Таъсири узайтирилган дори турлари - Медицина - Рефераты

Таъсири узайтирилган дори турлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

78 KB

Таъсири узайтирилган дори турлари Режа: 1. Дориларни таъсирини узайтиришдан кузатиладиган мақсад. 2. Дориларни таъсирини узайтириш усуллари. 3. Таъсири узайтирилган инъекцион дори турлари. 4. Ичишга мўлжалланган дориларни таъсирини узайтириш усуллари. 4.1. Вақти-вақти билан таъсир этувчи моддаларни ажратиб чиқариб турадиган дори тури. 4.2. Узлуксиз равишда таъсир этувчи моддани ажратиб турувчи дори тури. 5. Матрица таблеткалар.

Дорилар қабул қилингандан кейин маълум вақтгача қонда терапевтик концентрацияси танага таъсир қилиб туради. Қонда дори концентрациясининг меъёрида ушлаб туриш мақсадида уни кунига 3-4 марта қабул қилиб туриш лозим. Ҳозирги вақтда дориларга нисбатан организмнинг сезгирлиги ортиб кетаётганлиги аллергия касалликларини келтириб чиқармоқда. Юқорида баён этилган фикирлар дори қабул қилингандан кейин унинг қондаги концентрациясини узоқ вақт меъёрида ушлаб турадиган дорилар устида чуқур изланишлар олиб борилишини тақозо этади. Иккинчи томондан, қабул қилинган дори қонга сўрилгандан сўнг танада қон билан айланиб, керак аъзога жуда оз қисмигина етиб боради. Бу эса тананинг касалланган қисмигина дори турининг иложи борича кўпроқ миқдорини етказиб бериш (траспортировка) каби янги муаммони туғдиради. Ҳозирги вақтда дориларга эҳтиёжнинг йил сайин ортиб бориши дори таъминотини танг аҳволга солиб қўймоқда. Юқоридаги фикрларнинг исботи учун қуйдаги статистика маълумотларни кўрсатиб ўтиш лозим: дунё аҳолисининг 10% қандли диабет, 8% и бош оғриқ касалига чалинган, 2000 йилга келиб, бу касаллик билан оғриган кишилар сони 100 миллиондан ортиб кетди. Дунё аҳолисининг 15% аллергияга чалинган, айрим ривожланган мамлакатларда бу кўрсаткич 25% ни ташкил этади. Асаб касалликлари ҳам тез ўсиб бормоқда. 1974 йилга келиб бу касаллик 24 марта кўпайди. 300 миллион аҳоли эса касалланиш арафасида турибди, 10% аҳоли ревматизмга, ҳар саккиз кишидан бири қон томир касалликларига чалинган. Мактабни битирувчи ёшларнинг 80% и шартли равишда соғ деб аталади. Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти (ВОЗ)маълумотига қараганда дунёда 500 миллион одам паразитаркасаллигига, 270 миллион киши иситма касаллигига чалинган. Ер шари аҳолисининг 50% дан ортиғи меъёридан ортиқ оғирликка эга. Вақтида дори-дармон билан етарли даражада таъминланмаслик, тиббий хизматдан етрали фойдаланмасликдан йилига 0,5 миллион юрак

инфарктидан, 200 минг киши инсультдан ва 200 минг киши сил касаллигидан, 75000 киши саратон касаллигидан, бир неча ўн минглаб киши транспорт ҳалокатидан ва тасодифий ҳодисалардан ҳалоқ бўлади. Юқорида келтирилган мисоллардан кўриниб турибдики, ўз вақтида аҳолини дори-дармон билан таъминлаш, узоқ муддатли таъсир этадиган ва тананинг керак аъзоларига таъсир кўрсатадиган дорилар яратиш ҳозирги куннинг энг долзарб муаммолари бўлиб келмоқда. Таъсири узайтирилган дори тайёрлаш муаммоси биринчи марта пенициллин ва инсулиннинг инъекция учун ишлатиладиган дори тури яратилиши билан амалга оширилди. Кейинчалик таблетка, капсула, суртма дори каби шаклларда ҳам қўлланила бошланди. Дориларнинг таъсирини узайтириш қуйидаги усулларда амалга оширилади: 1. Дори модда сўрилишини сусайтириш; 2. Биотрансформацияни камайтириш; 3. Танадан чиқию кетишини секинлаштириш. Таъсири узайтирилган дорилар қуйидаги талабларга жавоб бериши керак: 1. Танада маълум вақтгача доривор моддалар концентрациясини бир маъёрда ушлаб туриши; 2. Таъсирини узайтириш учун ишлатиладиган кимёвий, физиологик, технологик жараёнлар организмга салбий таъсир кўрсатмаслиги; 3. Ишлатиладиган ёрдамчи моддалар танадан тўла чиқиб кетиши керак. Таъсири узайтирилган дориларни ишлаб чиқариш иқтисодий жиҳатдан арзон, ишлатилиши қулай ва содда бўлиши керак. ТАЪСИРИ УЗАЙТИРИЛГАН ИНЪЕКЦИЯ УЧУН ИШЛАТИЛАДИГАН ДОРИЛАР Бундай дорилар таъсирининг узайтирилиши асосан сўрилишини секинлаштириш билан амалга оширилади. Масалан, пенициллиннинг

калийли тузи 3-4 соат таъсир этади, унинг прокаинли тузининг сувдаги суспензияси эса 2 процентли алюминий стеарат қўшилганда, таъсири 2-3 кунга етади. Инсулин 4-6 соат таъсир қилса, унинг протамин ёки глобулинли бирикмаси 24 соат таъсир этади. Агар инъекция учун ишлатиладиган эритманинг қовушқоқлиги желатин, Nа КМЦ, ПВП ёрдамида ёки ёғли инъекцион эритмаларга мум, алюминий стеарати қўшиб оширилса, таъсири 3 ҳафтагача етиши мумкин. Худди шу асосда стероид гормонларнинг микрокристалл суспензиялари 3 ҳафтагача таъсир этади. Таъсир муддатини узайтириш, қон томирларини торайтириш, буйрак фаолиятини секинлаштириш билан ҳам амалга оширилиши мумкин. Бу мақсадда адреналин, каронамид, этамид, бенемид, лонгацид каби препаратлар қўшиб ишлатилади. Айниқса, бундай дори турлари саратон, юрак, буйрак ва яллиғланиш касалликларини даволашда жуда қўл келади. Тиббиёт фанлари академиясининг саратон касалликлари илмий марказида "чўнтак" томчи дориси ("карманная" капельница) таклиф қилинган бўлиб, унинг ёрдамида 100 соатгача қонда дориларнинг концентрациясини бир хилда ушлаб туриш имконияти яратилди. Бу будильник соати катталигидаги ромб шаклида икки қаватли идишдан ташкил топган бўлиб, ички қавати эгилувчан материалдан ясалган. Қаватлар ораси фреон ёки бошқа газлар билан тўлдирилган бўлади. Махсус тешикча орқали идишга эритма солинади. Идиш ичидан суюқлик катетер (резина найча) орқали игнадан қон томирига (венага) юборилади. Асбоб елкага, билакка, қўлтиққа, биқинга, сонга бириктирилиб қўйилиши мумкин. Тана ҳароратида фреон ички камерага босим бериб эритмани сиқади. Босим остида эритма резина найчадан игна орқали қон томирига томчилаб ўтиб туради. Японияда пластмассадан тайёрланган имплантацияга мўлжалланган канамицин капсуласи таклиф қилинган бўлиб, бу дори тури таъсири бир йилгача етади, прогестерон микрокапсуласи эса белбоғ (бандаж) ҳолида

ишлатилганида 400 кунгача таъсир этади. Бунда тананинг ҳаракати натижасида микрокапсулалар ёрилиб, тана тўқималари орқали сўрилади. ИЧАДИГАН ПРЕПАРАТЛАРНИНГ ТАЪСИРИНИ УЗАЙТИРИШ УСУЛЛАРИ Ичиладиган дорилар таъсирини узайтириш ёрдамчи моддалар ва технология жараёнларига боғлиқ бўлиб, улар икки гуруҳга бўлинади: 1. Вақти-вақти билан таъсир этувчи моддаларни ажратиб чиқариб турадиган ёки қайта таъсир қилувчи дори тури. 2. Узлуксиз равишда таъсир этувчи модда ажратиб турувчи дори тури. Биринчи гуруҳга кирувчи дорилар таблетка ва драже ҳолида бўлади. Таблетка тайёрлаш жараёнида таъсир қилувчи модда икки қисмга бўлинади. Бир қисми тахтакачланиб таблетка - ядро тайёрланади. Унинг устига кислотали шароитда эримайдиган таркибли қобиқ қопланади. Қолган иккинчи қисми қопланган таблетка устига тахтакачланади. Бундай таблеткаларнинг устки қисми ошқозонда, ички қисми эса ичакда таъсир кўрсатади. Тайёрлаш жараёни "Дракота" типидаги машиналарда амалга оширилади. Шу йўсинда дориларни драже ва капсула ҳолида ҳам чиқариш мумкин. Иккинчи гуруҳга кирувчи дорилар биринчи гуруҳга нисбатан фаолроқ ҳисобланади, чунки бунда доимий равишда таъсир қилувчи модда ажралиб, унинг қондаги терапевтик меъёрини таъминлаб туради. Буни амалга ошириш учун қуйидаги дори турлардан фойдаланиш мумкин: Спансулалар (Spansulae). Булар қаттиқ желатина капсулаларига жойлаштирилган микрокапсула ёки микродражелардан ташкил топган. Микрокапсулалар ҳар хил қалинликдаги қобиқдан ташкил топган микрокапсулалар йиғиндиси бўлганлигидан бир вақтда эримасдан, узлуксиз

равишда кетма-кет эриши билан сўрилиб, дори модданинг қондаги қонцентрациясини бир хилда ушлаб туради. Медулалар (Medulae). Булар ҳам спансулага ўхшаш дори тури бўлиб, желатина капсуласига жойлаштирилган микрокапсулалар стеарин ва олеин кислоталарининг полимердошлари билан қопланган бўлади. Айрим ҳолларда микрокапсулалар қиёмда суспензия ҳолида ҳам ишлатилиши мумкин. "Ретард" таблеткаси (Tabulette "Retard"). Микрокапсулалардан тахтакачлаб олинган таблеткалардир. Буларга нитроглицерин таблеткалари - сустак, нитронг, тринитролонглар мисол бўла олади. Дурулалар (Durulae). . Каркасли таблетка бўлиб, каркас вазифасини организмда, сўрилмайдиган ғовак барий сульфати, кальций сульфати, иккиламчи ва учламчи кальций фосфати, целлюлоза ҳосилалари бажаради. Улар дори моддалар билан яхши аралаштирилгач донадор ҳолига келтирилади ва худди таблеткага ўхшаб тахтакачланади. Сўнгра таблетканинг устки ва остки қавати сувда яхши эрийдиган модда (қанд, лактоза, натрий хлорид) тахтакачланади. Бундай таблеткалардан таъсир этувчи модда олдин ён томонидан ажрала бошлайди. Кейинроқ остки ва устки қисмидаги сувда эрийдиган қавати эригач, бутун сатҳидан таъсир этувчи модда аста-секин ажралиб чиқа бошлайди ва танага сўрилади. Матрица таблеткалари - 1959 йилда биринчи марта таклиф қилиниб, тиббиётда қўлланила бошланди. Бундай таблеткаларда ишлатиладиган ёрдамчи моддаларни тўрсимон асос ташкил қилиб, уларга бир меъёрда таъсир этувчи модда тарқатилган бўлади. Таблеткалар ошқозон-ичак йўлида эригач, таблетканинг асоси ўзгармаган ҳолда танадан чиқиб кетади. Матрица вазифасини бажарадиган моддаларга гидрофил (ГОМЦ, альгин кислотаси, натрий альгинати, агар-агар ва ҳоказолар), гидрофоб (мум, сунъий моно, ди ва триглицеридлар), бетараф (ПВХ, ПЭ, ЭЦ, МКЦ) ва анорганик бирикмалар (кальций сульфати, барий сульфати, аэросил) киради. таблетка тайёрлаш умумий қоидага биноан олиб борилади.

Қаттиқ дисперс системалар асосида таблетка тайёрлаш бу соҳанинг янги йўналиши бўлиб ҳисобланади. Бундай асосни бетараф (инерт) ёрдамчи моддалардан КМЦ, ЭЦ, АФЦ, ПВП ва шунга ўхшаш бирикмалар ташкил қилади. Таъсир қилувчи модда бетараф моддалар билан аралаштирилиб суюлтирилади ёки органик эритувчиларда эритилади. Кейин эритувчи буғлатилиб, қолдиқ майдаланилади ва умумий тайёрлаш технологиясига биноан таблетка тайёрланади. Бундай таблеткалардан дориларнинг ажралиб чиқиши аста-секин узоқ вақт давом этади. Масалан, фенкарол таблеткаси қаттиқ дисперс системаси асосида тайёрланса, терапевтик таъсири 24 соатгача давом этади, бу эса оддий таблеткага нисбатан 3-4 марта кўп демакдир. Шунинг учун ҳам унинг заҳарлиги 3-4 марта кам бўлади. АҚШда оғиз орқали қабул қилинадиган, сўрилиши осмотик босим таъсирига асосланган дори тури "орос" системаси ишлаб чиқарилган. "Орос"ни тайёрлашда мембрана вазифасини целлюлоза ацетати бажаради. Суюқликнинг мембранадан ўтиши қайишқоқлик берувчи моддалар ёрдамида идора қилинади. Мембранада тешикчалар лазер нури билан 250-300 мкм катталигида тешилади. Бундай дорилар ҳам қонда дори концентрациясини ўзгартирмай сақлаб туришини таъминлайди. Буларнинг уч тури мавжуд: 1. Мини осмотик насос. 2. Элементар осмотик насос. 3. Икки тактли осмотик насос. Масалан, "Орос" системаси 85 мг индометацин сақлайди. Индометацинни ажралиб чиқиш тезлиги 10 мг/соатига тўғри келади. Бунда қон зардобида дорини концентрацияси 18 соат бир ҳил ушланиб туради. Бу артритни даволашда мақсадга мувофиқ дори тури эканлигини кўрсатди. Мини осмотик насос . таъсир этувчи модда сақловчи сиғим бўлиб, модда сиғим мембранасининг тешикчаларидан 4-30 соат давомида 90 % га

яқин ажралиб чиқади. Бундай системалар ишлатилишдан олдин керакли дорилар билан тўлдириб борилади. Элементар осмотик насос . таъсир этувчи модда билан биргаликда вишилловчи модда аралашмаси маълум сиғимга жойлаштирилган бўлиб, унинг мембранаси микротешикчалардан иборат бўлади. Бу тешикчалар орқали 60-80% дори модда чиқиш имкониятига эга. Икки тактли осмотик насос. таъсир этувчи ва итариб чиқарувчи (натрий хлорид) модда жойлаштирилган икки хонадан иборат сиғим бўлиб, мембранаси микротешикчалардан ташкил топган. Бундай дорилар ошқозон- ичак системасига тугшанда суюқлик осмос орқали мемб ранадан ўтиб, сиғим ичига киради. Натрий хлоридни эритиб, босимлар фарқини вужудга келтиради. Бунда таъсир этувчи модданинг 80% ажралиб чиқади. ДОРИНИ КЕРАКЛИ АЪЗОЛАРГА ЕТКАЗИБ БЕРУВЧИ ДОРИ ТУРЛАРИ Дорилар қабул қилингач, қонга сўрилиб, кнцентрацияси камайиб, жуда оз қисмигина касал аъзога таъсир кўрсатади. Дори модданинг таъсири етарли даражада бўлишини таъминлаш мақсадида касал кунига бир неча марта дори қабул қилишга мажбур бўлади. Бу иқтисодий жиҳатдан ҳамда организмга таъсири жиҳатидан бефарқ бўлмаганлиги сабабли дорини керакли аъзога етказиб бериш катта аҳамият касб этади. Лекин бу муаммони ҳозирча маълум дори турлари билан ҳал этиб бўлмаётир. Табиатни синчклаб ўрганиш бундай дорилар яратиш мумкинлигини кўрсатди. Ҳақиқатан ҳам микробларнинг касал келтириб чиқариш механизмининг очилиши юқумли касалликларнинг фақат ўзига хос микробларгина келтириб чиқара олишини исботлади. Вирус қобиғи оқсилдан тузилган бўлиб, ДНК ва РНК ларни ўз ичига олади. ДНК ва РНК ларда эса насл белгиси муҳрланган. Вирус қобиғи кимғвий жиҳатдан фақат ўзига ўхшаш тузилишга эга бўлган тўқима молекулалари билангина мулоқотда бўлади ва шу муҳитда

ривожланишига имконият туғилади. Вирус қобиғи уни фақат тўқимадан ташқари вақтидагина ҳимоя қилиб туради. Тўқимага келиб тушганда эса унинг генетик омили (РНК ва ДНК) тўқима ичига ўтиб, у ерда чексиз равишда кўпаяди. Микроблар ишлаб чиқарган заҳар икки қисмдан иборат бўлиб, биринчи қисми заҳарни керакли аъзоларга етказб беришга хизмат қилади. Иккинчи қисми эса шу тўқимадаги оқсилларнинг биосинтезини тўхтатади. Натижада тўқима ўлади. Худди шу механизмда дори ишлаб чиқарилса, анан муддао бўлар эди. 1950 йилда биринчи марта капсула шаклида, 1970 йилда эса малҳам шаклидаги дорилар ишлаб чиқилди. Ҳозирги вақтда аэрозол ва липосома дори турлари устида илмий изланишлар ва амалий ишлар олиб борилмоқда. Керакли аъзога дори етказишдан мақсад: 1. Кам миқдорда дори ишлатиб, юқори терапевтик унумдорликка эришиш. 2. Керакли аъзоларга дори етказишнинг мўътадил тезлигига эришилган ҳолда дори турининг энг юқори терапевтик ва энг оз қўшимча таъсирига эришиш. Бу мақсадга икки йўл билан эришилади: 1. Салаф дори (предшественники) яратиш. 2. Дорини мақсадга мувофиқ қабул қилиш усулини танлаш. САЛАФ ДОРИНИ ЯРАТИШ Салаф дори кимёвий тузилиши ўзгарган бирикма бўлиб, танада фермент таъсирида фаол таъсир қилувчи шаклга ўтади. Масалан: ацетилсалицил кислота организмда салицил кислотасига, проинсулин инсулинга ўтади. Проинсулин 84 та аминокислоталардан ташкил топган бўлиб, қонда карбон сувлар миқдорини камайтира олмайди. Лекин у тўқима мембраналаридан ўтишида парчаланиб, 54 та аминокислотадан иборат

инсулинга айланади. Тиреоидин тўқима мембраналаридан ўтишида фаол тироксинга айланади ва ҳ.к. Дориларни мақсадга мувофиқ қабул қилиш усулини танлаш. Танага юборилган липосома шаклидаги дори туридан мақсадга мувофиқ унумли фойдаланиш учун қонга сўрилган липосомаларни маълум касалланган органда тўплаб, таъсирини ўша органга йўналтириш мумкин. Бунинг учун липосома шаклидаги дори тури таркибига темир оксиди ва таъсир қилувчи модда (масалан, 5-фтор урацил) киритилади. Касалланган органга магнит майдони таъсир қилинса, липосомалар шу органда йиғила бошлайди. Магнит майдони ёрдамида таъсир этувчи модда концентрациясини 400 процентгача ошириш мумкин. Масалан, жигарнинг рак касаллигида юқорида кўрсатилган дори шу тартибда ишлатилади. Дори таркибига майда магнит заррачаларини қўшиб, унга магнит хусусиятини бериш мумкин. Бу йўналишни истиқболли дейиш мумкин. Бундай дори шаклини магнитли дори деб юритилади ва асосида Fe 42 0O 43 0нинг бошқа металл оксидлари билан бирикма ҳолида сақлайди. Энг кўп ишлатиладиган бирикмалардан бири гексаферитлар - MFe 412 00 419 (М=Ba, Pb, Sr) ва феррошпинеллар - MFe 42 0O 44 0 (М=Ni, Co, Fe, Mn ва бошқалар) FeO 5. 0Fe 42 0O 43 0 (феррит) фойдаланилади. Магнитли дори - маг- нитли, ферромагнитли, магнитланадиган, магнитга сезгир, магнитбилан бошқариладиган дорилар деган ном билан юритилади. Бундай дори таркибида майда дисперсга эга бўлган ферро- ва ферримагнитли материал заррачалари бўлиб, дорилар қуйидаги 6 гуруҳга бўлинади. 1. Магнитли суюқликлар; 2. Магнитореологик муаллақ моддалар; 3. Магнитли суртма дорилар; 4. Магнитли микрокапсулалар; 5. Магнитли шамчалар; 6. Магнитли малҳамлар.

1. Магнитли суюқликлар . - бундай дорилар тўғрисида нисбатан адабиётлар кўп. Дорилар коллоид эритма бўлиб, унинг дисперс фазаси майда металл заррачалари ёки магнетитдан иборатдир. Суюқликни турғунлаштириш учун ҳар ҳил СФМлар ишлатилади. 2. Магнитореологик муаллақ моддалар . (суспензия) - бу диспер тармоқ бўлиб, дисперс фаза таркибида бир хил магнитланадиган ҳар хил дори магнит заррачалари бўлади. Бу муаллақ ошқозон-ичак ва қизилўнгач қўлларида ҳосил бўлган яраларнинг битишини тезлаштириш учун ишлатилади. 3. Магнитли суртма дорилар . - вазелин мойида тайёрланадиган концентрат заррача катталиги 10 мкм олеин кислотаси билан турғунлаштирилган ланолин вазелин асосида ҳам тайёрланиши мумкин. Тўлдирувчи модда магнетит бўлганлиги сабабли бундай дорилар чиқиндисиз бўлиб, уни қайтадан магнитлаш ва яна ишлатиш мумкин. 4. Магнитли микрокапсулалар . - магнитли микросфера ҳолида бўлади. 5. Магнитли малҳам ва шамчалар - .магнитли тўлдирувчи иштирокида тайёрланади ва алоҳида қурилма ёрдамида магнитлантирилади.Ўзгарувчи магнит майдонини ҳосил қилиш ҳар хил асбоблар - "Полюс-1", "Полюс- 101", "МАГ-30", "МАГНИТЕР", "АЛЬФА-ПУЛЬСАР" кабилар ёрдамида амалга оширилади. Олимларимиз томонидан ишлаб чиқилган "Полюс- 2","Грдиент", "Мелахит" каби асбоблари ўзгарувчан магнит майдонини ҳосил қилиш ва уни танага ўтиши жаҳатидан хорижий мамлакатлардагига ўхшаш асбоблардан устунлик қилади. 1980 йил соғлиқни сақлаш вазирлиги қайишқоқ хусусиятли магнитларни саноат мақёсида ишлаб чиқаришга рухсат беради.

Адабиётлар. 1. Государственная фармакопея Х1 изд., вып. 2.- М., 1990.-С.154. 2. Махкамов С.М. Основы таблеточного производства. Тошкент, 1974.- 208 с. 3. Маҳкамов С.М., Усуббаев М.У., Нуритдинова А.И. Тайёр дорилар технологияси. - Тошкент, 1994. - 425 б. 4. Иванова Л.А. Технология лекарственнқх форм. - М., 1991. 541 с. 5. Носовицкая С.А. и др. Производство таблеток. - М., 1969.-204 с. 6. Дорини керакли аъзоларга етказиб берувчи дори турлари.

Похожие

Доривор моддаларни таъсири узайтирилган дори турлари

Липосомал дори турлари

Гериатрия амалиётида қўлланиладиган дори турлари

Ёшига қараб бериладиган дори турлари. Болаларга мулжалланган суюқ ва қаттиқ дори турлари

Янги туғилган чақалоқлар учун мўлжалланган дори турлари. Педиатрия амалиетида юмшоқ дори турлари