Аникловчи - Лингвистика - Рефераты

Аникловчи

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

149 KB

Аникловчи Режа: 1. Аниқловчи 2. Суз кенгайтирувчилари ва гап кенгайтирувчиларининг мувофиқлашуви ва фарқланиши 3. Гапда ажратилган суз шакллар

Аниқловчи Аниқловчи от билан ифодаланган, шунингдек, булак ёки булак булакларининг, ундалма ёки кириш бирикмаларининг кенгайтирувчисидир. Тулдирувчи каби аниқловчи ҳам суз кенгайтирувчиси сифатида гап таркибида қатнашаётган отларнинг луғавий валентлигини тулдирувчи восита сифатида намоён булади ва гап конструктив тузилмасидан урин эгалламайди. Унинг лисоний сатҳга алоқадорлиги муайянлашувчи отнинг қандай валентлигига мувофиқ келиши ва уни синтактик алоқа билан воқелантиришидир. Аниқловчи суз кенгайтирувчиси экан, у истаган гап булакларига тобеланиши мумкин: 1.Кесим аниқловчиси: Нилуфар аълочи талаба. 2.Эга аниқловчиси: Кимнин г гапи туғри. 3.Ҳол аниқловчиси: Сулим ва хушҳаво водийда урнашдилар . 4.Тулдирувчи аниқловчиси: Бизнинг ёрни курган борми 5.Ундалма аниқловчиси: Хайр энди, яшил водий , хушманзара тоғ. Аниқловчи мустақил ҳолда бирор булакка боғланиши ҳам, кенгайтирувчилар таркибида келиши ҳам мумкин. Қиёсланг: Бир ёнда ложувард Баҳри Муҳит бор Бир ёнда заъфарон Саҳройи Кабир Бир ёнда оқ сочли тоғлар пурвиқор Сенинг толеинга уқийди такбир Мисралардаги ложувард сузи Баҳри Муҳит (эга), заъфарон сузи эса Саҳройи Кабир (кесим) сузига аниқловчи булиб, булаклар кенгайтирувчиси сифатида намоён булган. Учинчи мисрадаги сочли сузи тоғлар (эга) сузига тобеланган булиб, уз навбатида оқ сузини узига тобелаган.

Аниқловчининг ифодаланиши. Аниқловчи гапда турлича ифодаланишга эга. Аниқлашнинг узига хослигига кура, аниқловчининг материали ҳам, шунга мувофиқ, унинг кенгаювчи суз билан синтактик алоқаси ҳам турлича булади. Предметнинг қандайлиги, туси, хусусияти, маза-таъми, шакли, табиати кабиларни муайянлаштириш лозим булганда аниқловчи сифат, сифатдош, баъзан от туркумларидан булган сузлар билан ифодаланади. Бирор шахс ёки предметга қарашлиликни англатиш зарурияти булганда аниқловчи от ёки от урнидаги суз билан ифодаланади. Шунга кура, аниқловчи икки хил булади: 1.Белгини муайянлаштирувчи аниқловчи (сифатловчи) 2.Қарашлиликни муайянлаштирувчи аниқловчи (қаратувчи). Сифатловчи аниқловчи қуйидагича ифодаланади: 1.Сифат билан: Аъло мамлакатнинг аъло фарзанди , билиб қуйки, сени Ватан кутади . 2.Сифатдош билан : Оқар дарё оқмасдан қолмас . 3.Равиш билан: Кечаги нохуш манзарани бир умр унутмаса керак. 4.Сон билан : Унинчи йилларнинг саргардонлиги. 5.Белги аниқловчиси (сифат вазифасидаги) от билан: анор юз, олтин куз . 6.Олмош билан : Қайси юзим билан унга қарайман ? Қаратувчи аниқловчи қуйидаги сузлар билан ифодаланади: 1.От ёки от урнидаги суз: 1. Она ернинг оташ қаридан, уғлим деган нидо келади.(Э.В.)2. Менинг икки онам бор. 2.Отлашган суз билан: 1. Купнинг дуоси кул 2.Уқиганнинг тили куп узун булди. Аниқловчининг турлари. Айтилганидек, аниқловчи моҳиятан уч хил булади: сифатловчи, қаратувчи, изоҳловчи. Сифатловчи. Сифатловчили бирикмада тобе узв (сифатловчи) ҳоким узвнинг бирор хусусиятини аниқлаб келади ва унга тобе алоқанинг

битишув йули билан боғланади. Сифатловчининг қулланишида икки ҳолатни фарқлаш лозим: 1.Сифатловчининг сифатланмиш маъносини торайтириши- муайянлаштириши: Оқ илон, оппоқ илон, ойдинда ётганинг қани. Бунда оқ сузи билан ифодаланган сифатловчи сифатланмиш замиридаги тушунчани ажратиш, фарқлаш вазифасини бажарган ( қора илон, сариқ илон ). 2.Сифатловчининг таъкид вазифасини бажариши. Бунда ажратиш, муайянлаштириш вазифаси кузатилмайди: оппоқ қор, оқ сут берган она, оқ пахта . Бу ҳолат нутқий жиҳатдан меъёрий булса-да, лисоний нуқтаи назардан ортиқлик саналади. Чунки қор, сут, пахта табиатан оқ булганлиги сабабли уни яна аниқловчи билан такрорлаб утиришга ҳожат булмайди. Сифатловчи вазифасида табиатан тобе узвликка хосланган сузлар келганлиги боис, у сифатланмишга битишув йули билан боғланади. Сифатловчи вазифасида келган отлар ҳам «тобега хос»лардек хусусият касб этиб, ҳоким узвга битишув йули билан бирикади. Сифатловчи қаратувчили бирикмага кенгайтирувчи булганда, икки ҳолат фарқланади. Сифатловчи бунда қаратувчили бирикмага бутунича ёки ундан фақат қаратувчига кенгайтирувчи сифатида намоён булиши мумкин. Қуйидаги гапларда сифатловчи кенгайтирувчининг кенгаювчига муносабатини қиёслаймиз: янги хужалик раҳбари - янги хужалик раҳбари. Биринчи гапда янги сузи хужалик сузининг кенгайтирувчиси булиб, бу ҳоким сузнинг қаратқич келишигини олишини тақозо этади. Кейинги бирикувда янги сифатловчиси хужалик раҳбари бирикмасининг кенгайтирувчисидир. Сифатловчилар кетма-кет келиб сифатловчилар занжирини ташкил этади. Сифатланмиш уюшиқ ҳолатда булганда сифатловчининг барча уюшган бирикмаларга ёки уларнинг бирига тегишли эканлиги англашилмай қолади. Бунда белгининг қайси бирликка хос эканлиги

матндан, бириктирувнинг валентлик имкониятларидан ва бошқа нутқий омиллардан аён булиб туради. Қиёсланг: 1. Ақлли болалар, қизлар. қизлар болалар ақлли 2.гулли чит, туфли чит, туфли гулли Сифатловчи ва сифатланмиш изофа шаклида - сифатланмиш- сифатловчи куринишини олган булиши мумкин: мажнуни гумрох, девонаи Машраб, ойнаи жаҳон ва бошқалар. Бундай бирикувлар узбек нутқи нуқтаи назаридан сифатловчили бирикма сифатида қаралиши маъқул эмас. Сифатловчи ва сифатланмиш тобеланишида сифатловчининг бирикув омиллари МЖШ тартибида булади. Чунки сифатловчи махсус курсаткичларсиз тобе узв мақомини эгаллайди. Шу боисдан унда шаклий омил ута кучсизланади. Сифатловчи ва сифатланмиш орасига суз киритиш, уларни бир-биридан узиш имконияти булмаганлиги, боғланишда синтактик позиция устивор аҳамиятга эга булганлиги боис жойлашув омили фаоллашади. Бирикувда маъновий омил биринчи уринда булади.

Унинг жойлашув омилидан устунлиги бирикувчи унсурларнинг маъновий мувофиқлиги ҳар доим ҳам аҳамиятли булиб қолиши билан белгиланади. Қаратувчи аниқловчи. Қаратувчили бирикмада қаралмишдан англашилаётган предмет ёки предмет тасаввуридаги нарсанинг қаратувчидан англашилган нарсаҒшахсга мансублик, тегишлилик маъносидаги даҳлдорлиги англашилади. Қаралмиш вазифасидаги сузнинг лисоний валентлигида қаратувчи тулдирадиган қарам булган буш урин факультатив, нозарурийдир. Шу боисдан қаралмиш эгалик қушимчалари билан шаклланиб, бу лисоний нозарурликни заруриятга айлантиради. Қаратувчи ва қаралмиш муносабати икки томонламадир. Биринчи аъзо (қаратувчи) қаратқич келишиги ёки бош келишик билан, ҳоким аъзо эса эгалик қушимчаси билан ёки усиз шаклланади. 1.Қаратувчининг қаратқич келишиги билан шаклланиши: олманинг шохи, аммамнинг дафтари, Салимнинг китоби. 2. Қаратувчининг бош келишикда булиши : март ойи, бозор куни, нафрат ҳисси. 3.Қаралмишнинг эгалик қушимчасисиз шаклланиши: бизнинг уй, сизнинг айвон, Бизнинг ёрни курган борми Қаратувчили бирикмадан бу вазифада келаётган сузларнинг узаро муносабатларидан турли маънолар англашилиши мумкин: 1.Қарашлилик: Азизанинг китоби, менинг онам . 2.Хослик : олманинг бари, пиёзнинг пўсти . 3.Бутун- булак: столнинг оёғи, уйнинг эшиги, 4.Тур-жинс: олманинг яхшиси, одамнинг ақллиси. 5.Бажарувчи ва ҳаракат муносабати: боланинг йиғиси, итнинг ҳуриши. Бу маъноларнинг барчаси [Исм қ.к. Қ Исм э.қ. қ қаратувчи ва қаралмиш] қолипи эмас, балки сузларнинг маъновий муносабатлари ҳосиласидир.

Қаралмишдаги эгалик аффикси қаратувчининг қайси шахсда эканлигини билдириб туради. Шу боисдан куп ҳолларда қаратувчи қулланилмаслиги ҳам мумкин: у канг, китобинг каби. Бунда таъкид муҳим роль уйнайди. Қаратувчини таъкидлаш лозим булганда, у, албатта, қулланади. Бошқа ҳолларда қаратувчининг қулланиши нутқий ортиқчаликни келтириб чиқаради. Умуман, қаратувчининг қулланмаслиги қуйидаги ҳолларда юз беради: 1.Қаратувчи вазифасида узлик олмоши қулланиши лозим булганда: Салим уртоқларига хат жунатди. 2.Қаратувчидан англашилган маъно олдинги гаплардан маълум булиб турган булса, услубий ортиқчаликдан қочиш мақсадида: 1 . Мен севган қизимга уйландим. (Менинг) Хотинимнинг отаси савдогар эди. 3.Таъкидлаш лозим курилмаганда: Боғимда анорим бор. Суз кенгайтирувчилари ва гап кенгайтирувчиларининг мувофиқлашуви ва фарқланиши Суз кенгайтирувчиси суз семантик имкониятидаги буш уринларни тулдирувчи актантлардир. Актантлар нутқий гаплар таркибида суз бирикмаларини ҳосил қилади. Бу бирикувларда буш уринлари тулдирилаётган (бириктирувчи) суз ҳоким суз, бўш уринни тулдираётган суз тобе суз сифатида намоён булади. Масалан, қизил олма бирикувида қизил сузи олма сузи замиридаги маъновий моҳиятнинг «белги» маъно булакчасини муайянлаштирувчи актант булиб, олма сузига «хизмат қилаётганлиги» боис унга тобе унсур мақомида булади. Демак, бирор сузга тобеланиб келаётган суз буш уринни тулдирувчи, актант атамалари билан юритилади. Ана шу актантлар нутқда, анъанавий таҳлил усуллари асосида айтганда, эга, ҳол, тулдирувчи, аниқловчи атамалари билан номланади. Бироқ бу атамалар остида тушунилувчи ҳодисалар суз

кенгайтирувчилари ва гап кенгайтирувчилари фарқланиши нуқтаи назаридан баҳоланса, бутунлай бошқа ҳолат вужудга келади. Кенгаювчи суз гапнинг кесими мавқеида келганда, гап кенгайтирувчилари гап лисоний структурасига бевосита дахлдор булади. Масалан, Жаҳонгир китобни тез уқиди гапининг лисоний структур схемаси қ уйидагича: Е Н W Pm уқи китобни -ди Жаҳонгир тез Бундаги учта суз бевосита конструктив булаклар воқелантирувчисидир. Булар: Жаҳонгир, тез, уқиди . Фақат китобни сузи бевосита уқи сузи орқалигина лисоний структурага дахлдор булади. Булар Жаҳонгир тез уқиган китобни мен оламан тарзида узгартирилса, олдинги гапда гап кенгайтирувчиси ва гапнинг конструктив булаклари ифодаловчилари булган Салим, тез сузлари энди аввалги мавқеларидан маҳрум булади. Улардаги конструктив булакларга бевосита дахлдорлик билвоситаликка, гап кенгайтирувчилик суз кенгайтирувчиликка айланади. Бу гапнинг структур схемасига диққат қилинг: Е Н W P m Ол -аман Мен китобни уқиган

тез Жаҳонгир Олдинги гапда бевосита гап кесимидаги P m га дахлдорлик касб этиб турган Жаҳонгир ва тез сузлари кесимдаги атов бирлиги ( W ) кенгайтирувчиси булган китобни сузшаклининг актанти ҳисобланган уқиган сузининг кенгайтирувчиларидир. Куринадики, гапнинг конструктив тизимидан фақат P m га боғланган ҳоким узв урин олади. Ҳоким узвга тобеланган, эргашиб келаётган актантлар нутқий гап таркибидагина булади. Нутқий гап қанчалик кенгаймасин, у, кенгаймаган куринишида булгани каби, лисоний структурага бир хил дахлдор булади. Мисолга мурожаат қиламиз: Шавкат тайёрланаётганда бехабар эди. Бу гапнинг структур схемаси қуйидагича: Е Н W P m Шавкат тайёрланаётганда бехаба р эди Бунда булакларнинг барчаси бир суз билан ифодаланган. Бу сузларнинг ҳар бири қанчалик кенгайса ҳам, ушбу гапнинг лисоний структурага муносабати узгармай қолади. Бу гапнинг Олимликни орзу қилган Шавкат педагогика университетини имтиёзли диплом билан тамомлаб, магистратурага кириш учун тайёрланаётганда уз фаолиятига дахлдор бу гаплардан бехабар эди тарзидаги кенгайган куриниши структур схемасига диққат қилайлик: Е Н W Pm

Шавкат тайёрланаётганда Бехабар эди орзу қилган Олимликн и кириш учун магистратурага тамомлаб диплом билан имтиёзли университетини педагогика Гаплардан Дахлдор Бу Фаолиятига Уз Куринадики, бу гап қанчалик кенг булмасин, унинг структур қолипи ута содда ва олдинги нутқий гап қолипидан мутлақо фарқланмайди. Сузларнинг нутқий воқеланиши улар бевосита конструктив булакка боғланганда юз беради. Конструктив булак булиши учун кесимлик шаклланиши зарур булади. Чунки кесим мавжуд булсагина, унга боғланган айрим сузлар конструктив булак табиатига эга булади. Масалан, Қизим Муниранинг ёш рассомлар ижодий фестивали бутун жаҳон босқичи минтақа танловида юқори уринни эгаллаши нутқий ҳосиласи хабар ифодалаш хусусиятига эга эмас. Чунки унда кесим йуқ. Демак, бу ҳосила гап эмас ва унда гап булаклари ҳам мавжуд эмас. Бу ҳосила гап қолипига дахлдор қилинса, қолип тулдирувчиси мақомини олса, сузлардан мутлақ ҳокимларининг мавқеи узгаради ва бошқалари ҳам шу ҳоким унсур орқали гап қолипига киради. Бу ёйиқ унсур гапда кесим, эга, ҳол каби конструктив булаклар мавқеини эгаллаши мумкин.

Кесим: Менинг орзуим - қизим Муниранинг ёш рассомлар ижодий фестивали бутун жаҳон босқичи минтақа танловида юқори уринни эгаллаши. Эга: Қизим Муниранинг ёш рассомлар ижодий фестивали бутун жаҳон босқичи минтақа танловида юқори уринни эгаллаши -менинг орзуим. Ҳол: Қизим Муниранинг ёш рассомлар ижодий фестивали бутун жаҳон босқичи минтақа танловида юқори уринни эгаллаганлиги учун биз беҳад руҳландик. Демак, дастлабки нутқий ҳосила гап таркибига киритилса, ундаги бош кенгаювчи унсур (эгаллаши) гапнинг конструктив булагига айланади, сифат узгаришига учрайди, гап қолипига бевосита дахлдорлик касб этади. Лекин унинг кенгайтирувчилари у орқали - билвосита гап қолипига алоқадор булади, улар мавқеидаги узгариш сифат узгариши даражасида булмайди. Суз ва гап кенгайтирувчилари бир-бирига айланиб турадиган ҳодисалардир. Масалан, Кеча келган болани танимадим гапида кеча сузи келган сузининг кенгайтирувчиси. Лекин Бола кеча келди? гапида у гап кенгайтирувчиси мақомини олган. Биринчи бирикувда у келган сузшаклидаги замон маъносига боғланган. Иккинчи гапда эса сузшакл кесимлик категорияси таркибидаги замон маъносига дахлдордир. Кеча келган бола бирикувидаги келган сузшаклидаги замон маъноси билан келди сузшаклидаги замон маъноси фарқланади. Биринчи сузшаклдаги замон сифатдош шаклининг маъноси булса, келди гап марказида тасдиқ- инкор, модаллик, шахс-сон ва кесимлик позицияси унсурлари системасидан иборат бутунликнинг таркибий қисмидир. Туғри чизиқ учбурчакнинг томони сифатида бошқа моҳиятга, квадратнинг томони сифатида бошқа моҳиятга эга булгани каби, замон ҳам Кеча келган бола бирикувида бошқа, Бола кеча келди бирикувида бошқа бутунликнинг таркибий қисмидир. Ҳаракатнинг бажарувчиси ҳам гоҳ суз

кенгайтирувчиси, гоҳ гап кенгайтирувчиси сифатида намоён булиши мумкин. Салим кеча келган. Салим кеча келганда мен йуқ эдим жуфтлигининг б иринчисида Салим гап кенгайтирувчиси (эга), иккинчи гапда эса суз кенгайтирувчисидир, яъни конструктив булак эмас. Шунингдек, келтирилган мисолдаги минтақа босқичида унсури эгаллаши сузи кесим мавқеида келганда конструктив булак, бошқа ҳолларда (ҳол ва эга боғланганда) эса суз кенгайтирувчисидир. Демак, маълум буладики, муайян актант бирликнинг гап ёки суз кенгайтирувчиси мавқеида булиши кенгаювчи сузнинг синтактик мавқеи билан белгиланади. Гап булаги мақомида суз ҳам, суз бирикмаси ҳам келиши мумкин. Гап булаги вазифасида келган суз уз кенгайтирувчилари билан бир бутун ҳолда битта гап булаги (ёки булакнинг булаги) саналади. Гапни булакларга ва суз бирикмасига ажратиш синтактик таҳлилнинг икки хил куринишидир. Гапни булакларга ажратиш коммуникатив бирлик таҳлили булса, суз бирикмаларига ажратиш номинатив бирлик таҳлилидир. Масалан, Салима уқиган китобни мен кеча тугатган эдим гапининг гап булаклари буйича таҳлили қуйидагича булади. 1. тугатган эдим - кесим 2. мен - эга 3. кеча - ҳол Салима уқиган китоб бирикуви гап булаги эмас ва у булаклар таҳлилида эътиборга олинмайди. Демак, тулдирувчи ва аниқловчи суз кенгайтирувчилари булганлиги боис гап булаклари таҳлилида эътиборга олинмайди. Гапни суз бирикмаларига ажратишда эса кенгаювчи суз кенгайтирувчи суз билан бирикма сифатида олинади. Гап кенгайтирувчилари бирор суз (атов бирлиги) маъносини эмас, балки кесимлик қушимчаси маъносини муайянлаштирганлиги боис, суз бирикмалари сифатида олинмайди.

Шундай қилиб, юқоридаги гапдан коммуникатив сатҳга дахлдор, яъни P m га боғланувчи сузларни чиқариб ташласак: а) Салим уқиган б) уқиган китоб в) китобни тугатмоқ каби учта суз бирикмаси мавжудлиги аён булади. Чунки гап таркибидаги Салим, уқиган , китоб бирикмалари суз кенгайтирувчиларидир. Демак, хулоса қилиш мумкинки, суз кенгайтирувчилари ва гап кенгайтирувчилари муносабатидан келиб чиққан ҳолда суз бирикмалари таҳлилини гап булаклари таҳлили билан қориштирмаслик керак. Гапда ажратилган суз шакллар Гапда иштирок этаётган атов бирликларининг маънолари сузловчи учун етарли даражада очилмаган булиши мумкин. Шунда уларнинг маъноларини муайянлаштириш мақсадида алоҳида, таъкид оҳангига эга булган атов бирликлари нутққа киритилади. Қуйидаги гапларга эътибор беринг: 1. Шавкат шеър уқиди. 2. Юртим - Нурота 3. Унинг кафолати керак булади. 4. Сой буйида узоқ турди. 5. Сени соғиндим. Тингловчи учун ушбу гаплардаги маълум бир сузлар маънолари изоҳларсиз ноаниқ булиши мумкин. Буни эътиборга олган ҳолда сузловчи уларни муайянлаштирувчи сузлар билан қуллайди. 1. Шавкат, шоир, шеър уқиди. 2. Юртим - Нурота, тоғлар ораси. 3. Унинг, Икром Имомзоданинг, кафолати керак булади. 4. Сой буйида, қуш ёнғоқнинг тагида, узоқ турди.

5. Сени, вафодоримни, соғиндим. Биринчи гапда эга (Шавкат ) нинг маъносини шоир сузи, иккинчи гапда кесим (Нурота ) нинг маъносини тоғлар ораси , учинчи гапда аниқловчи (унинг ) нинг маъносини Икром Имомзоданинг суз шакли, туртинчи гапда ҳол ( сой буйида ) нинг маъносини қуш ёнғоқнинг тагида суз шакли, бешинчи гапда тулдирувчи ( сени ) нинг маъносини вафодоримни сузшакли изоҳлаган, тулдирган, муайянлаштирган. Бу сузлар узлари изоҳлаётган сузлар билан бир ҳоким сузга тобеланади. Ундан фақат тор маънога эгалиги ва таъкид оҳанги билан ажралиб туради. Бундай атов бирликлари гапнинг ажратилган кенгайтирувчилари дейилади. Гапнинг суз кенгайтирувчилари ҳам, гап кенгайтирувчилари ҳам ажратилиши мумкин. Юқоридаги биринчи ва иккинчи гапларда гап кенгайтирувчилари, 3-, 4-, 5- гапларда эса суз кенгайтирувчилари ажратилган. Шу боисдан ажратилган кенгайтирувчиларни: а) ажратилган гап кенгайтирувчилари; б)ажратилган суз кенгайтирувчилари тарзида иккига булиб урганиш мумкин. Гап ажратилган кенгайтирувчилари билан ажратилган булаклар муқобил атамалар эмас. Чунки ажратилган булаклар деганда гап конструктив булакларининг ажратилиши тушунилади. Ажратилган кенгайтирувчилар атамаси эса булак мавқеига эга булмаган атов бирликларини ҳам уз ичига қамраб олади. Масалан, Мен сени, вафодоримни, соғинганимни айта олмайман гапида вафодоримни суз шакли ажратилган кенгайтирувчи, лекин гап булаги эмас. Гап ажратилган кенгайтирувчиларининг гап структур схемасига муносабати улар изоҳлаётган атов бирликлариники кабидир. Ажратилган кенгайтирувчилар ажралмиш (муайянлаштирилаётган) атов бирликларининг «соялари» булганлиги боис улар билан бир бутун ҳолда бевосита ёки билвосита гап структур қолипига дахлдор булади. Юқоридаги гапнинг структур қ олипга муносабатини кузатинг:

Е Н W Pm Мен айта ол соғинганимни вафодоримни, сени, майман Ёки, Шавкат, шоир, шеър уқиди гапининг структур схемаси қуйидагича: Е Н W Pm P Pm шоир , Шавкат, уқи шеър ди Ажратилган кенгайтирувчилар муайянлаштирилаётган булакнинг «сояси» булганлиги боис, соф нутқий ҳодисадир. Шу боисдан унинг мавжудлиги ва узига хослиги соф нутқий омил - оҳанг билан ҳам боғлиқдир. Узига хос оҳангдан маҳрум қилинса, у бошқа нутқий ҳодиса - ундалмага монанд булиб қолади. Масалан, Эркин, укам, инженер булди гапида укам атов бирлиги ажратилган кенгайтирувчига хос оҳангдан маҳрум этилса (укам бирлигидан кейин ажратиш паузаси қулланса ), у эгага ва эганинг атов бирлиги эса ундалмага айланиб қолади. Гап ва суз кенгайтирувчиларининг ажратилишида узига хосликлар бор.

Гапда изоҳловчининг ажратилиши бошқа кенгайтирувчиларга нисбатан узига хосдир. Изоҳловчи одатда изоҳланмишдан олдин келади: тракторчи Тошпулат, ошпаз Маматқулов, профессор Жураев каби. Изоҳловчи ажратилганда, изоҳланмиш қандай мавқеда булса, у ҳам шундай мавқега эга булади. Масалан, Тракторчи Тошпулат сменани топширди гапида изоҳловчи ( тракторчи ) эга ( Тошпулат ) га тобе. Бироқ у ажратилса, гап эгасига тобелиги йуқолади ва узи ҳам эгага айланади. Тошпўлат, тракторчи, сменани топширди . Бу гапда тракторчи сузшакли урни узгарган изоҳловчи эмас, балки тамоман янги мавқе (гап консруктив булаги - эга) олганлигини изоҳланмиш ( Тошпулат ) ни гапнинг бошқа конструктив ёки ноконструктив булаклари вазифасига қуйиш билан амин булиш мумкин: 1. Бу киши - Тошпулат, тракторчи. 2. Тошпулатни, тракторчини, танийман . 3. Тошпулатнинг, тракторчининг, обруйи баланд, ҳурмати жойида. Биринчи гапда «собиқ» изоҳловчи булмиш тракторчи кесим, иккинчи гапда тулдирувчи, учинчи гапда қаратувчи аниқловчи вазифасида келган. Демак, бундай ҳолда ажратилиш натижасида изоҳловчи уз сифатини узгартиради. Ажратилган сифатловчи . Сифатловчи аниқловчи ажратилганда ҳам аниқланмишдан кейинга утади: 1.Ипаклари тиллодан дуппи тикдим - Дуппи тикдим, ипаклари тиллодан. 1.Яланг оёқ Қобил бобо дағ-дағ титрайди - Қобил бобо, яланг оёқ, дағ - дағ титрайди. Гапнинг бошқа турдаги кенгайтирувчилари ажратилганда, ажралмиш ва ажратилган кенгайтирувчилар грамматик шакл ва синтактик мавқе жиҳатидан сифат узгариши касб этмайди. Ажратилган эга. Изоҳловчи таъкидланганда, ажратилган эгага айланади: 1.Доцент Жумаев Турсунали илмий сафарга жунади - Жумаев

Турсунали, доцент, илмий сафарга жунади. 2.Капитан Мамедов суз олди - Мамедов, капитан, суз олди. Қуйидаги гапларда эганинг узи ажратилган: Сиз, ёшлар - бизнинг умидимизсиз. Бунда ёшлар сузшаклини ажралмиш эгадан олдинга утказиб булмайди. Ажратилган эга изоҳловчидан олдин булганда унинг урнини алмаштириш мумкин: Жумаев доцент - доцент Жумаев каби. Ажратилган ҳол. Бунда гапнинг булаги маъноси жуда ҳам аниқ булмаган, умумий сузшакл билан ифодаланади. Ажратилган ҳолнинг маъноси нисбатан муайян ва тор булади: Қишда, чиллада, бурилар одамга ҳам ҳамла қилади. Ажралмиш ҳолсиз ажратилган ҳол булиши мумкин. Шарипов, хаёлга чумиб, бозорга қараб кетмоқда эди. Бундаги ажратилмишни ажратиш- таъкид деб аташ мумкин. Ажратилган тулдирувчи. Ажратилган тулдирувчи одатдаги тулдирувчининг олмошнинг маъносини изоҳлайди: Кеча кундуз сени, вафодоримни, уйлайман. Ажратилган булаклар таҳлилида яна қуйидагиларга эътибор бериш лозим. 1.Уюшиқ булакли гапларда умумлаштирувчи суз ёки уюшиқ сузлар ажратилган булиши мумкин: 1) Салим ва Шавкат - синфдошлар, йулга тушишди. 2) Синфдошлар - Салим ва Шавкат йулга тушишди . Биринчи гапда синфдошлар , иккинчи гапда Салим ва Шавкат уюшиқ сузлари ажратилган кенгайтирувчилардир. 2.Ажратилган булакларни аниқлашда тартиб муҳим роль уйнайди. Ажратилган кенгайтирувчи кейин, ажралмиш кенгайтирувчи олдин келади: 1) У шаҳарга, Қаршига кетди . 1 3) У Қаршига, шаҳарга, кетди .

Биринчи гапда Қаршига , иккинчи гапда шаҳарга суз шакллари ажратилган бирликлардир. Ажратилган аниқловчи билан аниқланмиш дистант ҳолатда булганда, уларнинг алоқаси кучсизланиб, аниқловчининг нисбий мустақиллик ҳолати кучаяди: Ҳалиги йигит, қулида тугуни бор эди-ку, сартарош, эртага таътилга чиқар экан. Содда гапларда тенг боғланиш Гап узаро тенг боғланишга эга сузлар билан ҳам кенгайиши мумкин: Бодомлар, шафтолилар ва уриклар гуллади. Бу гапдаги бодомлар, уриклар, шафтолилар суз шакллари синтактик мазмун жиҳатдан бири иккинчисига тобе булмасдан, тенг алоқага киришган ва бу алоқа тенг боғловчилар ёки оҳанг воситасида амалга оширилган. Бундай тенгланиш қаторини ҳосил қилган суз шакллар бир кенгаювчи сузшаклга тобеланиб, синтактик жиҳатдан бир хил мавқега эга булади. Бу сузшакллар уюшиқ сузшакллар дейилади. Тенгланиш қатори гапда ҳар қандай синтактик мавқени эгаллаши мумкин. Кесим: Сиз ақлли ва тадбиркорсиз. Эга: Гуё Навоий ва Бойқаро қаршимда эди. Ҳол: Сув уйноқлаб, купикланиб оқарди. Тулдирувчи: У қалам, дафтар, ручка олди. Аниқловчи: Насибанинг ва Кариманинг опалари келди. Ундовлар: Азиз дустлар, юртдошлар, сизларни соғиниб яшадим. Куринадики, гапнинг конструктив булаклари ҳам, ноконструктив булаклари ҳам уюшиши мумкин. Уюшиқ сузшакллар бир бутун ҳолда, яхлит узв сифатида гап структур қолипига бевосита (уюшиқ кесим, эга, ҳол) ёки билвосита (тулдирувчи, аниқловчи ва бошқа суз кенгайтирувчилари) дахлдор булади. Тенгланиш қаторидаги сузшакллар синтактик жиҳатдан бир хил мавқега

эга булмаслиги ҳам мумкин. Яъни улар бир ҳоким узвга тобеланишса ва узаро тенг алоқага киришишса-да, синтактик вазифа жиҳатдан фарқланади. Масалан: Ҳар жойда ва ҳар кимга сен ҳақингда гапирдим. Бундаги ҳар жойда ва ҳар кимга суз шакллари узаро тенг алоқага киришган, лекин бири гап кенгайтирувчиси (ҳар жойда ), иккинчиси эса суз кенгайтирувчиси ( ҳар кимга ) дир. Бундай тенгланиш қатори уюшмаган тенгланиш қатори дейилади. Уюшмаган тенгланиш қатори аъзоларининг ҳар бири ҳар хил лисоний-синтактик уринларнинг тулдирувчиларидир. Хусусан, мазкур гапдаги ҳар жойда суз шакли гап лисоний структурасидаги ҳол урнини тулдирса, ҳар кимга сузшакли гап марказидаги атов бирлиги ( W ) нинг кенгайтирувчиси, гап лисоний структурасига бевосита дахлдор булмаган узвдир. Тенгланган суз шаклларининг ҳар бири кенгайган булиши ҳам мумкин: 1 . У денгиз қиёфасини касб этган кенг пахтазорга ва ундаги марра учун куйиб-пишаётган теримчиларга узоқ тикилди. 2.Шух йигитлар, эрка қизлар қувнашар. Уюшган сузшакллар. Уюшган сузшакллар ҳар доим синтактик мавқе ва морфологик шаклланиш жиҳатидан бир хил булади. Улар бошқа суз билан боғланишда тенглик сақлайди. Аммо уларнинг қандай суз билан ифодаланиши - суз туркумлари жиҳатдан бир хил булиши ва, демак, бир хил суроққа жавоб булиши шарт эмас: Сени (олмош) ва Саломатнинг укасини (от) тақдирлашади. Уюшган сузшаклларининг охиргиси тегишли грамматик шаклни олиб, олдингилари олмаган булиши ҳам мумкин: Майдонни бегона ут, тош ва ҳар хил чиқиндилардан тозаладик. Бунда уюшган сузшаклларининг охиргиси ( чиқиндилардан ) чиқиш келишиги билан шаклланган. Бу уюшган сузшаклларнинг грамматик шаклланиши ҳар хил булиши ҳам мумкин дегани эмас. Чунки охирги сузшаклдаги чиқиш келишиги уюшган сузларнинг бошқаларига ҳам тегишли. Фақат нутқий тежам грамматик курсаткичнинг барча сузшаклларда такрорланишига монелик қилади.

Уюшиқ сузшаклларнинг муҳим нутқий белгиларидан бири санаш оҳанги билан айтилишидир. Санаш оҳанги булмаса, синтактик мавқе, грамматик шакл ва ифодаланиш жиҳатлари бир хиллигига қарамасдан сузшакллар уюшиқ саналмайди. Масалан, Менинг диққатимни думалоқ оппоқ тошлар тортди гапидаги думалоқ ва оппоқ сузшакллари тошлар сузшаклларига тобеланиб, ифодаланиш ва грамматик шакл жиҳатдан бир хилдир. Бироқ уюштирувчи (санаш) оҳангисиз улар уюшмаган кенгайтирувчилардир. Демак, синтактик мавқе, грамматик шакл бир хиллиги ва уюштирувчи оҳангга эгалик уюшган тенгланиш қаторининг зарурий белгисидир. Уюшиқ кесимларнинг узига хос хусусиятлари. Уюшган эга, ҳол, тулдирувчи ва аниқловчиларда тегишли грамматик шакл ҳар бир суз шаклда алоҳида-алоҳида мавжуд булиши ҳам, фақат охиргисида булиб, олдингиларида булмаслиги ҳам мумкин. Бироқ уюшган кесимларда кесимлик шакллари билан фақат о х и р г и к е с и м шаклланган, бошқалари эса бу қушимчаларни олмаган булади. 1.Бизнинг ёшлар доно ва зуккодирлар. 2.Дукондорлар молини мақтаб ва харидорларни чорлаб турардилар. 3 . Воқеа содир булган жойга зудлик билан боришимиз ва масалага ойдинлик киритишимиз лозим. Суз кесимлик курсаткичлари билан шаклланган ва кесимлик синтактик позициясини эгаллаган булса, у алоҳида ҳукм ва тугал маъно ифодалайди ҳамда гап ҳосил қилади. Юқорида келтирилган гапда ҳам уюшган кесимларнинг барчаси P m курсаткичлари билан шакллантирилганда, уларнинг ҳар бири алоҳида-алоҳида гапни ҳосил қилади ва натижада қушма гап вужудга келади. Қиёсланг: 1.Сиз аълочи ва жамоатчи кишисиз (уюшиқ кесимли гап) - Сиз аълочи ва жамоатчисиз (қушма гап) . 2. У вақтларда отам косиб, онам сувоқчи эди (уюшган содда гап) - У вақтларда отаси косиб эди ва онаси сувоқчи эди (қушма гап).

Иккинчи гапнинг ҳар бир кесимини P m билан тула шакллантириб, қушма гап тарзида қуллаш услубий ғализликни келтириб чиқаради. Шу боис ушбу уринда қушма гап эмас, балки уюшиқ кесимли содда гапни ишлатиш унғайдир. Уюшиқ кесимларнинг ҳар хил сўз туркумидан ифодаланиши ҳам учрайдиган ҳодиса. Бу от ва олмошларда мавжуд: Таниганим билганим сен ва Салимдир. Бироқ феъл ва бошқа туркум сузлари уюшиқ кесим ҳосил қила олмайди. Чунки от ва феъл бошқача ва қолган туркумлар бошқача тусланишга эга булади: Итингдурман ва бузлагайдирман. Бу гапда кесимлик курсаткичларини иккала сузшакл учун битта қилиб булмайди: Итингдур ва бузлагайдирман каби. Уюшиқ кесимларнинг олдин турганлари -и(б) шаклли равишдош билан ифодаланганда ҳол билан монанд булиб қолади: 1.У курқиб бақириб юборди. 2.У таниб, билиб, суйрай бошлади. Ҳар иккала қулланишда ҳам феъл сузшакллар бир-бирига ухшайди. Бироқ гаплардан биринчисида феъллар ҳол ( куриб ) ва кесим ( бақириб юборди ) вазифаларида. Кейинги гапда эса уюшиқ кесимлар мавжуд. Бироқ биринчи гапда уюшиқликнинг зарурий белгиси - уюштирувчи оҳанг мавжуд эмас. Тенгланиш қаторида боғловчилар. Тенгланиш қатори боғловчили ёки боғловчисиз булиши мумкин. Боғловчисиз қатор фақат оҳанг ёрдамида ҳосил қилинади: 1.Карима, Салима, Ҳалима боққа жунадилар. 2. У таниб, билиб, сурай бошлади. Боғловчили қатор боғловчи воситалар ёрдамида ҳосил қилинади: 1.Эшикдан ёш йигит ва чол кириб келди. 2. Фарзандларимиз доно ва бахтиёрдирлар. Тенгланиш қатори нисбатан чекланмаган миқдордаги аъзолардан ёки чекланган аъзодан ташкил топиши мумкин. Бу аъзолараро муносабатларнинг тури билан боғлиқ. Шундай тенгланиш қатори мавжудки, бунда бемалол қаторни тулдириш, янги аъзолар билан давом эттириш мумкин булади: У кук, қора, қизил қаламлар олди. Бундай

тенгланиш қатори очиқ қатор дейилади. Очиқ қатор шундай аъзолардан тузиладики, бунда бир аъзо бошқаларига қандай муносабатда булса, бошқа аъзолар ҳам унга шундай муносабатда булади. Ёпиқ қатор эса шундай аъзолардан ташкил топадики, уларда қатордаги аъзоларининг тақсимланган булади: бир аъзо иккинчисига бошқача, иккинчиси биринчисига бошқача муносабатда булади. Боғда нафақат олма, балки нок ҳам усади. Очиқ тенгланиш қаторида тартиб, асосан, эркин: Боғда урик, олма, шафтоли усади гапини боғда урик, олма, шафтоли, балки нок ҳам усади тарзида берилса ҳам, мазмунга путур етмайди. Ёпиқ тенгланиш қаторида тартиб, купинча, қатъий булади. Боғда шафтоли, олма, балки нок ҳам усади гапи Боғда нафақат нок, балки олма ҳам усади куринишини олса, аввалги мазмунни бермайди ( Қиёсланг : пишириб, еди - еб пиширди, туй ва тамоша - тамоша ва туй) . Баъзи боғловчилар фақат очиқ қаторни, баъзилари эса фақат ёпиқ қаторни ташкил этади. Айирув боғловчилар очиқ қаторни ташкил қилади: 1.Биз учун мактаб ё ҳаёт, ё мамот, ё нажот, ё ҳалокат иши булмоғи лозим. 2.Бунда бор на офат, на ғурбат, на ғам. Бириктирув ва зидлов боғловчилари ё ёпиқ қаторни ташкил этади, ёки қаторни ёпади. Ёпиқ қаторни ташкил этиш: Гуллар ва майсалар ажиб бир гузаллик бахш этарди. Қаторни ёпиш: Гуллар, райҳонлар ва майсалар ажиб бир гузаллик бахш этарди. Тенгланиш қаторининг ҳар иккала тури - очиқ қатор ҳам, ёпиқ қатор ҳам боғловчисиз булиши мумкин. 1. Боғловчили очиқ қатор . Айрим боғловчилар тенглик муносабатига киришаётган ҳар бир сузшакл учун қулланилиб, қаторни бемалол давом эттириш мумкин: Салим ҳам уқийди, ҳам ишлайди, ҳам

даволанади гапида очиқ қаторни ташкил этувчи боғловчилар, айтилганидек, асосан, айирув боғловчилар ва ҳам юкламасидир. 2. Боғловчисиз очиқ қатор. Боғловчисиз очиқ қаторни ташкил этувчи аъзолар узаро уюштирувчи оҳанг ёрдамида боғланади: Муҳайё, Сурайё, Раъно, Муқаддас, Кузимни яшнатиб кийибсиз атлас. 2.1. Боғловчисиз очиқ қаторнинг икки тури мавжуд: а)ҳар хил предмет, белги ва шу кабилар саналади: Нонсиз, тузсиз, сувсиз уч кун қийналди . б)даражаланувчи, купаювчи, тулдирувчи аъзолар саналади: Тутаб, бурқсиб, ёниб, куйди бечора . 2.1.Ёпиқ боғловчили қатор аъзолари орасида: а) уйғунлик ( Ҳаким қаттиққўл ва жиддий эди) ; б) зидлик ( Секин, аммо чиройли ёзади) маънолари мавжуд. 2.2.Боғловчисиз ёпиқ қаторда тенгланувчи аъзолар жуфтлашади: 1.Эрта-индин келарман (эрта ёки индин келарман ). Баъзан айрим воситалар ҳам боғловчисиз қаторни ташкил қилишда қулланилади: Сенга эмас, қизимга айтаман . Ундалма Гап ундалма билан ҳам кенгайиши мумкин. Ундалма гап таркибидаги II шахс кишилик олмоши булган сузшакл маъносини муайянлаштирувчи унсур булиб, у мантиқан суз кенгайтирувчиси мақомида булади. Бироқ у кенгаяётган суз билан боғланганда, грамматик алоқага эга эмас. Ундалма мазмунан боғланган сузшакл нутқ йуналтирилган шахс ёки нарса предметни ифодалайди. Ундалма вазифасида, одатда, бош келишикдаги от, баъзан отлашган сузшакллар келади.

Демак, ундалма гап лисоний структурасига бевосита дахлдор булмаган, гап таркибидаги ифодаланган ёки ифодаланмаган иккинчи шахс олмошининг суз кенгайтирувчиси ҳисобланади. Ажратилган булак ажралмиш булак билан мазмунангина муносабатга киришганлиги каби, ундалма ҳам нутқ йуналтирилган шахс, предмет билан мазмуний боғланишга эга булади. Ундалма кенгайтирган олмош сузшакл гапнинг барча булаклари, булакнинг кенгайтирувчилари, қолаверса, булак булакларининг кенгайтирувчилари булиши мумкин. Кесим: Дустим, ишонганим сизсиз . Эга: Ойбек, (сен) мактабга кечикяпсан. Ҳол: Салим, сен туфайли муродимга етдим. Аниқловчи: Гулбадан, сенинг муҳаббатинг дилингда пинҳон. Тулдирувчи: Қарчиғай чангалим, сенга йул булсин . Ундалма қулланганда у кенгайтирган суз тушиб қолиши ҳам мумкин. 1 . Эй Шарқнинг бустони, дилимга пайванд! 2.Кел, эй Фурқат, суханни мухтасар қил. Сузловчининг нутқи қаратилган шахсҒпредметни ифодаловчи сузшакл гап таркибида йуқ булиши ва уни тиклаб ҳам булмаслиги мумкин: 1. Ҳай қизлар, мана булди пора-пора паранжи. 2. Йигитча, машина жунаяпти . Аммо барибир, ундалма ифодаланмаган иккинчи шахс олмоши мазмунининг муайянлаштирувчиси эканлиги маълум булиб туради. Ундалма вазифасида қулланадиган сузлар: 1.От: Хола, бемаҳалда нима қилиб юрибсиз ? 2.Отлашган сузлар: 1. Курганлар, гапиринг. 2. Тентагим, нима дейсан? 3. Биринчи, мен иккинчи! Ундалма кенгайиши ҳам мумкин: 1. Яхши йигит, севганингдан айрилма. 2. Оқ илон, оппоқ илон, ойдинда ётганинг қани? Ундалма уюшиши ҳам мумкин. Бунда нутқ турли нарсаларга қаратилади . Дарахтлар, бустонлар, сиздан сурайман.

Ундалма гапнинг барча уринларида кела олади. Гап бошида келганда уни очади, охирида эса ёпади: 1. Азиз дустим, омонмисан?- 2.Омонмисан, азиз дустим. Ундалма мустақил гап мақомини ҳам олиши мумкин: 1. Опа! Сен ҳам одам эдингми? 2.Бола қичқирди: «Дада!»

Похожие

Аникловчи

Аникловчи

Аникловчи

Эргаш гап турлари

Кушма гап ва унинг турлари хакида маълумот бериш йуллари