Diaxron sotsiolingvistika va uning muammolari - Лингвистика - Рефераты

Diaxron sotsiolingvistika va uning muammolari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

38.5 KB

Diaxron sotsiolingvistika va uning muammolari Reja: 1. Diaxron sotsiolingvistika haqida umumiy tushuncha. 2. Diaxron tilshunoslik tarixiy taraqqiyot qonuniyatini o’rganuvchi fan sifatida 3. Tarixiy tilshunoslik va uning tekshirish ob‘ekti.

Diaxron sotsiolingvistika grekcha diaxroniya-ikki davr bilan bog’liq degan ma‘noni anglatadi. Sotsiolingvistika sinxron va diaxron xususiyatlarga qarab tahlil etilar ekan, bu ikki til davrining ma‘lum o’xshash va farqli jihatlari mavjud. Tilning butun tarkibi va uning qismlarini bugungi til o’rgansa, uning butun tarixiy taraqqiyotini, harakat evolyutsiyasini, diaxron tilshunoslik o’rganadi. Agar tilning o’tmishi va tarixiga nazar tashlasak, bu masalada eramizdan avvalgi V asrga murojaat etamiz. Chunki shu davrlarda hind grammatikasi normalari vujudga kelgan. U Sanskrit deb yuritilgan. Shuningdek, arab tilshunosligida ham uning grammatik qonun-qoidalari masalalari o’rganilgan. Demak, diaxron sotsiolingvistikaning paydo bo’lishi shu kabi masalalar bilan bog’liq ekan. Bu o’z-o’zidan xalq jonli tilining vujudga kelishini ta‘minlagan. Vaholanki, buning zamirida aniq bir til taraqqiyoti sodir bo’lgan. Diaxron tilshunoslik keyingi XIX-XX asrlarda tarixiy taraqqiyot qonuniyatini to’liq ravishda bosib o’tdi. Chunki ilmiy va ijtimoiy taraqqiyot uning tarixiy an‘analari, ma‘rifiy va ma‘rifiy-madaniy yuksalish, xalqlar o’rtasidagi o’zaro aloqalar uning yuksalishiga sabab bo’ldi. Vaholanki, XIX asrda til taraqqiyotining ilmiy potentsialligining o’zgarishi o’z-o’zidan mustaqil sinxron til doirasi shakllanishiga asos bo’ldi. Bu haqda Boduen de Kurtene hali, XIX asrning 60-yillaridayoq til taraqqiyotini ichki va tashqi xususiyatlari haqida to’xtalib, tilning tashqi tomondan rivoji tarixiy taraqqiyot va uning tarixiy adabiyoti bilan bog’liq bo’lsa, ichki tomoni esa shu fanni tekshirish jarayonida o’ziga tayanadi deb ta‘kidlagan edi. Xolbuki, tarixiy tilshunoslik o’zining taraqqiyot davrida ijtimoiy-madaniy sohada, muhim ahamiyat kasb etib keldi, shu bilan birga tarixiy til alohida til taraqqiyot qonuniyatlarini o’rganuvchi fan sifatida vujudga keldi, bu esa tarixiy ijtimoiy tilshunoslikning funktsional doirasini yanada kengayishiga olib keldi. Agar o’zbek tilining tarixiy taraqqiyoti turli davrlarni bosib o’tganligi nuqtai nazardan e‘tirof etmoqchi bo’lsak, bu borada Alisher Navoiy, Bobur, Az- Zamaxshariy, Mirzo Mehdixon, Muhammad Ya‘qub Changi, Abulg’ozi Bahodirxon kabi olimlar bilan birga O.Usmonov, Faxri Kamol, Fitrat, Elbek,

G’.Abdurahmonov, B.O’rinboev, U.Tursunov, Sh. Shukurov va boshqalar o’z ishlarida tarixiy sotsiolingvistikaning taraqqiyot qonuniyatlarini belgilovchi jihatlarini aytib keldilar. Jahon tilshunosligida ham bu masala doimiy ravishda o’z mazmuniga ega bo’lib kelmoqda. Rus tilshunosi V.K. Juravlev tarixiy tilshunoslik va uning tekshirish ob‘ektiga doir to’xtalar ekan, ichki tilning tarixi jamiyat taraqqiyoti, ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy, madaniy, xalqning tarixi, til o’sish jarayoni, tillar va dialektlar o’rtasidagi o’zaro munosabatlar, boshqa tillar bilan aloqalar, tilning holat va vaziyatidagi o’sishi, til uslublari taraqqiyotiga bog’liq, deydi. Bunda V.K. Juravlev asosiy diqqat-e‘tiborni tilning funktsional taraqqiyotiga qaratadi, ya‘ni u ijtimoiy til taraqqiyotini tilning sistem qurilishiga bog’lasa, bu masala o’z-o’zidan diaxron sotsiolingvistikaning tarixiy-lingvistik qonuniyatlar asosida ta‘kidlab o’tadi. Shuningdek, ijtimoiy taraqqiyotning turli davrlarida til taraqqiyotidagi o’zgarishlar tarixiy-ijtimoiy tilning hayotga tadbiq etilishida asos bo’lgan. Y.D.Desheriyev tarixiy tilshunoslikning dolzarb masalalariga bag’ishlangan bir maqolasida til taraqiyoti tilning funktsiyasiga bog’liq ekanligida deb biladi. Albatta, bu fikr haqiqatga yaqindir. Negaki, tarixiy til davr o’tishi bilan o’zining funktsional taraqqiyotiga ega bo’lib keldi. Ko’rinadiki, sotsiolingvistika qanday holatda bo’lmasin, tilning taraqqiyoti funktsiyasini bajarish jarayonida (umumiy funktsiya) jamiyatda tilning o’zgaruvchanligiga aloqadordir. SHunday ekan, diaxron sotsiolingvistika va u bilan bog’liq masalalarni o’rganishda quyidagilar asosiy o’rin egallaydi: 1. Tilning taraqqiyotini tarixiy sotsiolingvistik aspektda o’rganish muammosi. 2. Ijtimoiy-tarixiy tilning tiplari. 3. Aniq yoki konkret tarixiy tilning ijtimoiy-lingvistik aspektlari. 4. Ichki va tashqi faktor asosida tilning evolyutsiyasi hamda uning o’zaro aloqadorligi. 5. Tilning taraqqiyot qonuniyatlarini tushunish darajasi.

6. Tarixiy-ijtimoiy tilning she‘riyat dunyosini vujudga keltirishdagi o’rni. 7. Tilning ijtimoiy ma‘no kasb etishi kabilar diaxron sotsiolingvistikaning asosiy muammolaridir. Ta‘kidlaganimizdek, ijtimoiy tilshunoslik konkret bir tilning, xususan, o’zbek tilining tarixiy taraqqiyot qonuniyatini diaxron aspektda o’rganishi mumkin. Xulosa qilib aytganda, tilning funktsional davri va uning rivojlanish qonuniyatlari tarixiy ijtimoiy til bilimlarini puxta va mukammal o’rganish asosida amalga oshar ekan. Shu o’rinda tarixiy sotsiolingvistikani rivojlantirish asosida quyidagi maqsad va vazifalar yotadi; til taraqqiyotini turli davr va sferalar asosida o’rganish (o’zbek tilini eng ibtidoiy qabila va urug’ tillarida bugungi kundagi milliy tilimiz taraqqiyoti bilan) tillarni qondosh, qarindosh yoki qarindosh bo’lmagan tillar bilan qiyosiy-chog’ishtirish asosida tarixiy qatlamlarini o’rganish. Masalan, o’zbek tilini turkiy tillar, jumladan, qozoq, qirg’iz, qoraqalpoq, tatar, boshqird kabi tillar bilan qiyoslash asosida o’rganish va forsiy tillar bilan chog’ishtirish kabi. Tarixiy-ijtimoiy til qonuniyatlarini badiiy ijodiyot asosida o’rganish kabilar diaxron sotsiolingvistikaning asosiy mazmun va mundarijasini belgilashi mumkin.

ADABIYOTLAR 1. Karimov I.A. O’zbekiston buyuk kelajak sari. -T: O’zbekiston, 1998. 2. Axmanova O.S. Slovar lingvisticheskix terminov. -M: Nauka, 1966. 3. Jirmunskiy V.M. Vopros sotsialnoy lingvistiki. -M. :Nauka, 1969.

Похожие

Sotsiolingvistika tarixi

Til va jamiyat. Sotsiolingvistika

Sotsiolingvistika ( Ijtimoiy tilshunoslik )

Sotsiolingvistikaning prеdmеti, maqsad va vazifalari

Sinxron sotsiolingvistikaning mazmuni va mundarijasi