shaklida atematik unlilar yo‘qola borgan. Nemis tilida, boshqa german tillaridagi kabi atematik unlilar juda kam miqdorda saqlanib qolgan. Bunday fe’llar odatda I shaxs birlikda -m qo‘shimchasini oladi . -M qo‘shimchasi I shaxsdan tashqari 2-3 klasslarga mansub bo‘lgan kuchsiz fe’llarning I shaxs birlik shaklida ham uchraydi. Masalan: qadimgi yuqori nemis tili I shaxs birlik salbom, habem, optativ( shart mayli Präsens-salbo, habe), bunday holatlarda hind- ovropa tillardagi “- mi ” german tillarida “-m ” ga tog‘ri keladi. Ko‘pchilik german tillarida urg‘uning xarakterli o‘zgarishi munosabati bilan tematik unlilar birlik va ko‘plikda qonuniy ravishda almashib qo‘llanish tendentsiyasi buziladi. Natijada tematik unlilar ko‘p hollarda shaxs qo‘shimchalari bilan qo‘shilib ketadi. Shu tufayli german tillarida ikki morfemali so‘zlar yuzaga keladi. Fe’llarning Präsensdagi shaxs qo‘shimchalari qadimgi yuqori nemis tili davridagi Präsensda quyidagi xususiyatlarga ega bo‘ladi: I shaxs birlikda barcha kuchli fe’llar va 1- klassga mansub bo‘lgan kuchsiz fe’llar shaxs ko‘rsatkichi sifatida - u qo‘shimchasiga ega bo‘ladi. IX asrdan boshlab ushbu qo‘shimcha - o ga aylanadi. 2-3- klassga taalluqli kuchsiz fe’llar I shaxs birlikda qadimgi hind-ovropa tillaridagi atematik fe’llar kabi -m qo‘shimchasini oladi. IX asrning oxirlarida -m qo‘shimchasi -n ga o‘tadi. II shaxs birlikda esa barcha kuchli fe’llar va 1- klassga mansub bo‘lgan kuchsiz fe’llar - is qo‘shimchasini oladi. Kuchli fe’llar o‘zagidagi - e va -o unlilari II shaxs birligida - i va -u ga o‘tadi: neman-nimis; ziohan-ziuhis. 1-3 - klass kuchsiz fe’llarida -i o‘rniga asos yasovchi -o va -e suffikslari ishtirok etadi. Bu fe’llarda dastlabki davrlarda II shaxs birlik qo‘shimchasi -is, -os, -es shaklida bo‘lib, IX asrdan boshlab bunga -t qo‘shiladi va -ist, -ost, -est shakliga ega bo‘ladi. X-XI asrlardan boshlab esa II-III shaxs birlik shaklida shaxs qo‘shimchalari tarkibida -i, -o, -e unlilari reduktsiyaga uchraydi va ular bir xil ko‘rinishga, ya’ni -e shakliga ega bo‘ladi. I shaxs ko‘plikda fe’llar -ames, -emes kabi qo‘shimchalarni oladi. IX asrdan boshlab ushbu qo‘shimchalar bilan birga –en, -oen qo‘shimchalari ham qo‘llanila boshlanadi. X va XI asrlarga kelib faqat - en, -oen saqlanib qoladi. III shaxs ko‘plikda -ant qo‘shimchasi ko‘pincha kuchli fe’llarda uchraydi. Kuchsiz fe’llarda esa qo‘shimcha tarkibidagi -a unlisi o‘rniga asos yasovchi -e, -o suffikslari qo‘llaniladi. Kuchli va kuchsiz fe’llarning o‘tgan zamon Indikativ shaklida tuslanishi4

a) kuchli fe’llar: neman, faran. Singular Plural 1. nam, fuor, zoch namun-es, fuorum, zugumen 2. nami, fuori, zochi namit, fuort, zugut 3. nam, fuor, zoch namun, fuorun, zugum 1-klass kuchsiz fe’li: Singular Plural 1. suochta suochtum 2. suochtos(-ost) suochtut 3. suochta suochtun 1- klassga taalluqli bo‘lgan - salton fe’li va 3- klassga mansub bo‘lgan haben fe’li ham xuddi shunday tuslanadi. Misol tariqasida keltirilgan fe’llarning paradigmasidan (shaxslar bo‘yicha o‘zgarishidan) ko‘rinib turibdiki, kuchli va kuchsiz fe’llar o‘rtasidagi farq ularning shaxs qo‘shimchalarida emas, balki fe’llarning o‘zgarishidadir. Shu fe’llar o‘tgan zamon shakli o‘zakdagi unli fonemalarning Ablaut qonuniyati asosida o‘zgarish yo‘li bilan yasaladi. Kuchsiz fe’llar bu sohada -t dental suffiksidan foydalanadi. Kuchli va kuchsiz fe’llarning shaxs qo‘shimchalari o‘rtasidagi farq asosan birlik shaklida namoyon bo‘ladi. Ko‘plikda esa farq sezilmaydi. I va II shaxs birlikda kuchli fe’llar nul qo‘shimchasiga ega bo‘ladi, kuchsiz fe’llar esa ushbu shaxslarda dental suffiksi bilan bir qatorda -a suffiksiga ega bo‘ladi. II shaxs birlikda kuchli fe’llarda -i qo‘shimchasi ishlatiladi. Kuchsiz fe’llarda esa II shaxs birlikda dastlab - os qo‘shimchasi ishlatiladi, keyinchalik Präsensdagi kabi –t, ya’ni - ost ham qo‘lanila boshlanadi. Ko‘plikda kuchli va kuchsiz fe’llar Präterit shaklida bir- biridan farq qilmaydi, lekin ta’kidlash lozimki, dastlabki yozma yodgorliklarda I shaxs ko‘plik qo‘shimchasi -um shaklida uchraydi. IX asrdan boshlab - m o‘rniga -n (namum-namun) qo‘llanila boshlaydi. Shunisi xarakterliki, kuchsiz fe’llarning o‘tgan zamon ko‘rsatgichi -t suffiksi to‘g‘ridan - to‘g‘ri fe’l o‘zagiga qo‘shilmaydi, balki bu fe’lning maxsus suffiksiga qo‘shiladi va shu sababli qadimgi yuqori nemis tilidagi kuchsiz fe’llar Präterit shaklida quyidagicha ko‘rinishga ega bo‘ladi:5

1 kl. - ita ; 2kl. - ota ; 3 kl. - eta. I klass fe’lining qo‘shimchasidagi -i unlisi cho‘ziq bo’g’inlardan keyingi holatlarda tushib qoladi. Masalan: qadimgi yuqori nemis tilida: nerien-nerita; got tilida: nasjan-nasida ; qadimgi yuqori nemis tilida: legen-legita ; got tilda: lagjan-lagida . O‘rta yuqori nemis tili . O‘rta yuqori nemis tili davrida urg‘usiz bo’g’indagi barcha unlilar redaktsiyalashib, -e ga aylanadi. Otlarning turlanishida muhim rol o‘ynagan bu fonetik hodisa, fe’lning tuslanish sistemasiga ham o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Fe’llarning tuslanish sohasida ham shaxs qo‘shimchalari sistemasi ancha soddalashadi va soddalashish kuchli fe’llarda ham amalga oshadi. Masalan: nemen . q. yu. n. o‘r. u. n. Singular Singular 1. nimu nime 2. nimis(t) nimest 3. nimit nimet. Plural Plural 1. nemames nemen 2. nemet nemet 3. nemant nement Tuslanish paradigmasidan ko‘rinib turibdiki, III shaxs ko‘plikda -ent suffiksi o‘rta yuqori nemis tilida ham saqlangan, lekin yozma yodgorliklarga diqqat bilan nazar tashlasak, bu yerda ham soddalashish tendentsiyasi mavjudligini ko‘ramiz. Masalan : -ent o‘rniga -en qo‘llanila boshlaydi. Ya’ni yuqori nemis tili davriga kelib barcha fe’llarning III shaxs ko‘plik shaklida - ent o‘rniga - en ishlatila boshlaydi. Yangi yuqori nemis tili davrida urg‘usiz bo’g’indagi -e unlisi ham reduktsiyalashadi va II-III shaxs birlikda va II shaxs ko‘plikda -t dan oldin - e tushirilib qoldiriladi, lekin kuchli fe’lda ham, kuchsiz fe’lda ham fe’l o‘zagi -d, -t (chn, fn, qn) undosh tovushlari bilan tugallansa bunday holatlarda asos bilan shaxs qo’shimchasi o‘rtasida -e keladi: reiten-reit-e-st-reit–e-t; baden-bad-e-st-bad-e-t. O‘zagidagi unlisi Umlaut va Brechung natijasida o‘zgaradigan kuchli fe’llarga ham - e unlisi qo‘shilmaydi: geban-gibst-gibt-gebt ; laufen-läufst-läuft-lauft . Boshqa hollarda esa -s va -t tovushlaridan oldin -e unlisining qo‘llanilishi qat’iy qoida bilan6

cheklanmaydi, ya’ni -e unlisi qo‘llanishi va qo‘llanilmasligi ham mumkin: schreiben- schreib-(e)st- schreib-(e)-t-schreib-(e)-t; fähr-(e)st-fähr-(e)t >fahr-(e)t. fahren- (II shaxs ko‘plik). Lekin ko‘pincha bunday hollarda ham - e tushirilib qoldiriladi. 7

Похожие

Fe’l nisbаtlаri

Fe’l. Sifatdoshlar

Fe’l mаyllаri

Fe’l so‘z turkumi

Qadimgi Turkiy etnonimlar yuzasidan suhbat