logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Лингвистика
  4. Fe`l turkumi tahlili

Fe`l turkumi tahlili

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

125 KB
Скачать
Fe`l turkumi tahlili Reja: 1. O`timli va o`timsizligi 2. Bo`lishli - bo`lishsizligi 3. Qaysi nisbatdaligi 4. Fe`lning xoslangan shakli 5. Shaxs- soni 6. Zamoni 7. Mayli 8. Gapdagi vazifasi Namuna: o`qigan - o`timli fe`l, bo`lishli, aniq nisbat, sifatdosh, III shaxs birlik, o`tgan zamon, aniqlik mayli, gapda aniqlovchi vazifasida kelgan. Tushunsa- o`timsiz, bo`lishli, aniq nisbat, sof fe`l, III shaxs birlik, kelasi zamon, aniqlik mayli, gapda ergash gapning kesimi vazifasida kelgan. 82-mashq. Fe`llarni topib, ma`nosini izohlang, so`rog`i va gapdagi vazifasini ayting. 1.Qani endi sizday o`qigan, ilmli kishilar bo`lsa-yu, mashinaning tiliga tushunsa, o`zi ham antiqa mashinalar yasasa...(M.I.) 2. Kulish bilan yig`lash orasida katta farq bor. Kulish bilan kulmasdan tekkina jiddiyat saqlab turish orasida ham anchagina masofa bor. (Ch.) 3. Shu payt mashina qisqa-qisqa signal berib tepalikka chiqib keldi-da, xuddi shiypon pillapoyasi oldida to`xtadi.(S.A.) 4. Yo`lovchilar o`rinlaridan turishdi, yuz-qo`llarini yuvib, nonushtaga hozirlik ko`rishdi. (M.) 5. Bir necha daqiqadan so`ng uchovlari mashinaga o`tirib eski shahar tomon yurdilar. (T.Mal.) 6. Otabek to`satdan o`zgarib, boyagi asabiylik holatini yo`qotdi, shundog` bo`lsa ham o`zini yig`ib kulgan bo`ldi.(A.Qod. ) 7. Shug`ullanay chala qolgan fanlarim bilan .O`g`lim hayot bizga emas abadiy yo`ldosh. (M.Sh.) 8. Oldinda suv to`ldirilgan choh va o`n bir paxsalik baland devor bilan o`ralgan. Andijon qo`rg`oni ko`rindi.(P.Q.) 9. Shamol kuchaygandan kuchayib bulutni surib ketdi.(S.A.) 10. Shu mahal ko`cha eshigi birdan ochildi. (M.I.) 11. Guzarning o`rtasida shoxlari qurib-qovjirab qolgan bir tup shotut o`sardi.(O.Y.) 83-mashq. Gaplarni o`qing.O`timli va o`timsiz fe`llarni aniqlang. 1.So`nggi so`zlarni aytayotganda cholning ovozi tahdid bilan yangradi-yu, “Ali Qushchi beixtiyor seskanib ketdi.(O.Y.) 2. Tanishuv so`ngida ular chekkaroqda iymanib turgan ikki qizga yaqinlashdilar. (T.Mal.) 3. U shoir tabiat yigit bo`lgani uchun ham salga ezilar, salga suyunar, salga bo`shashar edi, ayrimlar bir shiddat bilan oladigan ishni u ba`zan rosa mijgovlanib, ming o`ylab, ikkilanib oxiri ko`ngliga o`tirishgandagina bir yoqlik qilardi. (O`.U.) 4. Qiziq, shu gaplarni aytgan sakson yashar cholga odam ishonardi.(M.Do`st). 5. Kichkina derazadan kirgan quyoshning bir tutam so`niq shu`lasi hujrani sal yoritdi. (O.) 6. Qabulga kelgan qiz o`zini kamtarin tutardi, hatto, har bir harakatida ana shu kamtarlikni bo`rttirib ko`rsatishga intilardi, u g`amgin va xayolchan gapirib hikoyasi davomida necha- necha marta uh tortdi.(Sh.R.) 7. U kuchini yig`ib, o`rnidan turishga intilgan edi. Tizzasining ko`zida qattiq og`riq sezdi-yu, yana yiqilib tushdi.(Sh.R.) 84-mashq. Gaplarni o`qing. O`timli va o`timsiz fe`llarni aniqlab, qanday usul bilan hosil bo`lganini tushuntiring. 1. Ko`zlarida yosh yaltirardi, yuzlarida oqib tushayotgan ko`z yoshlarining izi bilinib turardi.(Sh.R.) 2. U odatda bog` tomonga o`tib, qizg`in ketayotgan binokorlikni aylanar va keksa ustalarning bo`lajak imorat to`g`risidagi maqtovlarini eshitib, hordig`ini chiqarar edi. (A.Q.) 3. Men qayerga borib keldim? odamlar buni biladimi? ana shuni odamlarga bildirgim keldi. Qayerga bordim, qayerda bo`ldim, barini aytib, maqtangim keldi.(T.M.) 4. U yarim kechada notanish odamlar kelib, onasini usti yopiq qora mashinada olib ketishganini biladi. (T.Mal.) 5.Nazarida uy torayib lahadga aylanayotganday bo`ldi. Yuragi o`ynab, deraza tokchasidagi tugmani bosdi. (T.Mal.) 6. Ular uyini tintib nimadir qidirishgan? Tarhlarni tashlab ketishibdi.Demak suratlarni izlashgan.(P.Q.) 7. Xotin ichkariga kirdi va qushbegi oldiga borib unga nimadir berdi-da, orqasiga qaytib eshik yoniga kelib turdi. Xotinning berib ketgan narsasi uch, to`rt buklangan bir qog`oz edi. Qushbegi sekin-sekin qog`oz taxlarini ocha boshladi. (A.Qod.) 8. Nihoyat, oradan bir yil chamasi vaqt o`tib Marg`ilonga qatnash yetti- sakkizga yetgach, O`zbek oyimning g`idi-g`idisi bilan bo`lsa kerak Yusufbek hojida ham bir o`zgarish ko`rila boshlaydi. (A.Qod.) 85-mashq. O`timli va o`timsiz fe`llarni hosil bo`lish usulini aniqlang. O`qi, keltir, yurg`iz, o`tkaz, ishlat, boshla, tinchit sovut, yoqtir, sayla, kuyla, qara, eshit, o`stir, ko`rsat, yubor, chaqir, qol, kel, yugur, kechik, angla, so`ra, ishla, ko`rildi, yozdi, qizishdi, yig`ishtirdi, yubordi, aytdi, kelishdi, yuvildi, ishlatdi, yozdirdi, qizitdi, kiyindi. 86-mashq. Gaplarni o`qing.Bo`lishli va bo`lishsiz fe`llarni aniqlang. 1. Siz shu kungacha barcha ixtiyorni o`g`lingizga topshirib bolani bola qilmadingiz, bir xudbin qildingiz. (A.Qod.) 2. So`roqni yakunlab, qiz chiqib ketgandan so`ng ham ancha paytgacha qo`li ishga bormadi. (T.Mal.) 3. Mulla Fazliddin ularni quvlab yetolmasligini sezdi-da to`s-to`polon bo`lgan uyga qarab intildi va ochiq yotgan po`lat sandiqning tepasiga keldi. (P.Q.) 4. Mirzo Ulug`bek o`shanda bu gapga ishonqiramasa ham, tarixiy risolalaridan birini berdi.Bir oydan keyin esa ipak qog`ozga ko`chirilgan o`z risolasini ko`rib, hayratda qoldi; risola chindan ham bo`lakcha bir xusnixat va nafosat bilan ko`chirilgan edi. (O.Y.) 5. Mirsalim uning nima demoqchi ekanini darrov fahmlab, gapirtirgani qo`ymadi. (Sh.) 6. Nahotki, biron marta uni eslamadim, nahotki shundoq qadrdon uchun yuragimning bir burchida joy topolmadim.(S.A.) 7. Bu gap shahzodaga uncha yoqinqiramadi. Devqomat Jaloliddinning peshonasida qizillik paydo bo`lib, lablari oqardi. (M.) 8. Ashulaning bo`linishini istamagan qiz javobni kalta qilib, yana serna`sha qo`shig`ini boshladi. (Ch.) 87-mashq. O`qing, bo`lishli va bo`lishsiz fe`llarni aniqlab, ikki ustun shaklida yozing, bu bo`lishli va bo`lishsizlikni hosil qilgan vositani belgilang. 1. Bu buyruqqa na ona e`tiroz qildi va na qiz.(Ch.) 2. Onasining ko`zlarida shuncha iztiroblar qaynab toshgani holda yosh qizning sodda ko`ngli ularni ko`rolmas edi. (Ch.) 4. - Kim ekan, shu xonaga ulayvermaysanmi? (T.Mal.) 3. Ishqilib, ko`p qatori bolaginamning rizqi uyidan uzilmagan bo`lsin. Voy oting o`chgur urush, ne-ne yostiqlarni ko`z yoshdan ho`l qilmayapsan-a! (S.A.) 4. Xalq ham qo`l ko`tardi-yu, lekin un chiqarmadi.(M.I.) 5. Mehribonligiga ham ishonma. Jonu dili amal, shuhrat bo`lgan odamdan yaxshilik kutma.(T.Mal.) 6. Bu kuyinishlarga Razzoq so`fi javob ham bermadi. Indamasdan, teskari burilib oldi. (Ch.) 7 - Bu so`zni yolg`iz faqir eshitdim, mavlono.Boshqa bir kimsa eshitmasin. Bu so`zni o`g`lim ham eshitmasin! (O.Y.) 8. Men ilgariroq bilmaganman, agar bilsam ilgarigi she`rlarimni pochta orqali yubormasdan o`zim olib kelar edim. (A.Q.) 9. -Men buni ko`rganman, ammo gaplashmaganman, — dedi Ehson, uchinchi signal bo`lib qizlar chiqib ketgandan keyin .(A.Q.)10. Xalq Yusufbek hojidan bir zarra yomonlik yoki bo`lmag`ur bir kengash eshitmagan va shuning uchun ul qayoqqa yursa, shu yoqqa borishga hozir turar edi. (A.Qod.) 88-mashq. Bo`lishsizlikni aniqlab bo`lishsizlik qanday usul bilan hosil bo`lganligini ayting. 1. Ali Qushchiga xonada nimadir yetishmayotganday bo`lib, atrofiga qaradi, qaradi-yu, bir zum angrayib qoldi. Ikki tomondagi kitoblarga to`lib turadigan qubbali javonlarda na bir kitob bor edi, na bir qo`lyozma! (O.Y.) 2. Choparlar hali yo`lda. Urush to`poloni Andijonga yetib kelganicha yo`q. (P.Q.) 3. Bandi Solor yo`lida boshqa hech kim ko`rinmas edi.(P.Q.) 4. Yoqubjon o`zini ishga haddan tashqari berilib ketgan va uning gapini eshitmaganga soldi. (A.Q.) 5. -Bir haftadan beri ko`rmagan edim, dedi Saidiy. (A.Q.) 6. Oradan bir soat o`tmadi, butun do`konlar yopilib, Toshkand ko`chalari chiplar bilan to`ldi. (A.Qod.) 7. U allaqachon yozishdan to`xtab, erkin va xotirjam o`tirardi...(Sh.R.) 8. Oftob endi botgan , biroq hali qorong`u tushmagan edi. (O.Y.) 9. Bugun Nigoraning tug`ilgan kuni.Bu sirni to`rt kishilik mitti otryadda hech kim bilmaydi. Nigora buni oshkor qilib, ziyofat bermoqchi ham emas. (O.Y.) 9. Shokir ota qarshisida o`tirgan bezorilarning tegajakligidan, shallaqiligidan xunob bo`lgan va qahrlangan esa-da, indamadi. (O.) 10. -Uzr, ustoz, -dedi, -Abror yo`lda ilashib edi, qol, deb aytishni ilojini topmadim. (M.Do`st.) 12. Bu yerga deyarli hech kim kirmasdi. Faqat juda baland darajali mehmonlar kelganda shu joyda kutiladi.(O.) 89-mashq. Gaplarni o`qing. Aniq nisbat shakldagi fe`llarni aniqlang. 1. Jalil uyga sig`madi. Ko`chib kelganidan beri endi uyi tor, juda tor tuyuldi. Devorlar uning ustiga tog` qoyalari kabi bostirib kelib, bo`g`ganday bo`ldi. Oshxonaga chiqib, muzdek suv simirdi. Mehmonxonada u yoqdan bu yoqqa yurdi.So`ng... kiyindi. Ko`chaga chiqdi.(T.Mal.) 2. Yo`q, u ishonmaydi, kitobiy gaplarni rost, rost gaplarni kitobiy deb o`ylaydi u. (M.Do`st.) 3. U dasturxonga ovqat qo`yganda ham, choy uzatayotganda ham mayus edi. (S.A.) 4. Suhbat ortiq qizimadi undan bundan gaplashib, choy ichishdi. Uzundan-uzoq duodan so`ng mehmonlar qo`zg`alishdi. (O.) 5. O`shanda tajriba uchun ekkan g`ozalar kuz kirganda ham gullamagan edi. Butun mavsum kutdi, ammo bitta dona ko`sak ham tugmadi.(O`.U.) 6. Tashqaridan yana ayol kishining qattiq-qattiq gapirgan o`ktam ovozi, so`ng Oysuluv xolaning allanimalar deb zorlangan tovushi quloqqa chalindi.(O.Y.) 7. Poyonsiz cho`l qish uyqusidan uyg`ongan. Qo`riqning har tomonida odamlar ko`rinardi. Ular qandaydir yumushlar bilan band bo`lib, tinmay harakat qilardilar. (Sh.R.) 8.-Manim birinchi xolis tilagim, albatta mazlum xalq tilidan bo`ladir: mundan so`ng Toshkand hokimlig`iga har qanday bo`lmag`ur odam qo`yilmasin(A.Qod.) 9. Maktabda ham ancha imkon bor ekanu, qilmabdi. hammasini taroziga solib, o`lchab mo`ljallab qo`ydi.(Sh.) 10. U hokimni tanisa ham, parvo qilmay, ashulasini baralla qo`yib borardi.(M.) 90- mashq. O`zlik nisbati shaklidagi fe`llarni topib, yasalishini tushuntiring. Gaplarni ko`chirib, nisbat yasovchilarni tagiga chizing. 1.Qutlug` Nigor xonim tez o`rnidan qo`zg`alib: - Hozir.. hozir borib ayttirib yuborurman, dedi va chodir eshigiga yo`naldi. (P.Q.) 2. Sal kun o`tmay, harbiy komissarlikdan, o`g`lingiz Vatan uchun janglarda qahramonlarcha halok bo`ldi, degan xat oldi.Tog`a o`z yog`iga o`zi qovurildi. (S.A.) 3. G`ulomjon shoshib borayotganda ana shu shoxlar oyoqlariga o`ralashib qoldi-yu, hovuzning qoq labiga tizzasi bilan gursillab yiqildi. (M.I.) 4.Temur Malik chodir ichidan qaytib chiqib ketishini ham, ketmasini ham bilmay qotdi. Lablari so`zga kelmay gung bo`ldi. Shu turgancha turib, yerga gurs etib yiqildi. (M.) 5.- Mumkinmi?-eshik tirqishidan xotin kishining boshi ko`rindi. Sodiq ichkariga taklif etsa ham u kirishga tortinardi.(Sh.) 6. -Rostdanmi? -dardiga davo topgandek Musharraf yashnab ketdi. Keyin birdan ikkilandi. (Sh.) 7. Oxiri Kumush nimadandir cho`chigandek bo`ldi, yengilgina bir harakat bilan o`zini ichkari yo`lak tomonga burdi. Bu burilishdan uning orqa o`ngini tutib yotkan kokillari to`lqinlandilar. (A.Qod.) 8. Kumushbibi begona qo`ldan seskandi va qo`llarini qutqazmoqqa turishib:- Ushlamangiz, -dedi ham siquvchi qo`ldan qutilish uchun orqaga tislandi. (A.Qod.) 9. Akmal qattiq signal chalib kelayotgan “Volga”ga yo`l berib, Rasul Nuriddinovga yuzlandi. (O.Y.) 10. Muhiddin Jabborovich bir zum o`qariq bo`yida to`xtab oftob hovurida jivirlayotgan keng paxtazorga tikildi. (O`.U.) 91-mashq. Majhul nisbatdagi fe`llarni ajrating yasalishini aniqlang, o`zlik nisbatdagi fe`ldan farqini tushuntiring. 1. Chodirning ichi o`rdaday keng, tagiga somon va poxol to`shalib, ustiga brezent tashlangan. (O.Y.) 2. Beklarning mashvaratida samarqand yurishini ramazon oyidan boshlashga tayyorlik ishlarini asosiy qismini O`shning o`zidayoq bitirib ketishga qaror qilindi. (P.Q.) 3. Ikromjon bu yog`ochlardan qancha taxta tildirish mumkinligini chamalab ko`rdi. Boradigan xo`jaliklarga quriladigan uylardan ortib qoladi.(S.A.) 4. U Risolat kampir bilan so`rashib chiqqach, mehmonxonaga o`tishdi. Osh ikki laganga suzildi. Elchinning qorni och bo`lsa - da, tomog`idan ovqat o`tishi qiyin edi. (T.Mal.) 5. Bugun tungacha cho`g` zarur bo`lgani sababli o`choqqa o`t qalandi. (T.Mal.) 6. Katta-kichik yo`llarning hammasi qum bilan ko`milgan edi. Ilonizi bo`lib ketgan yolg`izoyoq yo`ldan esa asar ham ko`rinmasdi. (Sh.R.) 7. Xavfli joylarga yotqizish uchun uyushqoqlik bilan tosh, shox- shabba va yangi kesilgan novdalar keltirildi. (Sh. R.) 8. Yonilg`i to`la bochkalar, traktorlarning ehtiyot qismlari ko`chma qum tagidan chiqarildi. Yaqindagina keltirilgan vagonchalarda tortib o`rnatildi. (Sh.R.) 9. Kasalxona binosining birinchi qavati ham yoshlar kafesiga o`xshagan oynavand bo`lib, uzoqdan juda chiroyli ko`rinardi.(O.Y.) 10.Endi kimdandir surishtirishi kerak... “Bu g`o`zalarning rejimi qanday” bo`ldi? Nima ozuqalar berildi? Chigiti qachon ekilgan? Qachon sug`orilgan? Vaholanki, chekankasi qachon o`tkazildi. (O`.U.) 92-mashq. Gaplarni o`qing. Birgalik nisbati shaklidagi fe`llarni topib, ko`chiring, nisbat yasovchi qo`shimchalar tagiga chizing. 1. U yarim kechada notanish odamlar kelib, onasini usti yopiq qora mashinada olib ketishganini biladi.(T.Mal.) 2. To`satdan allaqanday jimib qolgan ulamoi kiromlar shayx hazratlariga barobar burilib qarashdi. (O.Y.) 3. Erta bilan dalaga ketish oldidan Ummatalining uyiga uni muborakbod qilish uchun hamqishloqlari turnaqator bo`lib oqib kelishardi. (S.A.) 4. Hofizlar hamon qo`shiqni balandlatishardi. Ular ishq, vafo, mardlik haqida kuylashardi. (S.A.) 5. Hademay hokim, Teshaboy, mingboshi, oqsoqollar, ellikboshilar toqqa chiqib kelishdi. Ular Alim buva bilan Hasan so`fining bor- yo`qlariga ham parvo qilmay, o`rtada to`xtashib, qilinadigan ishlar ustida so`zlasha boshladilar. (M.I.) 6. Ko`p o`tmay hamxonalari kelishdi. “Eng kichik ilmiy xodim”Anvar bilan salomlashib, hol-ahvol so`ragach, kitob varaqlashga tushdi.(T.Mal.) 7. Peshtoqsiz uy tomi ochib tashlangan, oftobning o`tli nafasiga qaramay, ustalar ishlashyapti. (P.Mal.) 8. Yo`lovchilar o`rinlaridan turishdi, yuz-qo`llarini yuvib, nonushtaga hozirlik ko`rishdi. (M.) 9. Maydonning chetida qachonlardir otxona vazifasini o`tagan eski bostirma bo`lib, uni buzish mo`ljallangan edi. Buzishayotib uning bir burchida qaldirg`och uyasini ko`rib qolishibdi.(Sh.) 10.Qizlar o`zlarining bir turlikkina so`zlashishlari bilan Kumush ila ko`risha boshladilar.(A.Qod.) 93-mashq. O`qing. Orttirma nisbat shaklidagi fe`llarni topib, yasalishini tushuntiring. Gaplarni ko`chirib, nisbat yasovchi qo`shimchalarni belgilang. 1. Mulla Fazliddin bu haqda boshqa gaplashmadi. Ertalab nonushtadan keyin xizmatkoriga aytib, bostirmada turgan har ikkala otni ham egarlatdi. (P.Q.) 2. Bobur sakrab o`rnidan turdi-yu, opasining qo`lidan olib, uni o`rnidan turg`azdi. (P.Q.) 3. Saltining onasi bilan katta onasi uni o`zi tenglik yosh qizlar bilan birga olis joyga yuborarkan, ehtiyot tomonini ham unitmagan edilar. (Ch.) 4. Institutga kiraverishda to`rxalta ko`targan o`rta yosh kishi uni to`xtatdi. (T.Mal.) 5. Aziza onasidan eshitgan xushxabarni o`sha kuniyoq oqizmay-tomizmay Qodirga etkazdi. (Sh.) 6. “Anjir” so`zi Mirsalimning “ilm do`lana emas, o`zi gullab, o`zi pishsa, u anjir, parvarish talab qiladi” degan o`z so`zini yodiga tushirdi. (Sh) 7. Musharrafning laqqa tushganini ko`rgan Mirsalim unga yo`l-yo`riq berdi, hatto gapni nimadan boshlab qanday tamom qilishigacha uqtirdi. (Sh.) 8. Rasul paxtakor mehnatining butun uqubatini korsatuvchi asarlar kamligini yaxshi bilar, bu haqda ko`p kuyunib gapirardi. (O.Y.) 9. … Ayni o`sha Aziza ishdan keyin qaynotasinikiga boraman, degan kuni kechga yaqin Rasul Olloyorovich Muhiddin Jabborovichni “tez kirsinlar”, deb chaqirtirib qoldi. (O`.U.) 10. Respublikada mashhur Mahamat Turdiboyevning gaplarini qaranglar!-Zokir Qo`shmoqov faqat shu yerdagina gazeta maqolasini eslatdi.(O`.U.) 94-mashq. O`qing. Fe`llarni topib , fe`l nisbatlarini aniqlang. Ularni quyidagi jadvalga joylashtiring. nisbatlar misollar aniq o`zlik majhullik birgalik orttirma 1. U xonasiga kirgach, joyiga o`tirgisi ham kelmadi.(T.Mal.) 2. O`g`illari shahar ko`chalari, ayrim imoratlar haqida gapirishar, Manzura esa ularning zavqini baham ko`ra olmas edi. (T.Mal.) 3. Dag`-dag` qaltiragan a`lo hazratlarining vajohati shunday qo`rqinchli ediki, eshik oldida turgan ulamolar beixtiyor chekinib, unga yo`l berishdi. (O.Yo.) 4. Ana, oldinda har biri gumbazday- gumbazday cho`ng qoyalar, g`adir- budir xarsang toshlar ko`rindi. (O.Y.) 5. Shaharda qolgan beklar bundan xabar topganlaridan keyin qal`a darvozasini ochtirdilar. (P.Q.) 6.Hofizlar qo`shiq boshladi. Odamlar jimgina bosh egib tinglashardi. (S.A.) 7. Hamma ovqatga kelib bo`lgan edi. Randalanmagan taxtadan yasalgan omonat uzun stol atrofida kishilar chaqchaqlashib o`tirishibdi. (S.A.) 8. Cholning dami ichiga tushib ketdi. U o`zining oq ko`ngillik bilan aytgan gapini o`ziga nadomat toshi bo`lib qaytar deb o`ylamagan edi. El taomilida: keksalar hamisha maslahat berishar, yoshlar esa o`sha maslahatlar mevasini terishar edi. (M.I.) 9. Anvar shunday deb uni qabulxonaga boshladi. Kotibaga mehmonni tanishtirgach, iziga qaytdi.(T.Mal.) 10. Ammo bir yil o`tmasdanoq uni rayon matbuot jamiyatiga boshliq qilib ko`tarishdi, undan oblastga olishdi.(O.Y.) 11. Xavfli joylarga yotqizish uchun uyushqoqlik bilan tosh, shox-shabba va yangi kesilgan novdalar keltirildi.(Sh.R.) 95-mashq. Quyida berilgan fe`llardan turli fe`l nisbatlarini yasang. I. Olmoq, yozmoq, kelmoq, gapirmoq, o`ranmoq, tirnamoq, bog`lamoq, ishlamoq, uhlamoq, yotmoq, o`qimoq, valdiramoq, chuvillamoq, alanglamoq, angraymoq, kulmoq, urmoq, o`rmoq, bekinmoq, yugurmoq, topishmoq, bormoq, yig`moq, quvnamoq, bezamoq, chizmoq, izlamoq, tutmoq, quvmoq. II. Gulla, yozdi, ishladi, suzdi, yuz, tara, osha, tila, imilla, chayqa, tashla, esla, tushir, chiqar, il, yugur, uxla, bor, kel, ayt, topdi, alda, asra, o`t, ol, ber, qo`y, tashla, gapir, angla, bil, chiz, ayt, chop, top. 96-mashq. Gaplarni o`qing. Ikkita nisbat yasovchi qo`shimchalar olgan fe`llarni topib, nisbat yasovchi qo`shimchalarni aniqlang. Fe`lning qaysi nisbatda ekanini ayting. 1. Ikkovi ayvondagi so`riga o`tirishdi.(S.A.) 2. Suhbat mavzusining to`satdan bu mavzuga ko`chishi Zohidni ajablantirdi. (T.Mal.) 3. Jamiyatning kasalini eslaganingiz yaxshi. Asadbeklar paytdan foydalanishdi. (T.Mal.) 4. Qizlar undan- bundan uzoq gaplashishdi, orzularga berilishdi. (O.) 5. Hamma xonalar did bilan bezatilgan. (S.A.) 6. Meni yoshimdagi yigitlar uylanmay vaqtni o`tqazishmaydi. (S.A.) 7. Ayrim hollarda, ayniqsa telefonda gaplashilganda Asadbekning qaerdaligini aytish mumkin emas edi. (T.Mal.) 97-mashq. Gaplarni o`qib, sof fe`l shakllarini toping, bo`lishli-bo`lishsizligini, gapdagi vazifasini aniqlang. 1.-Jamila ko`rinmaydi? qayoqqa ketdi?- so`radi Umarali hovliga, o`choq boshiga ko`z yugurtirib. (O.) 2. O`zbek deb nom oldik, erkin va ozod, Mazlum Sharq ko`zining qarog`i bo`ldik. (G`.G`.) 3. Otabek uyga kirgandan keyin yangasi tashqari chiqib, eshikni o`zi ko`rarlik qiya qilib yopdi... uyning to`rida yonini Otabekka berib ro`ymolining uchini tugibmi, yirtibmi Kumushbibi turadir va kim keldi, deb yonig`a qaramaydir. (A.Qod.) 4. Shunday Shirin orzu va umidlar bilan bugunni ham o`tkazdi? engil tortib? o`rniga yotdi.(Sh.) 5. Ular aylana yo`llar bilan shahardan chiqib, balandlikka o`rmalay boshladilar.Sayhun orqada qoldi. Borib, bir kulba ro`parasidagi maydonchada ho`kiz bilan bug`doy yanchayotgan yigitchaga ko`zlari tushdi. (M.) 6. Ayol qalbi tosh bo`lsa ham allaqayeri paxtadan yumshoq, ipakdan mayin bo`ladi. Aytilgan gap o`sha joyga borib tegsa bekor ketmaydi. (S.A.) 98-mashq. Gaplarni o`qing. ravishdoshlarni aniqlab, qanday yasalganini izohlang. 1.To ishni bitkazib qaytguncha qorong`i tushib qolgan edi. (S.A.) 2. Miryoqub ayvonga chiqqach, ichkaridan kalitning shiriqlagani eshitildi. (Ch.) 3. Biron piyoladan choy ichilib, nonu angurdan tanovul qilingach, o`ng tomondagi ayvonda o`tirgan ustod Ota Muhammad o`z yo`ldoshlari bilan maqom boshladi. (M.) 4.Katta ko`chada bir o`zining iljayib turganini payqab, shart orqasiga burildi.(Sh.) 5. Tokchalarga shamlar yoqilib, vaqt xuftonga yaqinlashib qolg`andan so`ng uyga Otabek kirdi.(A.Qod.) 6. Ulamolar bilan ko`rishib bo`lgach, boy pixillab bazo`r chordona qurdi. (O.) 7. U jiyanining orqasidan uzoq-uzoqlarga ketguncha tikilib turgach, jahl o`tida yonib ketdi va shuncha kuch bilan ketmon urdiki, g`o`zalarni tomiri bilan qo`porib tashlaguday bo`ldi.(Sh.R.) 8.Mana bugun ham xuddi shunday bo`ldi. U yuvingach, yuzlari, badanlarini qip-qizarib ketguncha sochiq bilan artdi- da, kiyimini kiyib, kalta-kalta va siyrak sochlarini taradi. (Sh.R.) 9. Bobur sham yorug`ida Tohirga endi zehn solib qaradi.Chakmonining etaklariga loy sachragan.Ozib ketganidan yelkalari puchayib qolgan, ko`zlari ichiga o`pirilib tushgan.Yuzidagi chandig`i esa bo`rtib, go`yo avvalgidan xiyla katta bo`lib ketgan. Lablari pirpirab o`pkasi to`lib gapirardi.(P.Q.) 10. Mayli, endi bu haqda qayta-qayta uylayverib, o`zini ezaverishdan foyda yo`q.(O.Y.) 11. O`zi baxt bir kelguncha qiyin ekan... keyin qaytaga odam shoshilib qolarkan.(O`.U.) 99-mashq. O`qing.Ravishdoshlarni topib, gapdagi vazifasini aniqlang. 1.Keksa shoir Boburga umid bilan qarab turibdi..(P.Q.) 2. Ikkinchi chorak tugab bolalar qishki kanikulga chiqqandan beri Sodiqning ko`ngli juda g`am, ishi hech rivoj topmaydi, rivoj topsa ham qadr topmaydi. (Sh.) 3. Kumushbibi xotinni ortiqcha qistab o`lturmadi-da, yo`lakka kuzatib bordi.(A.Qod.) 4. Said Ahmadxon choyni erinchoqlik bilan ho`plab, nimanidir o`ylab jim o`tirardi.(O.) 5. U kuchini yig`ib, o`rnidan turishga intilgan edi, tizzasining ko`zida qattiq og`riq sezdi-yu, yana yiqilib tushdi.Oz o`tgach, kuchini rostlab, turishga harakat qildi tizzasida qizitilgan igna sanchilgandek og`riq sezdi.(Sh.R.) 6. Oradan ancha vaqt o`tganidan keyin Mamadali kitobdor aytilgan kitoblarni ipak-matoga o`ragan holda ikki qo`llab ko`tarib kirdi-yu, to`rdagi miz ustiga sekin qo`yib, orqasi bilan yurib chiqib ketdi.(P.Q.) 7. “Yaxshisi, kech kirmasdan oyimnikiga borib olay ”, dedi-yu, boshlagan ishi joyiga qolib, shosha-pisha kiyinishga tushdi... qayta-qayta tekshirib eshikning ikkala qulfini berkitdi, tashqariga chiqdi.(O`.U.) 8. Tong otgandan to nonushta tugaguncha undan chiqqan gap shu, kampirning sedana olib keling, deganiga javob xo`p, xo`p degani bo`ldi.(S.A.) 9. -Men ham buni bilib turibman, bolam Anvar, dedi Maxdum, muloyimlashib. (A.Qod.) 10. Tiniq buloq suvi yaltirab oqayotgan ariq bo`yida, anvoyi dala gullari ochilib yotgan keng maysazorda Akbar va uning ikki ko`kaldoshi yayrab quvlashib rosa o`ynadilar. (P.Q.) 100-mashq. Gaplarni o`qing. Ravishdoshlarni topib, tuslanish, tuslanmasligini ayting, gapdagi vazifasini izohlang. 1. -Institutda o`qish qiziq bo`lar ekan dedi Aziza portfelini likkillatib.- Muallimlar gapirib-gapirib chiqib keta berar ekan. So`rash yo`q. Takrorlash yo`q. (Sh.). 2. Chol asabiylashgan holda uyga kirgach bo`lgan voqeani Unsinga gapirib berdi. (O.). 3. Osmon bilan tutashib ketgan quyun yer bag`rini qirtishlab, xas- xashak bormi, chang- to`zon bormi-hammasini uchirib, aylana-aylana tobora ko`kka intilardi. (Sh.R.) 4. Tezoqar tog` daryosining qayoqdan kelib, qayoqqa ketayotgani endi faqat uning toshlarga urilib shovullashidan bilinar edi, xolos. (P.Q.) 5. Saltanat qo`rqqanidan hali ham oyoq uchida yurib deraza yoniga bordi, sekin pardani qiya ko`tarib tashqariga qaradi. (O`.U.) 6. Tong otguncha yovvoyi mushuk miyovlab, Salimani uxlatmadi. (S.A.) 7. Humoyun koshkdagi ishlarini tugatgach beku a`yonlar bilan birga boqqa chiqdi.(P.Q.) 8. Ko`zini ochib bir oz qarab turgach, onasini quchoqladi. (Ch.) 9. Tong yorishgani, dunyoga nur to`lgani uchun quvonayotgandek osmonda to`rg`aylar hamdu sano o`qiydilar, kunduzni olqishlaydilar. (M.I.) 10. Kampir o`tirib olgach, gapni uzoqdan boshladi. (O.) 11. Cho`tir darvesh oppoq, o`siq qoshlari qahrli tutashib, zarda bilan tomoq qirib olgach: -O`zing yosh ekansan bolam, dedi past, biroq tahdidli tovushda. (O.Y.) 101-mashq. O`qing. Ravishdoshlarni topib, zamonini aniqlang.Zamon ma`nosiga ko`ra alohida ustunlarda yozib chiqing. 1. Orzulari sarob bo`lib chiqqach, hokimga nisbatan dushmanchilik kayfiyati boshlandi. (M.) 2. Qodir ana shundagina onasining juda o`zgarib ketganini, madorsiz qo`llarining titrayotganini payqadi, bir piyola muzday suv tutdi.(Sh.)3. Kumushning uch oy muddatni eshitkach, juda hurpayib ketgani uchun bo`lsa kerak, -balki o`zi ham biror oylarda kelib qolar, - degan so`zni qo`shib qo`ydi. (A.Qod.) 4. Chol qovog`i soliq, yerga boqqani holda xonaga kirdi, ustidagi olacha to`nini yechib eski kir choponini kiygach, ayvonga chiqdi.(O.) 5. Bu yerga yetib kelgach hamma ish o`zi uylagancha bo`lib chiqdi. (Sh.R.)6. Shu o’ylar bilan xotira yozishga berilib ketib, qorong`i tusha boshlaganini ham sezmadi. (P.Q.)7. Tohir gilam ustida cho`kkalab o`tirgach, Bobur undan voqeaning tafsilotini va Ahmad Tanbal nima bo`lganini so`radi.(P.Q.) 8. Oshni pishirib yeb bo`lishgach, Abdusamad shaharda zarur ishi borligini aytib onasidan uzr so`radi. (T.Mal.) 9. Asadbek yuvinib chiqib, ular bilan ko`rishgach, uyga taklif qildi. (T.Mal.)10. Uning boshi aylanib, ko`ngli behuzur bo`la boshladi. Ko`zi tinib tepasidagi tog`lar gir-gir aylandi.U muvozanatni yo`qotib yonboshiga gurs etib yiqildi. (S.A.) 11. Kuchli shamol ko`tarilib, bog`chadagi har narsani to`rt tarafga buka boshladi. Ko`cha changlari ko`kka ko`tarilib, oy va yulduzlar nurini xiraroq bir holga qo`ydi. (A. Qod.) 102-mashq. Berilgan fe`llardan turli ravishdosh shakllari hosil qiling. Bormoq, olmoq, yashamoq, tashlamoq, yutqizmoq, ezmoq, cho`zmoq, uxlamoq, pishillamoq, g`imirlamoq, izillamoq, ko`tarmoq, chopmoq, tushuntirmoq, yutqizmoq, zavqlanmoq, xo`rsinmoq, erinmoq, chiqmoq, yumalamoq, cho`milmoq, ekmoq, bitkazmoq, bezamoq, chizmoq, topishmoq, sochmoq, ilmoq, tutaqmoq, iljaymoq, tirishmoq, do`stlashmoq, o`ylashmoq, birlashmoq. 103-mashq. O`qing. Nuqtalar o`rnida kerakli ravishdosh hosil qiluvchi qo`shimchalarni qo`yib, gaplarni ko`chiring. 1.Ustoz bilan shogird ko`rish.. bo`l... olisroqda iymanib turgan Qalandar bilan Muhammad Xisrav ham yaqinroq kel... salom berishdi. (O.Y.) 2.- Biror joy top.. shu yerda turaturaman, xafa bo`lmaysiz, -dedi Jannat (sh.). 3. Kumushning uyga kel.. kir.. hali unga sezilmay qoldi. (A.Qod.) 4. Qizlar ishdan qo`llarini uzmasdan goh kulish..., goh hazil aralash jiddiy gap talash... uzoq o`tirdilar. (O.) 5. Bog`ni ko`r... , bo`l..., Oyqiz qayerga borishini Lolaga bildir..., to`ppa-to`gri ihota daraxtzorlariga yo`l oldi. (Sh.R.) 6. U mana shu o`lkani necha qayta u chetidan bu chetigacha kez... chiq..., uning har bir chaqirimiga ko`z nurini to`k..., yoshligini urug`day sochib o`tgan. (P.H.) 7. U Hamqishloqlari bilan yumshoq... salomlashardi Tanish-bilishlar ichiga kir... jimgina o`tirardi. (Sh.R.) 104-mashq. Gaplarni o`qing. Ravishdoshlarni topib, o`timli, o`timsizligi, bo`lishli, bo`lishsizligini aniqlang. 1. Tepalikka uchib chiqayotgan chopqir otning tuyog`i yerdan bosh ko`tarib, bugun erta ochilay deb turgan lola g`unchasini ezib-yanchib o`tdi. (P.Q.) 2. Shu topda u suratga qarab o`tirib, munis, hamma vaqt ko`zida hayotidan nolish sezilib turgan onasini eslab ketdi.(S.A.) 3. -Suvni loyqalatib, sodda mehnatkash yigitlarga yo`l-yo`riq ko`rsatib yurganlar bor emish ishchilar orasida, -dedi boy o`zini bir oz bosib.(O.) 4. Ufqlargacha cho`zilib ketgan qo`riqda qilingan ishlar yaqqol ko`rinib turardi. (Sh. R.) 5. To`lqinlar hayqirganicha kelib qirg`oqqa urilardi-yu, yana orqaga chekinardi. Go`yo bir zum kuchini yig`ardi va yana hayqirib, qirg`oqlarni ag`darib tashlaguday urilardi-da , yana oppoq ko`niklar qoldirib, orqaga chekinardi. Hovuz tepasida qushlar qiyqirishib, uchib aylanardi.(Sh.R.) 6. U intihosiz g`am-g`ussalar qurshovidan chiqib ketishga intilib, xayolida she`r mashq qilib ko`rdi. Ammo uni bu kuylarga solgan dahshatli voqealarni qofiyaga solib, ohangdor qilib aytishga xushi kelmadi. (P.Q.) 7. O`sha kuni Saltanat juda g`alati tush ko`rib, saharda uyg`onib ketgancha uxlayolmadi. (O`.U.) 8.Uchinchi odam oraga qo`shilgach, ikki o`rtoqning surur bulog`idan suv ichayotgan suhbati loyqalandi. (T.Mal.) 9. Qovjirab qolgan buta shoxini kuch bilan sindirib, unga tayangancha yuqoriga ko`tarila boshladi. (S.A.) 10. Oradan to`rt-besh kun o`tib uni ko`ngli istamay qoldi.Paytini topib qochishning payiga tushdi. (S.A.) 105-mashq. Gaplarni o`qing . fe`lning sifatdosh shakllarini topib, qanday hosil bo`lganligi va gapdagi vazifasini izohlang. 1. Pastak bir do`nglikdan oshganlaridan keyin yong`oqzor orasiga kirib ketadi- da, ko`z arang ilg`aydigan yalanglikka borib chiqadi.(S.A.) 2.Nigora har safar buni o`ylasa a`zoyi badani jimirlab ketar, nigohi oldida g`alati manzaralar namoyon bo`lar edi. (O.Y.) 3. Seskanib uy`g`ongan chol sarosimada qolgan edi. Sapchib o`rnidan turdi, shoshilib chorig`ini oyoqlariga ildi-da qo`lida katta kalitni changallangan holda xonaqoh tomon yugurdi. (O.) 4. Kanal qirg`oqidagi chang bosgan o`tlar ustidan erinchaklik bilan borayotgan ot bilan cho`kkalab qoldi. (Sh.R). 5. Kecha yoqqan qor ko`cha o`rtalarida erigan bo`lsa ham, chetlarida bir- ikki enlik qalinlikda oppoq oqarib turardi.(Sh.) 6. O`rtaga sovuq bir jimlik cho`kdi, kemiruvchi, vahimadan vahimaga otguvchi jimlik edi u. (M.I.) 7. Qizining bu so`zlarida va u so`zlarni aytgan vaqtidagi ovozida yosh bolalarda bo`ladigan bir soddalik ko`rinardi. (Ch.) 8. Umrdan o`tajak har bir nafasni yana bir yoz o`tdi, deyilsa ham oz. (G`.G`.) 9. Mehnat kuzagining to`ygan fayzidan qolmagay daryodil erlar bebahra. (G`.G`.) 10. Bugun tushdan keyin keluvchilar xiyol siyraklashib, uylari bir oz tinchigan edi. kechqurun saroy mahramlariga o`xshash uch-to`rt basavlat kibor odamlar kirib kelishdi....(O.Y.) 11. Uning taklifiga muharrir rozi bo`ldi va hatto undan shunday fikr chiqiviga xursandlik bildirib, Kenjani gazetachilik ishiga ancha o`sgan hisobladi. (A.Q.) 106- mashq. Gaplarni o`qing. Sifatdoshlarni topib, o`timli-o`timsizligi, bo`lishli-bo`lishsizligini aniqlang. 1. Soqov yigit na bir tovush eshitar, na bir so`z tushunar, uning ichki ruhiyati o`zga bir olam, o`z fikrlari, o’ylariga cho`lg`angan holda charx tortar edi. (O.) 2. Aliqul hammani qoyil qilgandek gerdayib o`tirar va barcha do`stlariga ko`z yugurtirib, yuragida nimalar kechayotganini bilishga intilardi. (Sh.R.) 3. Uning nazarida kampir juda holdan toyib borayotganga o`xshar, hali zamon qo`lidan bola tushib ketib, o`zi ham mukkalab yiqiladigandek ko`rinardi.(Sh.) 4. Endi onaga qo`shilib qiz yig`lar, qizga qo`shilib ona yig`lar. Bularning yig`ilari kuchaygan sari tashqari tomondan kelayotgan xushomadlar ham kuchayar, butun mahalla-kuy Razzoq so`fining baxtini olqishlab chapak chalar.(Ch.) 5. Ko`klamda o`lkamning sahar chog`idan -Nasimday nafasing bizga kelajak. (G.G`.) 6. Hozir u kuy maqomiga tebranib o`tirarkan, ich-ichidan ezilib o`g`lini o`ylardi. (S.A.) 7. U Hansirar, qiynalib nafas olayotgani bilinib turar edi. (M.I.)8. Zo`r quvonch bilan baxtiyor bo`lgan kishi o`zi ham sezmay ko`p gapiradi, uni ichida to`lgan shodlik gapirtiradi. (M.I.) 9. U qayoqqadir shoshar, lekin nega shoshayotganini o`zi ham bilmas, hamma narsa tushida bo`layotganday tuyular edi.(O.Y.) 10. Tashqarida sovuq kuchaygan sari kamera ichi battar jimjitga o`xshab tuyulardi. (O`.U.) 11. Siz qator nomlarni uchratajaksiz, varaqlab ko`rsangiz ko`ngil daftarin. (G`.G`.) 12. U kichikligidan jangovor ruh bilan o`sgan, tezroq katta bo`lib, urushda botirliklar ko`rsatgusi kelar edi. (P.Q.) 13.Ular eshikdan xuddi hokimning o`zi kirib kelayotgandek, yalt etib qarashdi.(M.I.) 14. Forrestal degan bir devona bo`lgan bilan, devona bo`lmajak jahondagi aqllar. (G`.G`.) 107-mashiq. Sifatdoshlarni topib, zamonini aniqlang. Zamon ma`nosiga ko`ra uch ustunda yozing. 1. Klubdan chiqqan kishilar to`da-to`da bo`lib simyog`och tagida gaplashib turishibdi. (S.A.) 2. -Ha unday bo`lsa yaxshi, -dedi. keyin o`git etuvchidan ko`ra, maslahat olguvchidan qilib gapirdi.(M.I.) 3.Xurshida bonu yuzini kaftlari orasiga yashirib o`tirar yoqut ko`zli nafis tilla uzuklar taqilgan oppoq nozik barmoqlari orasidan sizib chiqqan yosh tomchilari burnining chetlaridan yumalab tushib iyagidagi chuqurchaga quyulardi. (O.Y.) 4. Bir marta sinf rahbari dars o`tayotgandi.(O`.U.) 5. Siz shonu sharafni, oilamizni yurtning boyligini yaratuvchisiz.(G`.G`.) 6. Qalbi o`ynab talpinuvchi kuyov singari, Koinotdan nash`alarni qidirar bashar.(M.Sh.) 7. To`qqiz-o`n kunlik oy shaharning qoq istida cheti qoraygan sariq barkashdek yaltirab turar edi. (A.Qod.) 8.Sodiq o`zi qamalgandan keyin uning kuyib et yo`qotganini yoki ruhiy azob chekkanini ko`rsatadigan birorta belgi topolmadi. (Sh.) 9. Ular uch kundan keyin qurshovdan chiqqanlardan tuzilgan qismda, forma kiyib safda turishardi. (Sh.) 108-mashq. Gaplarni o`qing.Otlashgan va otlashmagan sifatdoshlarni aniqlang. 1. O`tirganlarning hammasi deyarli “bu odam bu yerga nima qilib yuribdi?” deganday Salimxonga va bir-biriga qaradi. (A.Q.) 2. Ularga nisbatan quvib kelayotganlarning to`pi juda kichik. (P.Q.) 3. Ularning kirganini - zo`rg`a payqaganlar chiqqanini payqayolmay qoldilar.(Ch.) 4. O`tirganlarning og`zidan xor bilan aytilganday yaxlit va besaranjom bir ovoz chiqdi...(Ch.) 5. Darvozadan chiqqan oyoq tovushi Anvarga yaqinlab kelar edi. (A.Qod.) 6. U bilan birga ketayotganlarning barchasi toylanmagan paxtadek bo`sh, xom kishilar.Umrida qo`liga miltiq ushlamaganlar ham bor. (Sh.) 7.Yangi kelganlarni “tomosha ” qilib turganlarning orasida bir kishi ko`ziga issiq ko`rinib ketdi. (Sh.) 8. Demak, xalq uchun yashaganlar ana shu qudratli harakatning qalbi bo`lmasada? O`zi uchun yashaganlar bu harakatga g`ov bo`ladilar.(Sh.R.) 9. -Qo`rqqanlar bizni hurmatlaydi, bizga chin yurakdan xizmat qiladi. Shundoqmi? (M.) 10.-Bolam, ertaga erta bilan qishloqqa xat yozib ber. Ketadiganlardan berib yuboraman. (S.A.) 11. Yon- verida o`tirganlar piq-piq kulib qo`ydilar. (O.) 12.Atrofi tiniq ko`l bilan o`ralgan va ular ustidan chiroyli ko`priklar o`tkazilgan ko`kalamzor orolsimon joyga ulkan saroparda tikilgan edi.(P.Q.) 13.Qochib borayotgan yov askarlari hujum qilib kelayotganlar bilan aralashib ketgani uchun mirzolarga dushman behad ko`p bo`lib ko`rindi.(P.Q.) 109-mashq. Gaplarni o`qing. Nutqlar o`rnida kerakli sifatdosh yasovchilarni qo`yib ko`chiring. 1. Sodda qiz til uchida aytil... bir-ikki og`iz gap bilan tinglanib so`riga joy qilgali chiq... vaqtida ayvonning bir chekkasida o`rnidan jilolmay qoldi...onaning ko`nglida shu tashvish va shu andishalar ko`rindi...(Ch) 2. Choy ichib o`tir.. odamlarning dilida qandaydir o`ylar bor edi. (S.A.) 3.Olamga nur tarata...kurtaklar bag`riga bahor shabadasini quya.. bu tongda hamma narsa jonli-jonsiz miriqib orom ol...diyu, faqat bir kishi Ikromjongina alam, dahshat, iztirob olovida kuyib yon..di.(S.A.) 4. U tomirlariga elit... bir issiqlik yugurganini sezdi. (M.I.) 5. Tashqarida hamon qor aralash yomg`ir yog`.. bo`ron qutur..., bog`dagi keksa daraxtlar ayanchli g`iytillar, go`yo sovuqdan nola chekib zorlan.. edi. (O.Y.) 6.Umrdan uta .. har bir nafasni yana bir yoz o`tdi, deyilsa ham oz. (G`. G`.) 7. Yengil... qo`shin bo`linib-bo`linib qocha.. bo`lsa ham cho`g`i juda katta ekani Tohirga yaqin bor.. da bilindi.(P.Q.) 8. Ichkaridan ham uning baqir.. ovozi eshitil...di.(Ch.) 9. O`zining bu qadar qattiq uxla..iga xayron bo`ladi. (Ch.) 10. Top... ini baham ko`r... nomard odamlar. Kashf et.. in yashirma... olimlar sira (M.Sh.) 11.Ra`nolar darvozasidan chiqq... to`g`riga o`tishi bilan, Anvar tur... yo`lakning ichkarisidan ham oyoq tovush kelib qoldi.(A.Qod.) 12. U shunday shirin o`ylar bilan o`zini ovut.., yaxshi kunlarni eslab ko`ngilni ko`tar..di.(Sh.) 110- mashq. Quyidagi fe`llardan sifatdosh shakllarini yasang. Topmoq, olmoq, kelmoq, bormoq, o`qimoq, ishlamoq, yozmoq, sezmoq, butamoq, taramoq, kuzatmoq, ishlamoq, zavqlanmoq, tutmoq, chopmoq, mo`ralamoq, turmoq, ilmoq, cho`chimoq, qiyoslamoq, eslamoq, baqirmoq, chaqirmoq, bukmoq, butalamoq, tarashlamoq, yasamoq, qizg`anmoq, chirqiratmoq, chuvillamoq, zirillamoq, tutaqmoq, yopishmoq, tirishmoq, zorlanmoq, yalinmoq, to`xtatmoq, sevmoq, shodlanmoq, qolmoq, o`tirmoq, gapirmoq, yubormoq. 111-mashq. Gaplarni o`qing. Egalik va kelishik qo`shimchalari olgan sifatdoshlarni aniqlang. Sifatdoshlarni gapdagi vazifasini ayting. 1.Oradan ikki kun o`tgandan keyin Tesha Saidiyning hujrasiga keldi.(A.Q.) 2.U yigitga maqola yangilish ketganini va bu haqda idora chora ko`rganini aytib chiqarib yubordi-da, ko`tarilib kelayotgan janjalni bosishga harakat qildi.(A.Q.) 3. Chalqancha yotib osmonga tikilganicha o`y surib ketdi.(S.A.) 4. Qop-qora osmonning bir cheti bilinar- bilinmas oqarib kelayotganini, saharxez xo`rozlarning olis-olislardan qichqirayotganini sezmasdi.(S.A.) 5. Boya qiz ovozini eshitganda qalbida chaqnagan quyosh yuzini mana endi qora bulut bosdi. (M.I.) 6. U ba`zan martabasi ko`tarilmayotganidan afsuslanardi. (T.Mal.) 7. Osmon oqara boshlagan, bog`dagi yuksak oq teraklarning uchlari yaltirab qolgan, lekin hali oftob chiqmagan edi.(O.Y.) 8. Domla qo`qqisdan uyqudan uyg`otilgan kishiday idroksiz harakat qilar, ammo ichkariga kirmas edi.(A.Q.) 9. Aylanib o`tayotganlardan ko`ra to`g`risidan borayotganlar mo`ljallangan joyga tezroq yetdilar...(P.Q.) 112-mashq. Gaplarni o`qing. Shaxs-son qo`shimchalarini olgan sifatdoshlarni aniqlab, qaysi zamondaligini ayting. 1. -Men buni ko`rganman, ammo gaplashmaganman, -dedi.Ehson uchinchi signal bo`lib qizlar chiqib ketgandan keyin. (A.Q.) 2. -Ko`zi pishganlardanman deng. Baxtli ekansiz, sog`-salomat qolibsiz. (Sh.) 3. -O`z ko`zim bilan ko`rganman. Odamlar o`qning aqli yo`q deydi, bu bekor gap. (Sh.) 4.-O`tin tergani borgandim. (S.A.) 5. Ertalab yetib kelaman. Qolgan gapni bafurja gaplashamiz. (S.A.) 6. Intilganingni topganingda vasl oromida nega poyiga bosh qo`yib arzi dil etmaysan.(M.I.) 7. Ular katta yo`l pastidagi so`qmoqdan borardilar. (Sh.R.) 8.- Aytganman... yo`q borib aytishim mumkin. Aytaman.. (Sh.) 9. -Bekorga yig`laysan, Ra`no! Yig`idan bir foyda chiqqanini eshitganmisan..?(A.Qod.) 10.- Men vaqtida fikrimni aytganman! Vaholanki, “bu ishdan hech narsa chiqmaydi”, deganman.(O`.U.) 11.-Mening o`rnimda bo`lganingizda siz ham shu holga tushar edingiz. (A.Q.) 12. Zebi tutga suyangan, o`zini qayda turganini unutayozgan, shuncha gapga bir og`iz javob bermasdan og`ir o’ylarga tolgan edi. (Ch.) 13. -Sen ikki shahzodani olib, darhol dorussaltanatga chopgaysen. Dorug`a Mironshahga amri oliyni yetkazgaysen: barcha a`yonu boyonlar darhol Ko`ksaroyga yig`ilsin. Mashvarat qilurmen. (O.Y.) 113-mashq. Gaplarni o`qing. Harakat nomi shakllarini aniqlab, yasalishini izohlang. 1. Maqtang qulluq bo`lmasin, o`g`lim ham o`zimga o`xshash birovning xizmati yo`lida o`lib qutiladir: bu kun tush vaqtida Toshkanddan keldi-da, onasi bilan so`rashishni ham bilmay shu xatni qo`limg`a tutishdi.(A.Qod.) 2. -Xoinlarni tutib kelishning iloji bo`lmasa, o`sha joyda o`ldirish kerak!- dedi darg`azab sarkarda. (M.) 3. Oradan ikki hafta o`tdi, daryo yoqasidan ba`zi bo`lib qoladigan favqulotda to`qnashuvni aytmaganda, asosan, jimlik.(M.) 4. Jannat xola hamon to`qayga qarab qichqirar, uning qo`lidan chiqib o`sha yoqqa yugurmoqchi bo`lardi. (S.A.) 5. Ko`rishuv marosimi tugagach, yigitlar Asadbekning atrofida yarim doira yasadilar. (T.Mal.) 6. Ko`rishmoq uchun o`rnidan qo`zg`almoqchi bo`ldi. (T.Mal.) 7. Sevuvchilar vasl oqshomida baxt sharobini ichishsa, bular baxtsizlik og`usini ichmoqda edilar.(M.I.) 8. Odamlar bilan uchrashuv Oy qizni uzoq va chuqur xayollarga cho`mdirar edi. (Sh.R.) 9. Insonning ko`nglini olish uni mamnun qilish uchun axir ko`p narsa kerak emas-da.(Sh.) 10. Oliy ish -bir o`g`ilday oqlamoq shu -yurt tuzin.(Sh.R.Term.) 11. Bir bahor she`rini yozmoqlik uchun, talay binafshani chakkamga taqdim.(G`.G`.) 12. Bu suhbatda hech qanday tortishuv bo`lgani yo`q, Lekin Saidiy o`zini uzoq tortishuvdan charchaganday sezar edi. (A.Q.) 13.-Bu muammoni muhokama qilmoqdan burun sizga aytadurg`on bir o`g`iz so`zim bor, mavlono..(O.Y.) 114-mashq. Gaplarni o`qing. Fe`lning xoslangan shaklarini topib, to`liq morfologik tahlik qiling. 1. Gapirganda ham, eshitganda ham keng kabinet ichida borib-kelishni etajerka to`la kitoblarga bir zum termilishni, suhbat qilayotgan kishi yonida ozgina o`tirishni - doimo harakatda bo`lishni istardi. (Sh. R.) 2. Mashina keng yo`lga chiqdi-yu, yo`lda tuyaday ko`ndalang cho`kib yotgan qumlarga duch kelib, yurishi sekinlashdi. (Sh.R.) 3 Ular quchoqlashib ko`rishgach, katta pishiq darvozadan ichkariga kirishdi. (O.) 4. Tong otib, osmon yorishgan edi. (O.) 5. Har safar qo`shiq avjiga chiqib, naqoratga o`tilganda ularning ovozi qandaydir o`zgacha tiniqlik va qudrat kasb etadi.(O.Y.) 6. Tong yaqinlashib qolgan yon-verdan xo`rozlarning qichqirig`i eshitilar, kichrayib qolgan olmadekkina oy shu`lasida xona yop-yorug` olam chuqur sukutga cho`mgan, faqat ikki tomonida uxlab yotgan ikki suyukli nevarasining sekin, beg`ubor pish-pishi eshitilardi, xolos. (O.Y.) 7. Daryo yoqasida qattiq janglar bo`layotgani bilinib turardi.(M.) 8. U uyg`onib ketgach qancha uxlaganini, qayerda, kimlar orasida yotganini anchagacha eslay olmadi. (O.Y.) 8. Oradan yillar o`tib, qishlog`ini qo`msab birinchi marta borganida itdan qo`rqqan mushuk boladay pisib yurdi. (T.Mal.) 9. Tong yorishib borardi. Ammo dil qorong`uligicha qolaverardi. (T.Mal.) 10. Ikromjon chiqib olishi bilan mashina gurillab, joyidan qo`zg`aldi. (S.A.) 11.Uch tomondan toshib chiqayotgan daryolar uni to`rtinchi tarafdan bostirib keladigan yovlarga tuzoq bo`lib tutib beradigandek tuyuldi. (P.Q.) 115-mashq. Gaplarni o`qing. Fe`llarni topib, tuslangan va tuslanmaganligini aniqlang. Tuslovchi qo`shimchalarni tagiga chizing. 1. –Qo`y bu gaplarni, men seni sog`inib, ko`rgani keldim.(O.) 2. Bozorga ipak xarid qilgani tushgan edim, sizni bir ko`rib o`tay dedim. (O.) 3. Biroq hozir o`ylab qarasa, o`tgan besh-olti oy davomida bu ko`hna xaroba ham ko`ngliga allaqanday aziz bo`p qopdi. (O.Y.) 4. –Nima qilib yotibsan? O`rningda yotsang bo`lmaydimi? (S.A.) 5.-Armonim ko`p, o`g`lim yoshlikda tuzgan ulkan rejalarim amalga oshmadi. Endi hammasini qaytadan boshlashga umrim yetmasligini sezib turibman. (P.Q.) 6.-Kelmasam, ahvolimdan o`zingiz xabar olay ham demaysiz. (O.) 7. –Yuringlar, qizlar, hovliga tushaylik,-dedi u otishga jahl qilib. (O.) 8. – Kuyunmang, qoqindiq, uch-to`rt kunda dard ko`rmagandy turib ketadilar. (T.Mal.) 9.-Buvingizga yorilsangiz qalay bo`lar ekan. (M.I.) 10.- Taniyman. Uning bilan bir necha majlisllarda o`lturishkan edim. (A.Qod.) 11. Ular tun salqinida huzur qilib, keng dala tomon borayotganlarini ham sezmas edilar. (Sh.R.) 12. Men bo`lsam uning zulmini tortib keldim. (Sh.) 13. Onasining yuragi xuddi kuyib ado bo`lgan, ammo shunda ham yonishga intilib, lipillab turgan ojiz shamdek urardi. (O`.U.) 14. –Yo`q, men buni hozirgi kayfiyatingizga qarab aytayotganim yo`q, umuman shunday deb eshitaman. (A.Q.) 116-mashq. Gaplarni o`qing. To`liqsizm fe`llarni topib shaxs-sonini aniqlang. 1.Savrixon o`zini kuylar qanotida his etar, go`yo bir sirli ro`yoga berilib raqs qilar edi.(O.) 2. -Poyezd kechqurun kelarkan, tushunasizmi? - loqayd javob berdi tilmoch.(O.) 3. -Nega yangilishay aylanay sizdan, poshsha qiz, ulug` dargohlaringizni ko`chadagi har kim bilar ekan, -dedi va yaltoqlanib o`rnidan turdi. (A.Qod.) 4. Omadi kelgan ekan, bugun bu sir-asrorni ham bilib oldi. Uning olisdan ishshayib kelishi ham shundan edi. (O.Y.) 5. Nizomjon atrofga qaramagan ekan. Kun yoyilib ketibdi.(S.A.) 6. -Azonlab to`qayda nima qilib yurgan edingiz, xola? (S.A.) 7. -Kelib yaxshi qilibsan, men ham sog`ingan edim, dedi Zumrad o`rtog`ining paranjisini olib taxlar ekan.(O.) 8.O`smirlikning cho`qqisiga yetganimda o`zimga yarasha qaysar edim. (T.Mal.) 9. Yig`i ko`ngil dog`ini yuvar emish, ajab emas.(M.I.) 10. -Yo`q, yo`q, Olimjon aka, siz hamisha men bilan, yonimda edingiz... (Sh.R.) 11. Bari bir, hali ham uning ichidagi materialning hammasi o`ziga taalluqli ekaniga ishonmaydi.(Sh.) 12. - Bu kundan meni mazax qilib boshladilar, -dedi nihoyat Anvar go`yo men sarmunshiy bo`lar emishman!... (A.Qod.) 13. -O`zbek diyorining saxovati ulug`, -dedi “O`zbekiston xaritasi” yoniga kelarkan. -Ammo eng noyob boyligimiz-paxta. (O`.U) 14. Haqiqatda esa Saidiy yozuvchilikda so`nggi zinaga qadam bosish emas, birinchi zinadan hanuz oyog`ini ko`tarolmagan edi.(A.Q.) 117-mashq. Gaplarni o`qing. Fe`l zamonlarini aniqlang. Zamon ma`nosiga ko`ra fe`llarni qo`yidagi jadvalga joylashtiring. 1. Baxtga qarshi, bu umid ham bo`sh chiqdi. (A.Qod.) 2.-Siz o`zingizni ortiqcha qiynamang. Hamma gapdan xabarim bor.Men sizning umringizga zomin bo`lmayman.(Sh.) 3. -Qayoqqa borasiz, jon bolam, men sizni hech qayoqqa yubormayman.(Sh.) 4. Poyonsiz cho`l qish uyqusidan uyg`ongan Qo`riqning har tomonida odamlar ko`rinardi.(Sh.R.) 5. Ikki yoshning muhabbatlik uvalik- juvalik bo`lishiga duo qiling`ach sovchilarga zarrin to`nlar kiydirildi. (A.Qod.) 6. G`ulomjon shoshib borayotganda ana shu shoxlar oyoqlariga o`ralashib qoldi-yu, hovuzning qoq labiga tizzasi bilan gursillab yiqildi. (M.I.) 7. Tong yorishgani, dunyoga nur to`lgani uchun quvonayotgandek, osmonda to`rg`aylar hamdu sano o`qiydilar, kunduzni olqishlaydilar. (M.I.) 8. Shahar tomondan ot choptirib kelgan to`rt nafar suvoriy chinorga yetmay, rasadxonaga burilishdi. (O.Y.) 9. Umarali onasining gaplaridan ranjigan edi, jahldan qizarib ketdi, lekin indamadi, mashg`ulotini davom ettiraverdi.(O.) 10. -Bezovta qilmanglar, o`zim chiqgaymen, -dedi va kuy ovozi kelayotgan tillakori boloxonaga sekin ko`tarildi. (P.Q.) 11. Arava ustida o`tgan kuni yo`lda qo`lini silkitib qolgan qiz turardi. (S.A.) 12. So`ng tog`larning, uning etagidagi qishloqlarning aybini berkitmoqchi bo`lganday qor yog`a boshladi. (T.Mal.) O`tgan zamon Hozirgi zamon Kelasi zamon 118-mashq. Gaplarni o`qing. O`tgan zamon fe`llarini aniqlab, turini va yasalish xususiyatlarini izohlang. 1. Ra`no onasining so`zi bilan qutidan besh olti dona non olib, dadasining qo`liga berdi. (A.Qod.)2. Issiq xonadan chiqqanligi uchun qor qo`liga sovuq tuyulgan bo`lsa-da, qandaydir huzur baxsh etdi.(Sh.)3. -Ha, botirliging shunchaki, raisni ko`rgach, nafasing tiqilib, piyola og`zingga tiqilib qoldi. (Sh.R.)4. Saroydan ancha uzoqlashgan edi, qarshidan o`ziga qarab kelguchi Rahmatni ko`rdi va chor- nochor so`rashmoqqa to`g`ri keldi. (A.Qod.) 5. Cholning dami ichiga tushib ketdi. (M.I.) 6. Oyqiz barcha xalqni hujum va g`alabaga chaqirar edi.(Sh.R.) 7. Bir oz asabiy holda boshlangan suhbat shu zaylda yumshab qorong`i tunga qadar cho`zildi. (T.Mal.) 8. Ular keksa sarboz hovlisidan mamnun chiqib otlariga minib yo`lda davom etishdi. (M.) 9. U jimib qolgan dalada yaralanib, qonsirab yotarkan, tepasida dum-dumaloq bo`lib turgan oyga qarab, shunaqa xayollarni ko`p surgan edi. (S.A.) 10.Osmonni yana quyuq bulut qoplagan. Birda -yarim yomg`ir tomchilab qo`yadi.(P.Q.) 11. Hozir ham shunday bo`ldi. Uch-to`rt yildan beri orom bermay kelgan obrazlar va manzaralar birdan qayta yopirilib keldi-da, sutday oydin xonani to`ldirib, uni qurshab oldi. (O.Y.) 12. Domla bir necha katta adiblarning nomini aytib, shular ham muallimlik qilgan demoqchi edi. (A.Q.) 119-mashq. Gaplarni o`qing. Hozirgi zamon fe`llarini topib, qanday yasalganini izohlang. 1. Oyqiz shu bahorda o`zlashtirilayotgan qo`riq va bo`z yerlarga yaqinlashdi. (Sh.R.) 2. Qizlar o`zlarining bir turlikkina so`zlashishlari bilan Kumush ila ko`risha boshladilar. (A.Qod.) 3. Mana hozir, u o`sha yoshligi o`tgan soy ko`prigi ustida turibdi. (S.A.) 4. Vujudida yoqimsiz behollik tuyib, eshik ochilguncha devorga suyalib turdi. (O`.U.) 5. Miryoqub kiyinib tashqariga chiqqan vaqtida tong yorishib kelardi. (Ch.) 6. O`qiyotgan talabaning hammasini ham men olganman himoyamga. Bari shogirdim. (M.Sh.) 7. Suhbat goh qizib, goh uzilib davom etardi. (O.) 8. Ota bilan qiz bir oz undan -mundan gaplashib o`tirdilar. (O.) 9.-Nega xafa bo`layin, ammo yo`lda ochiqib qolishingiz uchun sizga achinayotibman. (A.Qod.) 10. Men va`da vaqtig`a oshni damlab o`lturibman- `olturubman sira kelsa-chi! (A.Qod.) 11. Qanday kutayapsan mehnat ko’zingni, Qo`lingni chanoqlar tilmadimikan? (Sh.R.Term.) 12. -Menga rahm qil, Bekbo`ta, - dedi yalinib Suvanqul, - kulaverib, ichagim uzilib ketyapti-ku! (Sh.R.) 13. Ular tun salqinida huzur qilib, keng dala tomon borayotganlarini ham sezmas edilar. (Sh.R.) 120-mashq. Gaplarni o`qing. Kelasi zamon fe`llarini topib, turini va yasalishini izohlang. 1.Lekin nima uchundir uyga kirgusi kelmas, orqaga qaytib ketgusi , keng dalalarda ko`kragini ochib, bor tovushi bilan ashula aytib yurgusi kelardi. (Sh.) 2. Endi biz tashqari hovlini qo`yib mehmonxonaning yonidan ichkariga kiramiz (A.Qod.) 3. Ular o`g`illarining tirik ekaniga, qachondir qaytib kelishiga ishonishardi. (T.Mal.) 4. -Bir oydan keyin o`g`illaring kelishadi.(T.Mal.) 5. Kimki faryod urib yig`layolmasa, ko`zidan yosh chiqazolmasa, alamlarini ichiga yutsa- dardga chalinadi.(S.A.) 6. Ko`p bo`lsa besh kun turib qaytaman. O`sha kuni jo`nab ketishimiz kerak. (Ch.) 7.-Ha, ertaga ertalab qishloqqa jo`naymiz.(Ch.) 8. Navro`z kuni podshox kemasining eshkagini biz eshar ekanmiz.(P.Q.) 9. Sira tashvish tortmagaysiz, oyi, men tinchman, tahsil bilan mashg`ulman, -dedi onasini yupatib.(O.) 10. Mirzo Ulug`bek yalt etib qaradi, go`yo nimanidir eslamoqchi bo`lganday qalin qoshlarini chimirib bir zum tikilib turdi. (O.Y.) 11. O`rnidan qo`zg`alib turmoqchi ham bo`ldi, lekin o`zini bosdi.(M.I.)12.Mehnatsiz umrning tongi otmagay Bahordan benasib qurigan ko`chat.(G`.G`.) 13. Sen bo`lsa direktor hammani biladigan, hamma uchun qayg`uradigan, hamma uchun javob beradigan kishi, deb o`ylaysan. (Sh.R.) 14. Xudbinligining ustiga tag`in dimog`dorligi-chi? Vaholanki, tuzukroq xulosa chiqarganlaridan keyin ko`rsatarmishlar! (O`.U.) 121-mashq. Gaplarni o`qing. Fe`llarni topib qaysi maylda qo`llanganligini aniqlang. 1. Yo`q, yo`q usta amaki, menga ko`p odamning zarurati yo`q.Faqat ikkita betonchi bersangiz, bas. (Sh.R.) 2. Ol qizim, shu piyoladagi choyingni ichchi, -dedi va tag`in bir qayta qizini kuzatdi. (A.Qod.) 3. -Siz bir zumgina o`tirib turing men qo`shnimiznikiga chiqib, temir masalasini gaplashib kelay. (M.I.) 4.-Uzoq yo`l yurib keldingiz. Charchagansiz. Mehmonlar hademay ketishadi. Xotirjam dam olamiz (T.Mal.) 5. -Otingni menga ber!-dedi Ali Qushchi buyruq ohangida. (O.Y.) 6. Qani endi sizday o`qigan, ilmli kishilar bo`lsa-yu, mashinaning tiliga tushunsa, o`zi ham antiqa mashinalar yasasa...(M.I.) 7. “Yaxshisi, kech kirmasdan oyimnikiga borib olay” dedi-yu, boshlagan ishi joyida qolib shosha-pisha kiyinishga tushdi...(O`.U.) 8. -Har ikkala asaringiz ham bosishga yaraydi, ammo ikkovida ham xususan she`rda, mening bilishimcha, birmuncha, kamchiliklar bor.Men bularni-aytay, istasangiz hozir, shu yerning o`zida, yo`qsa keyinchalik bafurja muhokama qilib ko`ring. (A.Q.) 9.-Sen unga yaqinlashmay tur. U bilan Mahmud ishlaydi. (T.Mal.) 10. Esingda bo`lsin, oshna. Mana shu tovushlar qulog`ingda tursin.(S.A.) 11. -Qo`lingni yuvmay, o`rani ko`mib yubormay, bir oz qarab tur!-dedi Muhammad Intizom g`ilay jallodga, -agar bular insofli josuslar bo`lsa, bor gapni aytib, bizni ogoh etsalar, unda boshlarini kesmaymiz, yurtlariga jo`natib yuboramiz.(M.) 122-mashq. Gaplarni o`qing.Fe`l mayllarini aniqlab, zamoni va shaxs-sonini tushuntiring. 1. Ana shu totli taasurot og`ushida mamnun kelib, eshigining zulfini qoqdi. (Sh.) 2. O`rnidan asta turib, derazadan qaradi. (Sh.)3. - Toqatim tugadi opa-dedi Kumush, -ortiq so`zlamangiz! (A.Qod.) 4. Boring, hov soy bo`yiga muzdek joy qiling. (M.I.) 5.-Yuringlar, biz ham maysazorlarga chiqaylik!-deb, Akbarni qo`lidan oldi.(P.Q.) 6. Mehnat nima ekanini o`rgansalaring, bundan a`lo hunar ham yo`q. Savob ham yo`qdir.(M.Sh.) 7.-O`ylab tursam, fikr etsam, olamning ishi nihoyat mushkul, deyman.(O.) 8. Shaharga kirganda ular boshqa- boshqa ko`chalarga burilib ajralishdilar.(M.I.) 9. -Mehmonxonaga kirsang san bilan ikki og`iz maslahatimiz bor edi. (A.Qod.) 10. -Domlajon, o`zingiz ham yura qoling, -dedi Nazokat eri eshikdan kirishi bilan erkalanib.(O`.U) 11. -Yozgan narsalarim maslahat berishga arzirlik bo`lsa, yana siz ko`mak va`da qilsangiz suyunaman.(A.Q.) 12.O`zbekning tomini tomosha qiling, bayram bayrog`iday yasatgan boshin.(Q.Q.) 13.Bek inim, ikki og`iz gapimiz bor aytamiz-u ketamiz. Sizni uchratishimiz osonmi, bu to`rtinchi kelishimiz xayriyat, uyda ekansiz, dedi chollardan biri. (T.Mal.) 14. -Kelganman. Qumga yetmasdan chapga burilsak, katta yalanglik bor.(S.A.) 15. Kimda-kim haqiqatni aytsa, joni omon qoladi! Qani, nima maqsadda keldingiz. (M.) 123-mashq. Gaplarni ko`chiring. Tub va yasama fe`llarni izohlang.Fe`l yasovchi qo`shimchalarni tagiga chizing. 1. Po`lat qoplangan zalvarli eshik asta g`ichirlab ochildi-yu, qorong`i bo`shliq ko`rindi. (O.Y.) 2.Azizning vajohatidan hayiqib, jur`atsiz bir qiyofada o`rnidan turdi va deraza peshtaxtasiga qo`yilgan grafikdan suv qo`yib avval o`zi ichdi, keyin Azizga uzatdi. (O`.U.) 3. Ammo doim umidvorsan. To`rt-besh kun o`tgach, beling rostlab, qomatingni to`g`rilaysan-ku! (M.I.) 4. Mavlono Muhiddin ko`zini otasining cho`g`day yongan ko`zlaridan olib qochdi, oqarib ketgan lablarini zo`rg`a qimirlatib.. (O.Y.) 5. Bobur cho`llarda olti marta tunab, yettinchi kuni kechki payt Xo`jandga yetganda qora oti loyga belangan o`zi tanib bo`lmas darajada qorayib ozib ketgan Tohir uning qarshisidan chiqdi.(P.Q.) 6. Ariq qazuvchilarning ovqatdan sillalari qurib, iliklari puchaygan, yerdan o`n qadoq tuproq olib irg`itishga emas, hatto ketmonning o`zini ko`tarishga ham darmonsiz edilar. (A.Qod.) 7. Bolalar qiyqirishib, chapaklar chalib unaqa she`rni buvijoning o`ziga o`qib beraver” deb og`iz ochirtirgani qo`yishmadi. (X.T.) 8. Umarali va onasi uzoq dardlashib o`tirdilar. (O.) 9. Keyin suhbat qizib, ancha yozilishib o`tirgandan keyin ham royish bermaganidan ajablandi. (Sh.) 10. Mezbon qat`iyatlik bilan zo`rlayvergach, noiloj ichkari kirdi. (T.Mal.) 11. Zalda birdan jonlanish paydo bo`lib, odamlar bo`yinlarini cho`zgancha Rasul Olloyorovichning og`zini poylay boshlashdi. (O`.U) 124-mashq. Gaplarni o`qing. Yasama fe`llarni aniqlab, qaysi so`z turkumidan fe`l yasalganini izohlang. 1 .Atigi yigirma uch kun oldin xuddi shu kabinetda yana buning ustiga Muhiddin Jabborovich guvohligida Rasul Olloyorovich Azizga mutlaqo boshqacha gapirgan edi. (O`. U.) 2. Ko`nglining bir chetida zaifgina bir nur, bir umid miltirab turar edi, endi bu nur ham so`ndi.(O.Y.) 3. Ichkarida o`z ixtiyori bilan qamalgan yosh juvonning ko`zlari shu topda sevinch yoshlari bilan ho`llangan edi...(Ch.) 4. Bir oz ikkilanib turgandan keyin; yana bir qayta sochini ro`molini, kiyimini tuzatib oldi va shahnishin tomon burildi.(A.Qod.) 5.-Mana endi o`zingga kelding bolam- Sara xola qo`lidagi rayhondan bir shincha uzatdi, iskab-iskab o`tir makon qurgan . Bemahalda uyoqlarga bora ko`rmagin.(X.T.) 6. Kutmaganda ko`ziga yarqirab, ajoyibot to`la mo`jizadek bo`lib diqqatni tortadi. (Sh.) 7. U go`yo uyga kirib qolgan notanish kishini talamoqchidek jon- jahti bilan vovilladi. (S.A.) 8. Kech g`ira -shirasida suv qo`rg`oshinga o`xshab qorayib oqardi. (S.A.) 9. Siz ham maktabda shunaqa ishlarga qiziqar edingizku... (A.Q.) 10. Shunday qilib bular juda inoqlashib ketishdi. Qachondandir boshlab bir-birini sensiraydigan bo`ldi. (A.Q.) 11. Jamoangizni bir ko`ray deb yurardim murodimga yetdim.(M.) 12. U ko`krakdan chiqib kelgan yo`g`on tovush bilan guldirab javob qildi: sizdan so`rasammi deb turuvdim.(M.I.) 125-mashq. O`qing, murakkab fe`llarni topib, tarkibini izohlang. 1. Nigora uning xijolat chekayotganini sezib, dalda berishga harakat qildi.(O.Y.) 2. Kumushbibi sachrab Pirmatning yuziga qaradi va uzoq tin olib qo`ydi. (A.Qod.) 3. Qalandar bu tashvishli o`ylar bilan bo`lib, tun yarmidan oshganicha mijja qoqmay o`tirdi. (O.Y.) 4. U o`tirgandan keyin yo`g`on gavdali keng yelkali qorachadan kelgan bir yigit so`z so`radi. zal g`ovur bo`lib ketdi. Ko`pchilik unga so`z berilishini talab qilar, rais esa bosh tortar edi. Oldingi safda o`tirganlardan biri turib, masalani e`tirozga o`rin qolmaydigan tarzda hal qilish va`dasi bilan so`z oldi, bir oz xolis so`zlab turib so`z berilmagan yigitni do`pposlab ketdi. (A.Q.) 5. O’qish suvli jo`shqin Burasoy O`sh qal`asining tosh yotqizilgan poydevoriga bosh urib, ko`pirib o`tadi. (P.Q.) 6. Mana yor-do`stlarining yuziga qarolmay qoldi. Uy ostonasidan hatlab ko`chaga chiqolmay qoldi. Nega, nima uchun?(S.A.) 7. Guzardagi bitta-yu bitta sadaqayrag`ochning qalin, baqaloq shoxlari tashlab turgan soya ham suvdan chiqarilgan laqqabaliqlar singari nafaslari bo`g`ilib, o`tirgan a`yonlar joniga orom berolmay qoldi.(M.I.) 8. Shaharga shom qorong`isida kirib borishdi.(T.Mal.) 9. Aziza yurak qopqasini keng ochmas, “shoshgan qoqiladi” degandek qiya turardi, xolos.Bundan uning uzoqni ko`zlaganligi, o`z baxtining hech qayoqqa qochib ketmasligiga ishonganligi ko`rinib turardi. (Sh.) 10. - kutilmagan bir baxt dedi va o`zining otidek bir narsaning tovishi kabi kulib yubordi.(A.Qod.) 11. Osmon bilan o`pishgan cho`qqilarning oppoq qori quyosh tig`ida yaltirab turardi.(Sh.R.) 126-mashq. Gaplarni o`qing. Modal shaklda qo`llangan fe`llarni aniqlab, modal shakl hosil qiluvchi vositani izohlang. 1. Shu payt yomg`ir savalay boshladi. (P.Q.) 2. Saraton oftobi tanini kuydirgan o`t bolalar qiy-chuv, shovqin -suron bilan bu qirg`oqlarda javlon urishardi. Bir - birlariga suv sochib quvlashishardi. (S.A.)3. Kulimsirab sirli tovush bilan shivirladi. (O.) 4. -Milisiyaga kirib chiqsak, -dedi u rangi oqarinqirab.(Sh.) 5. Ayol jon holatda tig`ni mo`g`ul tomog`iga ishqalagan edi, ho`kiz so`yilgandek, mo`g`ul bo`ynidan tirqirab qon oqib ketdi. (M.) 6. Zaynab yig`lamsirab boshini uning ko`ksiga qo`ydi. (T.Mal.) 7. Nigor oyim ham shoshilinqiradi. Uyga kirib, sandig`ining kalitini topolmay to`rt tomonni izlar, maxdum dahlizdan turib uni koyir edi. (A,Qod.) 8.Qiz aslzodalarga xos bir nazokat bilan kulimsirayotgan bo`lsa ham ko`zining hayodan yaltillab ketganini mavlono Fazliddin payqadi. 9. Nimqorong`i uy Saltanat goh g`amgin kulimsirab, goh xomush, beg`ubor qizlik onlarini o`ylar edi. (O`.U.) 10. Nizomjon xoxlanqiramay akasining oldiga bordi. (S.A.) 127-mashq. Gaplarni o`qing. Fe`llarni topib tuzilishiga ko`ra turlarini aniqlang.Murakkab fe`llarning tarkibini izohlang. 1. Osmonni yana quyuq bulut qoplagan .Birda-yarim yomg`ir tomchilab qo`yadi. Quva- ko`chalari jim-jit. Yov yaqinligini sezgan odamlar uy-uyiga bekinib olgan. (P.Q.) 2. O`t yoqishga epchilroq bo`lgan juvozkash yigit tutuni puflab -puflab cho`g` qildi. (P.Q.) 3. Aslini olganda qishloq turgan -bitgani toshdan iborat.Bu joyda bog` ham qilib bo`lmaydi, dehqonchilik ham.(S.A.) 4.Ulfatlar bamaylixotir ikki -uch kishi bo`lib, past ovozda suhbat qilar edilar.(O.) 5. Ancha sovuq tushib qolgan, kech kuz bo`lgani uchun ba`zan to`satdan qish havosidek achchiq izg`irin esib qolar, bir kunning o`zida hamma issiq kiyimga burkanib olardi. (O`.U.) 6. Aziz birdan hayajonga tushib shosha pisha u yoq- bu yog`ini to`g`rilay boshladi; qabulxonaga kirdi.(O`.U.) 7. Kampir uni bag`ridan qo`yib, timirskilanib choynak qidira boshladi.(S.A.) 8. U tong otguncha o`zi bilan o`zi olishib chiqdi. (O.Y.) 9. Oldin Sodiq, saldan keyin ochilib-sochilib Musharraf kirdi. (Sh.) 10. O`ylab -o`ylab, uni hatti -harakatidan ko`z-qosh chiqarish emas, to`g`ridan -to`g`ri tuhmat qilishga jazm etdi. (Sh.) 11. Xolidiy o`ylay-o`ylay achchiqni achchiq kesadi, degan aqidaga amal qilib, Asadbekning kushandasi kim bo`lishi mumkin, deb so`rab -surishtirdi. (P.Mal.) 12. Kichikligidan ot minib suyagi qotgan chavandoz so`nggi kunlarda suvorilikni juda sog`ingan edi. (P.Q.) 13.Uch kecha tuni bo`yi uxlamasdan butun xayoliga zo`r berib, ag`nay -ag`nay o`ylagandan so`ng qat`iy qarorini berdi.. va shu bilan tinchlanib uyquga ketdi.(Ch.) 128-mashq. Gaplarni o`qing. Fe`llarni topib, to`liq morfologik tahlil qiling. 1. Atrof ko`ziga chang-to`zon orasida qolib ketganday xira ko`rinar edi. U o`tirgan joyida yiqilib ketmaslik uchun ikki qo`lini ikki yoniga tiradi. (P.Q.) 2. Kampir mijjalarida titrab turgan yosh tomchilarini sidirib tashlab, dardli ko`zlarini o`g`liga tikdi. (O.Y.) 3. Bu tomonlarda kuniga bir-ikki marta yomg`ir sharros qo`yib o`tardi. Shuning uchun ham daraxtlarning yuvilgan barglari shamolda pildiragancha, goh ovrasini, goh astarini ko`rsatib ajib bir o`yinlar qiladi. Ba`zan shamol novdalarni uzoq bir tomonga qayirib turganda yashil to`nini echib oppoq yaktak kiygandek bo`lar, shamol dastidan silkinib, o`zini o`nglaganda yana yashil to`nini yelkaga tashlab olganga o`xshardi. (S.A.) 4. Nonushta tayyor bo`lgunicha hamshira kelib, emlab ketdi. (T.Mal.) 5. Yashash soatining oltin kapgiri har borib kelishi bir olam zamon. (G`.G`) 6.Havo kundan -kun isib borardi. Garchi bahor fasli bo`lsa ham peshinning issig`i sezilarli darajada qizdirardi. (Sh.R.) 7. Qushbegining ko`zi yondi... Manglay etlari tirishib so`l qo`l bilan soqolini tutamlab fikrga ketdi. (A.Qod.) 8. Kun o`tdi, kun ketidan kun keldi, lekin tog` qazuvchilar shiddati zarracha ham bo`shashmadi. (M.I.) 9. O`tror yengilgan kuniyoq Chingiz farmoni bilan shaharga o`t qo`yilib, kuli ko`kka sovurildi. Olov va tutun osmonga o`rladi (M.) 10. Oradan bir hafta o`tgandan so`ng qishloqdan odam kelib, domlani olib ketdi.(A.Q.) Fe`l turkumiga oid tayanch so`z va tushunchalar: O`timli, o`timsiz, bo`lishli, bo`lishsiz, nisbat, zamon, mayl, ravishdosh, sifatdosh, harakat nomi, shaxs-son, to`liqsiz fe`l, to`liq fe`l.

Похожие

Fe`l
Fe‘ l zаmonlаri
Ravish va fe`l stilistikasi
Sifat turkumi tahlili
Ravish turkumi tahlili