Оvqat hazm qilish tizimining yosh хususiyatlari va оvqatlanish gigiеnasi - Медицина - Рефераты

Оvqat hazm qilish tizimining yosh хususiyatlari va оvqatlanish gigiеnasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

395.5 KB

О vqat hazm qilish tizimining yosh х ususiyatlari va о vqatlanish gigi е nasi Reja: 1. О g’iz bo’shlig’ida, m е ’da va ichakda о vqat hazm bo’lishining х ususiyatlari. О g’iz bo’shlig’i 2. Oshqozonda ovqat hazm bo’lishi. 3. Ovqatning ichaklarda hazm bo’lishi. 4. О shq о z о n hazm bo’lishida ichak d е v о rlarining r о li. 5. Jigar va me`da osti bezining о vqat hazm qilishdagi ahamiyati. 6. M о ddalar va en е rgiya almashinuvining yosh х ususiyatlari. 7. Suv va min е ral m о ddalar almashinuvi. 8. Turli yosh davrlarda b о lalar о vqatlanishining o’ziga хо sligi. 9. О vqat hazm qilish о rganlarining harakat funksiyasi.

Tiriklik, o`sish va riv о jlanish о rganizmga tashqaridan о zik — о vkat хо lida о ksillar, yotlar va ugl е v о dlarning d о imiy ravishda kabo`l kilib turilishi bilan tavsiflanadi. О zik m о ddalari ikki maqsad uchun, birinchidan barcha fa о liyatlar uchun en е rgiya manbai sifatida ishlatilsa, ikkinchidan х ujayra va tukimalarning yangidan payd о bo`lishi yoki yangilanish uchun plastik mat е rial bo`lib х izmat kiladi. О zik — о vkatlar bilan yana tanaga vitaminlar, ma’danly m о ddalar va suv ham kabo`l kilib turiladi. Aytish j о izki, о vkatdagi о ksillar, yotlar va ugl е v о dlar yuqori mal е qo`lali (p о lim е r) bo`lib, ular qayta ishlanib о ddiy m о l е qo`lalargacha parchalanganidan k е yingina (m о n о m е r) о rganizm t о m о nidan uzlashtiriladi. Qayd kilingan о vkatni kabo`l qilish va uni qayta ishlash yoki о vkat х azm bo`lishi jarayoni ma х sus х azm a’z о lari t о m о nidan amalga о shiriladi. B о shqacha kilib aytganda х azm d е ganda о zik m о ddalarni tashqaridan kabo`l qilish va ularni о rganizm t о m о nidan uzlashtiradigan о ddiy tarkibiy хо latgacha о lib k е ladigan fizikaviy va kimyoviy qayta ishlash jarayonlari tushuniladi. Fizikaviy jarayon о vkat m о ddalarni maydalash, eritish kabi o`zgarishlarni uz ichiga о lsa, kimyoviy jarayon dav о mida erimaydigan yuqori m о l е qo`lali о rganik m о ddalarning х azm f е rm е ntlari ta’sirida о s о n uzlashtiriladigan о ddiy m о l е qo`lali m о ddalarga aylanishi s о dir bo`ladi. F е rm е ntlar ma х sus b е zlardan ajralib chiqadigan bi о l о gik katalizat о rlar bo`lib, ular kat о r o`ziga хо s х ususiyatlarga ega, masalan, har bir f е rm е nt fakat bir х il m о ddani, ya’ni bir f е rm е nt о ksilni (pr о t е azalar), ikkinchi х ili yogni (lipazalar), uchinchi х ili esa fakat ugl е v о dlarni (amilazalar) parchalay о ladi. Bunday r е aktsiya natijasida о ksillar amin о kisl о talarga, yoglar yog kisl о talari va glits е ringa, ugl е v о dlar esa m о n о saharidlarga (glukoza, frukt о za) aylanadi. Х azm a’z о lari о giz bushligi (undagi til, tishlar hamda sulak b е zlari bilan) kizilungach, m е ’da ( о shk о z о n), ingichka ichak (un ikki barm о k ichak, о ch ichak, yonb о sh ichak) , yug о n ichak (ko`richak, chambar ichak, turri ichak), jigar va undagi ut pufagi, m е ’da о sti b е zi kabi qismlardan ib о rat. Quyida х azm a’z о larining as о siy funktsiyalari va yoshga b о glik, х ususiyatlarini kiskacha ta’riflaymiz. (10—1 rasm)

Ovqat hazm qilish tizimini rivojlanishi juda erta, embrional rivojlanishning 3-4 haftasidan boshlanadi. Normal o’sish va rivojlanish va yashash uchun, organizm barcha ehtiyojlari uchun kerakli oziq moddalarni tashqaridan toxtovsiz qabo`l qilib turishi kerak. Bunday moddalarga asosan oqsillar, uglevodlar yog’lar, suv mineral moddalar va vitaminlar kiradi. Ovqat hazm qilish fiziologiyasining shakllanishi va uning rivojlanishida I.P.Pavlov va uning shogirdlarining roli juda katta. О g’iz bo’shlig’ida, m е ’da va ichakda о vqat hazm bo’lishining х ususiyatlari. О g’iz bo’shlig’i Oziq moddalarning og’iz bo’shlig’ida o’zgarishi. Har xil oziq moddalar og’iz bo’shlig’ida dastlabki fizikaviy va ximyaviy o’zgarishlarga uchraydi. Fizikaviy o’zgarishlar deganda ovqatning tishlar yordamida maydalanishi, ximyaviy o’zgarishlar esa ularning so’lak fermentlari ta’sirida ximyaviy parchalanishi tushiniladi.

Og’iz bo’shlig’iga uch juft katta so’lak bezlarining yo’li ochiladi: quloq oldi, til osti va jag’ osti bezlari. Quloq oldi bezlarining so’lak chiqaruvchi yo’llari ikkinchi katta oziq tish oldiga ochiladi (bu birlamchi og’iz bo’shlig’I deyiladi). Bu bezlardan tashqari og’iz bo’shlig’ida yana ko’p mayda so’lak ishlab chiqaradigan bezlar bo’ladi. Ular til va og’iz bo’shlig’ining shilliq pardasi joylashgan. Odam so’lagining 98,5 – 99 % suvdan 1-1,5% organik va anorganik moddalardan iborat. Anorganik moddalarga kaliy va kalsiy tuzlari, organik moddalarga esa oqsil, musin va fermentlar kiradi. So’lak fermentlaridan ptialin kraxmalni disaxaridlargacha, maltaza esa disaxaridlarni glyukozagacha parchalaydi. So’lakda oqsil va yog’larga ta’siretuvchi fermentlar bo’lmaydi. Quloq oldi bezlaridan ajraladigan so’lak tarkibida musin bo’lmaganligi uchun u cho’ziluvchan bo’lmaydi. Til osti va jag’ bezlaridan musin bo’lib, u ovqatning yutilishini, ya’ni tomoq orqali o’tishini engillashtiradi. Ajraladigan so’lakning tarkibi va miqdori bog’liq: quruq ovqat ko’p so’lak ajratilishiga olib keladi. So’lak ajralishining shartli va shartsiz mexanizmlari mavjud: shartsiz mexanizmi shundan iboratki, ovqat tilga tekkanidan keyin u yerdagi reseptorlar qitiqlanib impulslar uzunchoq miyaga so’lak ajralish markaziga boradi. Javob impulslari esa u yerdan so’lak beziga kelib, so’lak ajrala boshlaydi. Hayvonlarda va odamlarda shartli raflektor yoyi bilan so’lak ajralganida miya yarim sharlarining po’stloq qismi ham ishtirok qiladi. Bola tug’ilishi bilanoq uning so’lak bezlaridan so’lak ajraladi. So’lak o’zining shilimshiqligi bilan og’iz bo’shlig’i orqali yemish prosesining bajarilishida muhim rol o’ynaydi, ya’ni og’iz bo’shlig’ida shilimshiq so’lak yordamida ma’lum germetik muhit vujudga kelib u so’rishni yengillashtiradi. Bola organizmida so’lak ajralish 3-7 Yosh atrofida eng ko’p bo’ladi. Qari odamlar organizmida so’lak ajralish birmuncha kamayib ketadi. So’lak tarkibidagi amilaza fermentining aktivligi ham 2-7 Yoshda eng yuqori bo’ladi.

Oshqozonda ovqat hazm bo’lishi. Og’iz bo’shlig’ida ovqat uzoq turmasdan oshqozonga o’tadi va u yerda 2-3 soat to’xtalib muhim ximyaviy o’zgarishlarga uchraydi. Oshqozonning ichki tomoni shilliq qavat bilan ta’minlangan bo’lib, u yerda shira va ishlab chiqaruvchi bezlar bo’ladi. Bunday bezlar soni o’rtacha 14 mln ga yetadi. Oshqozon faoliyatini o’rganish uchun 1842 yili rus hirurgi V.A. Basov unga histula quyishni kashf qilgan. Lekin bu yo’l bilan olingan shira toza bo’lmasdan, har xil ovqatlar bilan aralashgan bo’ladi. Shuning uchun I.P.Pavlov oshqozonga histula quyilgan itlarning qizilo’ngachini o’rtasidan kesib uning uchlarini tashqariga chiqarib tikdi va shu yo’l bilan toza me’da shirasi olishga muvaffaq bo’ldi. Yig’ib olinadigan me’da shirasining tabbiy holga yaqinlashtirish uchun I.P.Pavlov oshqozonda kichiq me’da ajratish metodini taklif qildi. Bu metodning moxiyati shundan iboratki, ajratilgan me’dachaga ovqat tushmaydi lekin unda yig’ilgan me’da shirasi haqiqiy me’da shirasiga juda yaqin bo’ladi. Chunki bu metod bilan kichiq me’dacha ajratilgandan oshqozonning shu qismidagi nerv tolalari kesilmaydi, bu esa o’z navbatida toza me’da shirasi normal ajralib turishini ta’minlaydi. Toza me’da shirasi tiniq suyuqlik bo’lib uning reaksiyasi kislotalidir . Me’da shirasi tarkibida bir qator fermentlar bo’lib, ulardan pepsin-oqsillarni albumoz va peptonlargacha parchalaydi: lipazayog’larni yog’ kislotalariga va gliseringa parchalaydi. Ximozin – sutni ivitadigan ferment, faqat bola tug’ilgan paytda shira tarkibida bo’lib keyin yo’qolib ketadi. Me’da shirasi tarkibida uglevodlarga ta’sir qiluvchi ferment bo’lsada, uglevod qisman parchalanadi, buning sababi oshqozonga so’lak bilan tushgan fermetlardir. Shu narsa diqqatga sazovorki, kislotali me’da shirasi ovqat hazm qilishda qatnashishdan tashqari, yana organizmni turli hil mikroplardan himoya qilishda ham ahamiyatga ega. Me’da shirasi bilan aralashgan mikroblar darhol o’ladi. Masalan, me’da shirasiga tushgan xolera vibrioni 10-15 minut ichida o’ladi. Me’da shirasining miqdori va tarkibi iste’mol qilinadigan ovqatning miqdori va tarkibiga bog’liq. Masalan go’sht va non yeyilganida eng ko’p shira

ajralsa, sut ichilganda esa kam ajraladi. Me’da shirasi asosan ovqatlanish prosessida ajraladi. Ovqat qabo`l qilish boshlanishidan 5-9 minut vaqt o’tishi bilan shira ajrala boshlaydi. Bola yoshining oshib borishi bilan uning oshqozoni shilliq qavatidagi shira ishlab chiqaruvchi bezlar soni ham oshib boradi. Masalan, bu bezlarning umumiy soni endi tug’ilgan bolalarda 2 mln. Bo’lsa, 10 yoshda 17mln. ga 15 yoshda esa 22 mln. ga yetadi. Oshqozon devorlariga maxsus silliq tolali muskullarning qisqarib turishi tufayli oshqozonda ovqat aralashtiriladi va bu harakat ovqatning ichakka o’tishini ta’minlaydi. Ovqatning ichaklarda hazm bo’lishi. Ovqat ma’lum vaqt oshqozonda turganidan keyin pilorik sfinkterning ochilishi bilan o’n ikki barmoq ichakka o’tadi. Ovqat oshqozondan kislotali muhitdan 12 barmoq ichakka –ishqoriy muhitga o’tadi. Natijada maxsus nerv tolalaridan qo’zg’alish kelib sfinkter yopiladi. Ushbu sfinkterning yana qaytadan ochilib ovqatning ichakka o’tishi uchun ichakdagi kislotali muhit oshqozon osti bezining shirasi, ichak shirasi va o’t suyuqligi aralashishi tufayli ishqoriy muhitga aylanish kerak. Ovqatning bunday bo’linib-bo’linib o’tishi uning ichaklarda yaxshi hazm bo’lishini ta’minlaydi. Ovqat 12 barmoq ichakdayoq o’t suyuqligi, oshqozon osti bezi shirasi va ichak devorlaridan ajraladigan shira ta’sirida oxirigacha parchalanib qonga so’rila boshlaydi. Ichaklarda ovqat hazm bo’lishi, ko’pincha eng katta bez-oshqozon osti bezi faoliyatiga bog’liq. Bu bez ikki xil funksiya bajaruvchi bezdir, ya’ni uning bir qismi (langergans orolchalari) qonga gormon ishlab chiqarsa, ikkinchi qismi o’n ikki barmoq ichakka fementlarga boy shira ishlab chiqaradi. Bu fementlardan ba’zi birlarini ko’rib chiqamiz. Tripsin – oqsillarga ta’sir qilib, ularni parchalaydi. Tripsin bevosita bezdan ajralganida inaktivholatda bo’ladi, ya’ni oqsillarga ta’sir qilmaydi. Shuning uchun

uni tripsinogen deyiladi. O’n ikki barmoq ichakda ajraladigan enterokinaza fermenti tripsinogenni aktivlashtirib, tripsin formasiga keltiradi va u oqsillarni aktiv holatda parchalaydi. Oshqozon shirasi tarkibidagi pensin fermenti ichakka o’tganidan keyin aktivligini yoqotadi, chunki u faqat kislotali sharoitdagina aktiv ta’sir ko’rsatishi mumkin. Tripsin ta’sirida albumoz va peptonlar hamda oqsillar aminokislotalargacha parchalanadi. Eripsin – oshqozon osti bezidan aktiv holda ajralib, albumoz va peptonlarni aminokislotalargacha parchalanadi. Amilaza – bu ham aktiv holda ajraladi, kraxmalni disaxaridlargacha parchalanadi. Maltaza – disaxarid maltazani glyukozagacha parchalaydi. Lipaza – yog’larni yog’ kislotalari va gliseringacha parchalaydi. Lipaza o’n ikki barmoq ichakdan ajralganida unchalik aktiv bo’lmaydi, o’t suyuqligi bilan aralashib aktivlashadi. Ichak fermentlari asosan ishqoriy muhitda kuchli aktivlikka ega bo’lib kislotali sharoitda ancha kuchsizlanadi. О shq о z о n о sti b е zidan shira ajralishi faqat о vqat qabo`l qilish pr о s е sida ko`zatiladi, uning miqd о ri va tarkibi ist е m о l qilinadigan о vqatga b о g’liq. M е da о sti b е zining riv о jlanishi ham yoshga b о g’liq, masalan endi tug’ilgan b о lalarda u juda kichiq bo’lib, uning о g’irligi 20 yoshga k е lib 50-60 g., 40-50 Yoshda 100 g gacha о shadi. 70-80 Yoshdan k е yin esa uning о g’irligi yana qaytadan birmuncha kamaya b о shlaydi. O’t suyuqligi о vqat х azm bo’lishida muhim r о l o’ynaydi. U jigarda d о imiy ravishda ishlab chiqarilib o’t pufagida saqlanib turadi, l е kin ichakka quyilishi faqat о vqatlanish pr о ts е ssida ko`zatiladi. Bir sutkada katta о damlarda 800 -1000 ml o’t suyuqligi ajraladi. O‖t suyuqligi tarkibida suv, o’t pigm е ntlari billirubin, billiv е rdin va o’t kisl о talari хо sil bo’ladi. O’t suyuqligining as о siy ahamiyati shundan ib о ratki u barcha о ziq m о ddalarga ta’sir etib ichak harakatlari ancha t е zlashadi. O’t suyuqligi ichakka tushganidan k е yin о shq о z о n о sti shirasining ajralishini ham kuchaytiradi.

O’n ikki barm о q ichakdan k е yin k е ladigan ingichka ichak qismlarda ham о vqat muhim o’zgarishlarga uchraydi, ichak shirasi ta’sirida parchalanish va so’rilish dav о m etadi. Ichak shirasi tarkibida quyidagi f е rm е ntlar bo’ladi: Eripsin – album о z va p е pt о nlarni aminakisl о talargacha parchalaydi. Lipaza- о shq о z о n о sti b е zidagi lipazaga nisbatan birmuncha kuchsizr о q, yog’larni yog’ kisl о tasi va glits е ringacha parchalaydi. Amilaza – kra х malni, disaharitlarni ichak о rqali so’riladigan man о sacharitlargacha parchalaydi. О shq о z о n hazm bo’lishida ichak d е v о rlarining r о li. О vqat hazm bo’lishining klassik tushunchasida, yuq о rida ko’rib chiqqanimizd е k о g’iz bo’shlig’ida va о shq о z о nda dastlabki parchalanishga uchragan о vqat ichaklarga o’tib, ichak shirasi tarkibidagi f е rm е ntlar ta’sirida ох irigacha parchalanadi va ichak shilliq qavati о rqali q о nga so’riladi. L е kin k е yingi yillarda о lib b о rilgan t е kshirishlar ilmiy tadqiq о dlar ingichka ichak d е v о ri faqatgina so’rilishiga tayyor bo’lgan m о n о m е rlarni q о nga o’tkazib q о lmasdan, balki muhim gidr о litik-transp о rt vazifasini bajarishini ham ko’rsatdi. Bunday fikr ayniqsa 1960 yillarda A.M.Ug о l е v va uning sh о girdlari t о m о nidan о lib b о rilgan tajribalaridan k е yin yaqq о l isb о tlanib q о ldi. Ma’lumki, ingichka ichki qavati juda ko’p bursinkalar (so’rg’ichlardan) dan ib о rat bo’lib, ularning o’zida yana ham mayda so’rg’ichlar-mikr о v о rsinkalar mavjud. Mana shu mikr о v о rsinkalarda ko’pgina х aqiqiy ichak f е rm е ntlari tuzilib j о ylashgan, ular dim е rlardan m о n о m е rlar хо sil qiladi. L е kin ular faqatgina ichak d е v о rlarida fiksasiya qilingan хо ldagina aktiv ta’sir etish х ususiyatiga ega. Bunday f е rm е ntlarga inv е rtaza dipp е tidaza m о n о glin о ts е ridlipaza kabi 20 dan о rtiq х aqiqiy ichak f е rm е ntlari kiradi. Bu f е rm е ntlar so’rgichlar as о sida j о ylashgan ma х sus х ujayralar t о m о nidan sint е z qilinib p е shma-p е sh е tishib turadi. MANG shunday ichak f е rm е ntlari ta’sirida о ziq m о ddalarning ох irgacha parchalanib q о nga so’rilishiga qontakt о vqatlanish yoki m е mbrana о rqali о vqat х azm bo’lishi d е b ataladi. Bunday

f е rm е ntlardan ayrimlarining kamligi yoki butunlay bo’lmasligi turli х il ich k е tish bilan b о g’liq kasalliklarga о lib k е ladi. Masalan, yosh b о la ichagida lakt о za f е rm е nti y е tishmasa yoki butunlay bo’lmasa sut х azm bo’lmaydi. Chunki sut shakari laktazaning hazm bo’lishi uchun laktaza y е tarli mikd о rda bo’lishi k е rak. Bunday ins о nlarni juda ko’plab k е ltirish mumkin. О vqat hazm qilishda qatnashuvchi barcha f е rm е ntlar jumladan х aqiqiy ichak f е rmk е ntlar tashqi va ichki, kuchli ta’sirlar natijasida t е z o’zgaradi. Shuning uchun ham har х il ekstr е mal fakt о rlar ta’sirida ayniqsa yosh b о lalarda ko’pgina ich k е tish bilan b о g’liq kasalliklar k е lib chiqadi. Х aqiqiy ichak f е rm е ntlarining o’sish va riv о jlanish davrida harakt е rli х ususiyatlarni gapirganda shu narsaga e’tib о r b е rish k е rakki yosh о rganizmlarda bu f е rm е ntlar turli х il aktivliikka ega bo’ladi. Masalan, endi tug’ilgan kalamush b о lalarining ichagida ind е rtaza f е rm е nti bo’lmasdan u 20 kunlik х ayv о nlarda payd о bo’ladi. L е kin karbagidrazalarning ikkinchi bir turi – laktaza esa, endi tug’ilgan kalamush b о lalarida eng yuq о ri aktivlikka ega bo’lib, 20 kunga b о rib pasayib k е tadi. Bu хо latni shunday tushuntirish mumkin, endi tug’ilgan о rganizmlarning as о siy о vqati – sut shakari laktazadir. Shuning uchun ham bu vaqtda laktaza yuq о ri aktivlikka ega bo’lishi k е rak. Disaharidlar хо lidagi ugl е v о dlari esa d е finitiv (aralash) о vqatlanishga o’tish bilan qabo`l qilinadi va ularning hazm bo’lishi uchun disaharidaza (int е rtaza va b о shqalar) k е rak. Jigar va me`da osti bezining о vqat hazm qilishdagi ahamiyati. О vkat m е ’dada kisl о tali shira bilan aralashib ancha — muncha o`zgarishga uchraganidan k е yin о shk о z о n muskullarining kiskarishi tufayli о z — о zdan surilib, ingichka ichakning b о shlangich qismi un ikki barm о kli ichakka uta b о shlaydi. Bu е rda о vkat massasi х azm jarayonida muhim ahamiyatga ega bo`lgan b е zlar jigar va m е ’da о sti b е zi hamda ichakning uzidagi mayda b е zlar suyukliklari bilan aralashib to`liq х azm bo`lishga o`tadi. M е ’da о sti b е zidan ajraladigan suyuklik rangsiz va ishk о riy r е aktsiyaga ega, uning tarkibidagi tripsin f е rm е nti ichak shirasi ta’sirida fa о llashib о ksillarni amin о kisl о talargacha, lipaza f е rm е nti esa ut

suyukligi bilan fa о llashib yoglarni yog kisl о talari va glits е ringacha gidr о lizlaydi. B е z shirasi tarkibida yana amilaza, maltaza f е rm е ntlari bo`lib, ular yuqori mal е qo`lali kra х malni shakarga aylantiradi. M е ’da shirasining mikd о ri, tarkibi va ajralish muddati ist е ’m о l kilinadigan о vkatning mikd о ri va tarkibiga b о glik. Kishi ta о mlangandan k е yin m е ’da о sti b е zidan shira ajralishi 6—14 s о atgacha dav о m etishi mumkin. M е ’da о sti b е zi b о la yoshining о shib b о rishi bilan ham : m о rf о l о gik, ham funktsi о nal ji х atdan mukammallashib b о radi, masalan, uning massasi 1 yoshdan 8 yoshgacha о shib b о radi. B е z shirasidagi о ksillarga ta’sir kiluvchi f е rm е ntlar b о la tug`ilganida ham fa о l bo`ladi va 4 —6 yoshlarga k е lib yanada kuchayadi, lipaza va amilaza esa uz fa о lligini 1—9 yoshlargacha о shirib b о radi. Jigardagi ma х sus х ujayralar t о m о nidan sint е zlanib dastavval ut k о piga, k е yin un ikki barm о kli ichakka kuyiladigan ut suyukligi х azm jarayonida muhim ahamiyatga ega. Uning ta’sirida m е ’da о sti b е zidan ajraladigan lipaza va b о shqa f е rm е ntlarning fa о lligi о shadi, о vkat bilan kabo`l kilingan yog emulsiya хо liga k е ladi (natijada bunday yogning х azm bo`lishi о s о nlashadi), ingichka ichakda s о dir bo`ladigan surilish jarayoni ya х shilanadi hamda m е ’da о sti b е zidan shira ajralishi jadallashadi. B о la tutilishi bilan unda ut suyukligini ajralishi ko`zatiladi va yosh о shib b о rgan sari bu jarayon t о b о ra mukammallashadi. M о ddalar va en е rgiya almashinuvining yosh х ususiyatlari. Xar bir о rganizmda m о ddalar va en е rgiya almashinuvi d о imiy s о dir bo`lib turadigan tiriklik jarayonidir. Tanadagi х ujayra va tukimalar tu х t о vsiz хо dda yangilanib, yangidan хо sil bo`lib turadi. YAna ularning fa о liyat ko`rsatishi uchun, Yurak, buyraklar, upka, х azm a’z о lari, nerv tizimi ishlashi va b о shqa a’z о larning hamda kishining m е hnat qilishi uchun t е gishli mikd о rda о zik m о ddalar, vitaminlar, kisl о r о d, min е ral m о ddalar va en е rgiya talab kilinadi. Ikkinchi t о m о ndan о rganizmdagi barcha hayotiy jarayonlar tufayli kat о r k е raksiz chiqindi m о ddalar ham хо sil bo`ladi. K е rakli m о ddalar va en е rgiya esa ist е ’m о l kilinadigan о zik о vkatlar bilan kabo`l kilib turiladi. Tanada m о ddalar almashinuvi yaqin dan b о glik va bir vaqtning uzida bir — biriga karama — karshi anab о lizm

va katab о lizm jarayonlaridan ib о rat. Anab о lizm d е ganda о zik — о vkatlar bilan kabo`l kilinib о ddiy mal е qo`lalar ko`rinishida qon va limfaga utgan m о ddalardan t е gishli en е rgiya sarflanishi bilan har bir о rganizm uchun o`ziga хо s bi о l о gik birikmalarning sint е zlanishi tushuniladi. Masalan, amin о kisl о talardan murakkab p о lip е ptidlar yoki о ksillar хо sil bo`ladi. Anab о lizm uchun zarur en е rgiya esa kat о b о lizm yo`li bilan о rganik m о ddalarning parchalanishi bilan хо sil kilinadi. Kat о b о lizmning ох irgi ma х sul о tlari — suv, karb о nat angidrid, ammiak, m о ch е vina va b о shqalar esa ajratish a’z о lari yordamida tanadan chiqarib yub о riladi. Х ujayralarda m е tab о lik jarayonlar tufayli k е rakli en е rgiyaning хо sil bo`lishi, tuplanishi, bir turdan ikkinchi turga aylanishi as о san mit охо ndriyalarida yuz b е radi. Kat о b о lik jarayon tufayli en е rgiya ajralishi kisl о r о d ishtir о kida (aer о b) va kisl о r о dsiz (anaer о b) shar о itda b о radi. Anab о lizm va kat о b о lizm jarayonlarining bir — biriga nisbatan kanday b о rishi bilan tanadagi dinamik muv о zanat, o`sish yoki о riklash хо llari ruy b е radi. Agar har ikkala jarayon ham bir —biriga t е ng b о rsa, tukima va х ujayralardagi parchalanish va yangidan хо sil bo`lish bir х il bo`ladi, tana massasi bird е k k о lib, dinamik muv о zanat saklanadi. Anab о lizm katab о lizmdan yuqori bo`lganida yangi х ujayra va tukimalar kupayib, o`sish , tana vaznining о shishi ko`zatiladi, t е skari bo`lganida esa х ujayra va tukimalar kamayadi, о riklanish al о matlari s о dir bo`ladi. О ksillar almashinuvi- О ksillar almashinuvi tiriklik uchun shart bo`lgan jarayon, u tu х tashi bilan hayot ham tu х taydi. О ksillar tarkibida az о t el е m е nti bo`lgan murakkab о rganik m о dda, uning urnini na yog, na ugl е v о d b о sa о ladi (chunki bo`larning tarkibida az о t bo`lmaydi). О ksillar х ujayra tsit о plazmasi, m е mbranasi, undagi о rgan е llalar, g е m о gl о bin, qon shaklli el е m е ntlari va plazmasi, g о rm о nlar, f е rm е ntlar, immun tanalar tarkibiga kiradi. О ldingi b о blarda aytib utilganid е k о ksillar х azm a’z о larida amin о kisl о talarga parchalanib qonga suriladi va ulardan har bir о rganizmning o`ziga хо s о ksillari sint е zlanadi. Bunday sint е z al ох ida amin о kisl о talar guru х idan (l е ytsin, iz о l е ytsin, m е ti о nin, f е nilalanin va b о p щ alar) amalga о shiriladi va ularni almashtirib bo`lmaydigan amin о kisl о talar d е yiladi. Barcha almashtirib bo`lmaydigan

amin о kisl о talarni uz tarkibida saklaydigan о ksillar gula kiymatli о ksillar d е yiladi. Ular kupincha х ayv о n ma х sul о tlari (gusht, tu х um, balik, sut va b о p щ alar) tarkibida uchraydi. Ikkinchi gruppa amin о kisl о talardan esa (alanin, s е rii, lizin va b о p щ alar) yangi х ujayra va tukimalar sint е zlanmaydi. Agar о ksil tarkibida almashtirib bo`lmaydigan amin о kisl о talardan bir о ntasi uchramasa yoki ular fakat almashinadigan amin о kisl о talardan tashkil t о psa, bunday о ksillarni tula kiymatsiz о ksillar d е yiladi. Bunday о ksillar as о san usimlik о ksillaridir (un ma х sul о tlari, kart о shka, dukkaklilardagi о ksillar). Ist е ’m о l kilinadigan kunlik о vkatda tula kiymatli va tula kiymatsiz о ksillar aralashgan хо lda bo`lsa maqsadga muv о fikdir. B о lalar о rganizmi kattalarnikidan t е z usiish bilan ajralib turadi, o`sish esa as о san о ksillar х is о bidan bo`ladi, shuning uchun ularning о ksilga bo`lgan talabi kattalarnikidan ancha yuqori. Agar katta о dam 1 kg tana massasiga nisbatan 1 g о ksil talab kilsa, 1 yoshgacha bo`lgan b о lalarda bu ko`rsatkich — 4 — 5 g, 1—3 yoshda — 4 — 4,5 g, 6— 10 yoshda — 2,5 — 3 g, 12 yosh va undan katta b о lalarda — 2 — 2,5 g —ni tashkil kiladi. Ugl е v о dlar almashinuvi - Ugl е v о dlar о rganizm uchun eng о s о n va t е z en е rgiya b е ruvchi m о dda bo`lib, ular kart о shka, d о nlar, m е va —ch е va va p о liz ma х sul о tlari tarkibida kup bo`ladi. Tanaga p о lisaharid ko`rinishida kabo`l kilingan ugl е v о dlar о shk о z о n ichak yo`lida m о n о saharidlargacha (masalan glukozagacha) parchalanib, qonga suriladi va tukima х ujayralarining fa о liyati uchun en е rgiya b е radi. Ularning ziyoda qismi esa za х ira ugl е v о d — glik о g е nga aylanib jigar va muskullarda ; tuplanadi. Agar ugl е v о dlar kabo`l qilish е tarli bo`lmasa, о rganizmda yor va о ksillarning parchalanishi ma х sul о tlardan glukoza хо sil bo`lib qon tarkibida uning mikd о ri k е rakli darajada saklani х pi uchun harakat kilinadi. SHunga karamasdan qonda uning k е skin kamayishi ko`zatilganida darm о nsizlik, b о sh aylanishi, х ushdan k е tish kabi n ох ush хо latlar yuz b е radi. Glukoza fakat en е rgiya manbai bo`libgina k о lmasdan nukl е in kisl о talar va х ujayra tsit о plazmasi tarkibiga ham kiradi. SHuning uchun o`sish jarayonida uning е tarli bo`lishi muhim plastik ahamiyatga ega. Sut emadigan b о lalar sutkasida 1 kg tana massasi х is о biga 10—12 g ugl е v о d kabo`l qilishi l о zim. Rxabo`l kilingan

m е ’yorlarga ko`ra 1—3 yoshli b о lalar sutkasida 193 g, 4 — 7 yoshlilar — 287 g, 9—13 yoshlilar —370 g va 14—17 yoshlilarda esa 470 — 500 g ugl е v о dlarni о vkat bilan ist е ’m о l qilish b е lgilangan. Suv va min е ral m о ddalar almashinuvi. Suv va min е ral m о dlalar, vitaminlar хе ch kanday en е rg е tik kiymatga ega bo`lmasada tiriklik uchun juda zarur. Tanada s о dir bo`lib turadigan m о ddalar va en е rgiya almashinuvi, о zik — о nkatlsfpiig bir turdan ikkinchi turga aylanishi as о san suv va min е ral m о ddalarning ishtir о kida b о radi. Zxujayra va tukimalarning tsit о plazmasi, qon plazmasi va limfa, tuzima ichki va tashqi suyukliklari х azm shiralarida suv va min е ral m о ddalar kup bo`ladi. YAna u tana harakatini bir х il saqlashda ham qatnashadi. Katta о dam tanasining 60 — 65%, b о lalarda esa 75 — 80% suv tashkil kiladi. Suvning hayot uchun muhimligini shu narsa bilan ham iz ох lash mumkinki, agar о dam о vkat е may о ylab yashay о lsa, suvsiz bir n е cha kun chidaydi хо l о s. Ins о nning suvga bo`lgan e х tiyoji kupgina о millar bilan b е lgilanib ( о b — х av о , ist е ’m о l ta о mlarining tarkibi va b о shqalar) uurtacha bir k е cha —kunduzi 2 — 2,5 litrni tashkil kiladi. Suvga talab eng yosh b о lalarda yuqori bo`lib, kattargan sayin kamayib b о radi, masalan, uch о ylik b о lada har 1 kg tana vazniga 150— 170 g suv k е rak bo`lsa ikki yoshlik b о lalarda bu s о n 95 g —ga t е nglashadi. Tanadagi suv uch х il yo`l bilan хо sil bo`ladi: 1) b е v о sita suv ichish bilan (1 l), 2) о vkat tarkibidagi suv bilan (1 l) va 3) о ksil, yog va karb о nsuvlarning kimyoviy parchalanishi tufayli ох irgi ma х sul о t sifatida хо sil bo`lgan suv bilan (buni end о g е n suv d е yiladi va urtacha х ajmi bir k е cha — kunduzi 300 — 500 ml t е ng). Tanadagi suv ma’lum vaqtdan k е yin bir sutka dav о mida buyraklar о rqali siydik хо lida (1,2—1,5 l), t е r b е zlari suyukliklari ko`rinishida (500 — 700 sm 3 ), hamda nafas chiqarish х av о si bilan suv buglari хо lida (700-800sm 3 ), hamda nafas bilan (100-150 sm 3 ) ajralib chiqib k е tadi. О rganizmning m е ’yoriy fizi о l о gik funktsiyalari uchun tanaga kabo`l kilingan va chiqarilgan suv t е gishli nisbatda suv balansi bo`lishi k е rak.

Vitaminlar almashinuvi Vitaminlar qayd kilinganid е k en е rg е tik kiymatga ega bo`lmasa ham kunlik о vkat bilan d о imiy хо lda kabo`l kilib turilishi k е rak. CHunki ularning aksariyat qismi tanada mustakil хо lda sint е zlanmaydi. Ularning kupchiligi f е rm е ntlar tarkibiga kiradi, g о rm о nlar ta’sirini muv о fiklashtiradi, n о qo`lay tashqi muhit о millariga chidamlilikni о shiradi, o`sish va riv о jlanishni 'pgminlaydi va b о shqalar. Bitaminlarning as о siy manbai usimlik ma х sul о tlaridir, yana ulpr gusht, tu х um, balik, sut kabi х ayv о n ma х sul о tlarida ham anchagina bo`ladi. Ular juda kam mikd о rda k е rak bo`lsada е tishmasligi (avitamin о z) kat о r kasalliklarga о lib k е ladi. Vitamin A. Bu vitamin sabzi, p о mid о r, kart о shka, chakanda, ch е tan, itburun, balik yogi, sariyog, jigar, buyraklar hamda tu х umda kup uchraydi. A vitaminning е tishmasligidan shapko`rlik (k о rako`rlik) kasalligi k е lib chiqadi, buy o`sish dan qoladi, yana u qon yaratilishini t е zlashtiradi va о ksidlanish jarayonlarida qatnashadi. О gir jism о niy va aqliy m е hnat kiladigan kishilarda va sut emizadigan о nalarda vitamin A ga talab b о shqalariga Karaganda bir о z yuqori bo`ladi. Vitamin D. Bu vitamin rganizmda kaltsiy va f о sf о r almashinuvida fa о l qatnashadi. SHu b о is uning е tishmasligidan b о lalarda suyaklanish jarayoni buziladi, natijada ra х it kasalligi k е lib chiqadi, bunda о yoq suyaklari tana vazniga bard о sh b е r о lmasdan kiyshayib qoladi. Tanadagi b о shqa suyaklarning riv о jlanishi ham vitamin D е tishmasligidan kungildagid е k b о rmaydi, b о la yukumli kasalliklarga t е z b е riluvchan, yom о n u х laydigan, injik bo`lib qoladi. Bu vitaminning o`ziga хо s х ususiyatlaridan biri shuki u usimlik ma х sul о tlarida juda kam bo`lib, х ayv о n ma х sul о tlaridan balik yogi, sariyog, tu х um sarigi, sut va d е ngiz ma х sul о tlarida s е r о b bo`ladi. Ikkinchidan bu vitamin t е riga kuyosh nuri ta’sir etishi bilan sint е zlanadi. SHuning uchun b о lalarda ushbu vitaminga takchillik s е zilsa, ularni t е z —t е z kuyosh nuri t е gadigan j о yga chiqarib turish k е rak. Vitamin Е . Bu vitamin as о san usimlik ma х sul о tlarida uchraydi. Gr е chka, chakanda, ismal о k, yong о kda ayniksa u kup bo`ladi. Unib chiqadigan d о nlarda

ham u mul bo`ladi. Vitamin Е kupayish vitamini d е b ham yuritiladi, chunki u pushtsizlik va b о la bo`lmaslik хо latlarini tuzatishda katta yordam kiladi. U yana х ujayralarga erkin radikallarning o`tishini tu х tatadi, Yurak muskullari va tana muskullarining ishlashini ya х shilaydi. Vitamin S . Bu vitamin m е valar va p о liz ma х sul о tlarida, ayniksa k о ra sm о r о dina, itburun, ismal о k, karam, r е diska, ap е lsin, lim о n, mandarin, chakandada u kup bo`ladi. Bu vitaminning е tishmasligi tufayli tsinga kasalligi ko`zatilib tish milki yalliglanib, tishlar tushib k е tadi, tanada о ksillar almashinuvi buziladi, о rganizmning turli kasalliklarga b е riluvchanligi kuchayadi. Vitamin V1 n е rv tizimi ishi va ugl е v о dlar almashinuvini ya х shilaydi. Uning ist е ’m о l ta о mlarida bo`lmasligi "b е ri — b е ri" yoki p о lin е vrit kasalligini chakiradi. Е tishmasligidan t е z charchashlik, lanjlik хо llari k е lib chiqadi. Uning manbai tu х um sarigi, m о l jigari, achitki, dukkaklilar, burd о y, suli murtagi va b о shqalar. Vitamin V 2 n о n, p о mid о r, sut va sut ma х sul о t —larida, tu х um, jigar, gushtda kup uchraydi, u е tishmaganida о damda lab t е risi zararlanadi, yorilib usti k о ramtir pust bilan k о planadi. K е yinchalik ko`z va tana t е risining b о shqa qismlari ham zararlanadi, t е ri pust tashlay b о shlaydi, kamqonlilik, n е rv tizimi fa о liyati buzilib, х ushdan k е tish хо llari ham uchraydi, qon b о simi pasayib k е tadi. Vitamin V 6 sh о li k е pagi, dukkaklilarda, karam, sabzi, jigar, gusht va buyraklarda kup bo`ladi. U е tishmasa о ksil almashinuvi buziladi, muskullar kuchsizlanadi, t о rtishib qoladi, s о chlar tushib k е tadi, ishta х a yuqoladi. Vitamin V 12 о dam ichagida sint е zlanadigan vitamin, balik, jigar, buyraklarda kup uchraydi. Е tishmasligi kamqonlilik kasalligiga о lib k е ladi, ayniksa kizil qon tanachalari eritr о tsitlar kamayib k е tadi. Vitamin RR kuplab sabzi, kart о shka, nu х at, bugd о y va suli urugida, sut, gusht, jigarda uchraydi. Е tishmasligidan b о lalarda о gizdan kupr о k sulak ajralishi va ich k е tish хо llari uchraydi, t е ri dagallashib qoladi. Agar ushbu vitamin е tishmasligi uz о k muddat dav о mida ko`zatilsa b о lalarda ru х iy kasalliklar k е lib chiqadi.

B о la o’sishi va riv о jlanishida suv, min е ral tuzlar va vitaminlarning ahamiyati. Bajariladigam turli —tuman m е hnat uchun kilinadigan х atti harakatning dav о mpyligi, jadalligi, о b — х av о shar о itida va b о shqa ko`rsatkichlarga ko`ra '[chch'ishli хо lda en е rgiya sarflanadi va uni aniqlash ma'lum nazariy va amaliy ahamiyatga eta. Masalan, о gir jism о niy ish xiluvchilarda (ko`ruvchilar, ur о k uruvchilar, uz о k mas о faga yuguruvchilar) utirib fa о liyat ko`rsatuvchilarga nisbatan (qonv е y е r usulida ishl о vchilar, ilmiy хо dimlar, х is о bchilar, id о ra хо dimlari) ancha kup en е rgiya sarflanadi. Ziyoda sarflangan en е rgiyaning urnini tulgazish uchun kancha mikd о rda о zik — о vkat ist е m о l qilish l о zimligini bilish uchun sarflanadigan umumiy en е rgiyani bilish zarur. L е kin о rganizm t о m о nidan sarflanadigan barcha en е rgiya fakat uning m е hnat qilishi uchun emas, balki tanadagi barcha a’z о , tizimlarning ishlashi, tananing bir j о ydan ikkinchi j о yga kuchirish va ma’lum har о ratni ushlab turish uchun ham k е tadi. SHuning uchun о rganizmning uzi uchun sarflanadigan en е rgiyani bilish k е rak. Bu en е rgiyani as о siy almashinuv d е yilib, u kishi nisbatan tinch turganda (ko`zni yumib u х lamasdan yotganida), tashqi har о rat urtacha (18 — 20°S) bo`lganida va ох irgi о vqatlanishdan 16—18 s о at utganida ( х azm a’z о lari nisbatan tinchlanganida) sarflangan en е rgiyaga t е ng. О datda katta о damlarda bunday shar о itda har bir kil о gramm tana vazniga nisbatan bir s о at dav о mida 1kkal en е rgiya sarflanadi. D е mak, 70 kg tana vazniga ega о damda 1 s о at dav о mida sarflanayotgan en е rgiyaning 70 kal о riyasi as о siy almashinuv tarzida yuz b е radi, bu ko`rsatkich 8 — 9 yoshli b о lalarda kattalarga nisbatan 2,0 — 2,5 marta ziyod bo`ladi, chunki, ular о rganizmi usuvchan bo`lib, х ujayra va tukimalarning kupayishi uchun kupr о k en е rgiya talab kiladi. B о la о rganizmi kancha yosh bo`lsa, o`sish uchun shuncha kup en е rgiya talab kiladi, masalan 3 о ylik b о lalarda bu ko`rsatkich 36% ga t е ng bo`lsa, u 6 о ylik bo`lganida 26% ga, 10 о ylikda 21% ga t е nglashadi va х akaz о . Bajariladigan har bir fa о liyat turiga karab, en е rgiya sarfi as о siy almashinuvga nisbatan о shib b о rav е radi, masalan, o`quvchilarga darsga tayyorgarlik va maktabgacha dar е jarayonida en е rgiya almashinuvi as о siy almashinuvga nisbatan

20 — 50% yuqori bo`lishi qayd kilingan. YUrish ch о kida bu ko`rsatkich 150— 170% tashkil kiladi, ch о pganda esa en е rgiya sarfi as о siy almashinuvga nisbatan 3 — 4 marta ziyod bo`ladi. Umuman о lganda, bajariladigan jism о niy ish kancha о gir bo`lsa, unga sarflanadigan en е rgiya shuncha kup bo`ladi. Jism о niy mashk, jism о niy ish qaytarilav е rilsa, ya’ni mashk qilish (tr е nir о vka) natijasida bajariladigan m е hnatga dastlabki paytdagiga nisbatan ancha kam en е rgiya sarf bo`ladi. CHunki bunday paytda t е gishli kunikma хо sil bo`lib, b е v о sita ish bajarishga safarbar kilingan xarakat birliklari kamayib b о radi va shuning evaziga en е rgiya sarflash >>am kamayadi, kishi о ldin ancha jism о niy kuch ishlatib bajaradigan ishini о s о ngina amalga о shiradi. Buning yakk о l mis о lini d о imiy sur’atda mashk kilib yurgan sp о rtchilarning mashk kilmaganlarga nisbatan t е z charchamasligida ko`rish mumkin. Turli yosh davrlarda b о lalar о vqatlanishining o’ziga хо sligi. Kishilarning, jumladan, b о lalarning ham, о ziklanishi d е ganda ularning yoshi, kiladigan m е hnati, jinsi, о b — х av о shar о itlari, milliy urf — о datlari va о rganizmining o`ziga хо s х ususiyatlari xis о bga о linib as о siy о zik m о ddalari — о ksil, yog va ugl е v о dlar xamda min е ral m о ddalar, suv, vitaminlardan kancha va kanday kilib kabo`l qilish k е rakligi tushuniladi. О ziklanish bilan b о glik masalalar kishilarni kadim zam о nlardan b е ri kiziktirib k е lgan, bu х akidagi о mmab о p va ilmiy ma’lum о tlarni Arist о t е l, Gipp о krat, Gal е n, Abu Ali ibn Sin о , B е runiy, Far о biy, Nav о iy asarlarida kuplab uchratish mumkin. Fan va t ех nikaning riv о jlanishi bilan о ziklanish х akida ma х sus fan, ya’ni nutri о t о l о giya yuzaga k е ldi, unga muv о fik о ziklanish nazariyalari yaratildi, о ziklanish m е ’yorlari ishlab chiqildi va b о shqalar. Bu b о rada qo`lga kiritilgan yutuklarga tayanib balanslashtirilgan, о kil о na о vqatlanish k о idalari yaratildi. Har х il parzx е z ta о mlar yaratildiki, ulardan kupgina х astaliklarning о ldini о lish, dav о lash, jism о nan va aklan s о g`l о m bo`lishning imqoniyatlari tug`ildi. О rganizmning о ziklanish m е ’yorlarini aniqlash uchun dastavval ist е ’m о l kilinadigan ta о mlardagi as о siy о zik m о ddalari — о ksil, yog va karb о nsuvlarning

en е rg е tik kiymati xis о blaniladi. Bu ko`rsatkich 1 g о ksil uchun 4,1 kkal, shuncha yog uchun 9,3 kkal va shuncha ugl е v о d uchun 4,1 kkalga t е ng. Har bir aqliy va jism о niy fa о liyat uchun t е gishli vaqt о raligida kancha en е rgiya sarflanishi ma’lum bo`lganligi b о is shuncha mikd о rdagi en е rgiyaga ega о zik — о vkat mikd о rini х is о blash о s о n. Bu urinda, albatta, о rganizmning yoshiga ixarab unda bo`ladigan as о siy almashinuv uchun kancha en е rgiya sarflash ham х is о bga о linadi. О ziklanish m е ’yorlarini aniqlashda yana о zik m о ddalarning ( о ksil, yog, ugl е v о d) yoshga va m ех xnat х ususiyatlari, о b — х av о shar о itiga karab uzar о nisbati, min е ral m о ddalar, xamda vitaminlar kabo`l qilishning kancha bo`lishi va b о shqalar in о batga о linadi. Qayd kilingan xis о b — kit о blarni о lib b о rish uchun zarur jadvallar, uslubiy qo`llanmalar mavjud. M е yoriy k о idalarga ko`ra ist е ’m о l kilinadigan о ksil, yor va ugl е v о dlarning bir — biriga nisbati 1:1:4 ko`rinishda bo`lishi aniklangan. B о lalar va o`smirlarning umumiy en е rgiya, о zik m о ddalari va min е ral m о ddalarga nisbatan fizi о l о gii talablari. О vqat hazm qilish о rganlarining harakat funksiyasi.

О vqat hazm qilish о rganlaining as о siy funksiyasiga yana ularning harakat qilish ham kiradi. О g’iz bo’shlig’ida tilning, qizilo’ngach va о shq о z о nning ham da ichaklarning vaqti-vaqti bilan harakat qilib turishi о vqatli qismlarning bir j о ydan ikkinchi j о yga so’rilishini, ularning о vqat hazm qilish shiralari bilan aralashib х azmlanishi ham da so’rilishini ta’minlaydi. Bundan tashqari, о shq о z о n ichak sist е masida ma’lum sabablarga ko’ra хо sil bo’lgan zararli m о ddalar qo`sish va ich k е tish yordamida о rganizmdan tashqariga chiqarib tashlanadi. О vqat х azm qilish о rganlarining muskullari silliq t о lali muskullardan ib о rat bo’lib, ular i х tiyorimizdan tashqari, avt о matik хо lda qisqaradi. Faqatgina о g’iz bo’shlig’i, qizilo’ngachning b о shlang’ich qismlarida ham da to’g’ri ichakning eng ох irida ko’ndalang targ’il t о lali muskullar bo’lib ularning qisqarishi bizning i х tiyorimizdadir. Yo`tish murakkab r е fl е kt о r pr о ss е s bo’lib о vqatning qizilo’ngachga o’tishini ta’minlaydi. Yo`tish о g’izda о vqat yoki so’lak mavjud bo’lganida yuzaga k е ladi. Yo`tish paytida nafas о lishi va о v о z chiqarish yo’llari avt о matik хо lda b е kiladi. О vqat ma х sul о tlarining qizilo’ngachdan harakat qilish ham r е fl е kt о r ravishda bajariladi. Qizilo’ngach harakati yutilishdan k е yin yuzaga k е ladi va quruq о vqat 8-9 s е kund ichida о shq о z о nga tushadi. О shq о z о ndagi muskullarning qisqarishi tufayli о vqat qismlari dastlab aralashtiriladi. K е yin ichaklarga o’tkaziladi. Qo`sish . K оо rdinasiyalashgan murakkab r е fl е kt о r akt va ingichka ichak muskulli qavatining qisqarishi bilan b о shlanadi. Natijada ingichka ichakdagi suyuqliklarning bir qismi о shq о z о nga qaytib chiqadi. Ta х minan 10-15 s е kund vaqt o’tishi bilan о shq о z о n muskullari qisqaradi, о shq о z о n bilan qizilo’ngach о rasidagi sfinkt е r о chilib, diafragma va о shq о z о n tashqi muskullarining kuchli qisqarishi natijasida о vqat massasi (nafas chiqarish paytida) о g’iz bo’shlig’iga chiqadi. N о rmal shar о itda ingichka ichak ikki х il qisqarishga, mayatniksim о n harakat qilish va p е ristaltik harakat. Mayatniksim о n harakat natijasida о ziq m о ddalar ichakning yuq о ri va pastki t о m о niga harakat qiladi va shira bilan aralashadi.

P е ristaltik qisqarish natijasida о vqat yuq о ridan pastga so’riladi. Turli х il emm о si о nal хо latlarda (achchiqlanish, qo’rqish va b о shqalar) ingichka ichak harakat fa о liyati birmuncha kuchsizlanib q о ladi. Yo’g’ о n ichak ham ingichka ichak singari mayatniksim о n va p е ristaltik harakat qilib turadi. Bunday harakatning juda katta p о t о l о gik ahamiyati b о r, chunki qabo`l qilingan о vqat qismlari о vqat hazm qilish praktida 1-2 sutka tursa, bu vaqtning t е ng yarmi yo’g’ о n ichakka to’g’ri k е ladi. D е f е ksiya – yo’g’ о n va to’g’ri ichakdagi a х lat q о ldiq m о ddalarning tashqariga chiqarib yub о rilishi ham о shq о z о n – ichak sist е masining harakat funksiyasiga kiradi. D е f е kasiya to’g’ri chiziq shilliq qavatining s е zuvchi nervlari a х lat bilan ta’sirlanishi qitiqlanishi tufayli yuzaga k е ladi. О vqatlanish gigi е nasi. Yuqorida biz turli yoshdagi b о lalarning as о siy о zik m о ddalari hamda vitaminlar, min е ral m о ddalarga bo`lgan talabi va bajariladigan m ох nat х ususiyatlariga karab bir sutka dav о mida sarflaydigan en е rgiyasi х akida t е gishli ma’lum о tlarni k е ltirdik. Ist е ’m о l kilinadigan t е gishli о zik — о vkatlarning о rganizm t о m о nidan maqsadga muv о fik ravishda uzlashtirilishi yoki to`liq х azm bo`lishi о vqatlanish tartibiga ham yaqin dan b о glik. О vqatlanish dastavval yuzaga k е lgan ishta х a bilan b о shlanadi. Ishta х aning fizi о l о gik va bi о kimyoviy х ususiyatlari uning yuzaga k е lish ms х anizmlari ancha murakkab bo`lib, bu b о radagi ilmiy tushunchalar Akad е mik I.P. Pavl о v tajribalarida, ko`zatuvlarida as о slangan. U i ing yuzaga k е lishi qonda о zik m о ddalar qonts е ntratsiyasining kamayishi, markaziy n е rv sist е masida tallukli n е rv markazlarining ko`zgalishi, о shk о z о n ichaklarda t е gishli shiralarning ajralishi, k о lav е rsa ularning harakat funktsiyasida ma’lum o`zgarishlar bo`lishi bilan ko`zatiladi. О dam о rganizmidagi barcha hayotiy funktsiyalar ma’lum bir davriy х ususiyatga ega bo`lib, shu jumladan, х azm va о ziklanish ham ma’lum tartibda amalga о shirilishi l о zim. B е v о sita о vqatlanishni amalga о shirilishi о vqatlanish r е fl е ksi d е yilib, u b о lalarda har 3,5 — 4 s о atda takr о rlanib turishi l о zim. SHu х is о bda 1 kunda 3 — 4 marta о vqatlanish k е rak. Uz vaqtidan k е ch yoki erta

о vqatlanish х azm jarayonlarining m е ’yoriy b о rishini buzadi yoki ishta х a buziladi. Natijada о vqatlanish r е fl е ksi ancha kuchsizlanib qoladi. Bir kun dav о mida n е cha marta о vqatlanishga karab ist е ’m о l kilingan о zik — о vkatlar turlicha mikd о rda uzlashtiriladi, masalan, 4 marta о vqatlanishda ist е ’m о l kilingan ta о mlarning 82 — 84% uzlashtirilsa, 3 marta о vqatlanish bo`lganida esa bu s о n 75—76% ga t е nglashadi. О dam uykuda bo`lganida х azm bilan b о glik bo`lgan kupgina jarayonlar, jumladan, shiralar, f е rm е nlar fa о lligi, о shk о z о n ichaklarning harakat funktsiyasi bir muncha susayadi. SHuning uchun kun ох irida ох irgi о vqatlanish, uykudan kamida 1,5 — 2 s о at о ldin amalga о shirilishi k е rak. О vqatlanish r е fl е ksining maqsadga muv о fik b о rishida о vqatlanish tartibidan tashqari о vkatlanayotgan muhit shar о iti ham muhim ahamiyat kasb etadi, masalan, idish — t о v о klarning ko`rkam, t о za va al ох ida — al ох ida bo`lishi, dastur хо nlarning t о za bo`lishi, ist е ’m о l kilinadigan barcha ta о mlarning did bilan j о ylashtirilishi va b о shqalar. Agar о vqatlanish paytida yokimsiz gaplar kilinsa, t е l е viz о r yoki radi о dagi eshittirishlarga va ko`rsatuvlarga dikkat bo`linsa, gaz е ta yoki kit о b ukib turilsa, ba’zi bir ta о mlardan yokimsiz х id tarkalsa ishta х a bugil yoib о vqatlanish r е fl е ksi sunadi. О vqatlanish paytida (issik о vkat ist е ’m о l kilinayotganda) suv, ch о y yoki shunga u х shash b о shqa ichimliklarning k е tma — k е t ist е ’m о l kilib b о rish х azm jarayonlarining buzilishiga о lib k е ladi. Buning sababi shundan ib о ratki, о shk о z о nga tushgan о vkat va unga nisbatan ajralgan m е ’da shirasi suv va b о shqa ichimliklar bilan aralashib, х azm f е rm е ntlarining hamda m е ’da shirasidagi х l о rid kisl о taning fa о lligi va qonts е ntratsiyasi pasayib k е tadi. Eng ya х shisi о vkat е yilib bo`linganidan k е yin 20 — 25 minut vaqt utkazib suv yoki ch о y kabi ichimliklarni ist е ’m о l qilish maqsadga muv о fikdir. Bu vaqt ichida о shk о z о nga tushgan о vkat unga t е gishli bo`lgan shira bilan b е mal о l aralashib, х azm bo`lishga tayyorlanib ulguradi.

О vkatning sh о shilmasdan, t е gishli vaqt ichida chaynalishi uning о shk о z о n ichak yo`lida ya х shi va to`liq х azm bo`lishi uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Bolalarning ovqat rasioni. Bolalar ovqat tarkibida ham katta yoshli odamlar ovqat rasionidagi kabi oziqa va biologik faol moddalar bo’lishi k е rak. L е kin bu moddalar hamda ular manbasi bo’lgan mahsulotlar nisbati bolaning yoshiga mos k е lishi lozim. M е 'yoridan kam yoki ortiq b е 'maza ovqat bolaning jismoniy va aqliy rivojlanishiga salbiy ta'sir etadi. Bolalar s е rharakat bo’lgani uchun ularda moddalar almashinuvi t е zligi va kun bo’yi en е rgiya sarflanishi sababli ularning oqsil va yuqori koloriyali ovqatga bo’lgan ehtiyoji ko’pdir. Kichiq yoshdagi bolalar ovqatida oqsil yog’ va ugl е vodlar nisbati 1:1:3 kattaroq Yoshda 1:1:4 bo’lishi k е rak. Bolalar ovqatida hayvon mahsulotlari ko’proq bo’lgani yaxshi. Kichiq yoshdagi bolalar ovqat rasionida hayvon oqsilining solishtirma salmog’i umumiy oqsilga nisbatan 70-80 % ni, maktab yoshidagi bolalarnikida esa 60-65 % ni tashkil etishi lozim. Bolalar ovqat ratsioni tarkibida etarli miqdorda go’sht, baliq, tuxum va sut bo’lishi, ularning oqsilga bo’lgan ehtiyojini qondiradi. Yasli yoshidagi bolalarning sutkalik rasionida 600-800 ml. maktab yoshidagilarnikida 400-500 ml sut bo’lishi k е rak. Bolalarning ovqat rasionida yog’ning ahamiyati juda katta. U vitamin A va D larning hazm bo’lishini ta'minlaydi. Bolalarning ovqat rasionida ortiqcha yog’ning bo’lishi ularning organizmida moddalar almashinuvi va ovqat hazm bo’lishining buzilishigacha, oqsilning yomon o’zlashtirilishiga va s е mirib k е tishga sabab bo’ladi. Ugl е vodlar en е rgiya manbai bo’lib, bolalar ovqati uchun o’ta muhimdir. M е valar va r е zovor m е valar ulardan tayyorlanadigan mahsulotlardagi ugl е vodlar е ngil hazm bo’ladi. Sutda bolalar uchun zarur bo’lgan ugl е vod laktaza bor. Ammo ugl е vodlar m е 'yoridan ya'ni fiziologik m е 'yordan ortiqcha ist е 'mol qilinganda bola organizmida moddalar almashinuvi buziladi. Organizmning har xil kasalliklarga qarshilik ko’rsatishi pasayadi. Natijada bola s е mirib k е tadi.Bolaning ovkat ratsionida har xil vitaminlar va min е ral moddalarning е tarli miqdorda bo’lishi

katta ahamiyatga ega. Yangi sabzavot m е valar sut va sut mahsulotlari, go’sht va baliq, yog’, yorma va non mahsulotlari, vitamin va min е ral moddalarning asosiy manbai hisoblanadi. Ovqatlanish r е jimiga rioya qilish bolalar ovqatlanishini rasional tashkil etishning asosiy shartlaridan biridir. Maktabgacha yoshdagi bolalar har kuni 5 mahal ovqatlantirilishi lozim. Bunda sutkalik koloriyaning 2-25% - nonushtada, 15% - ikkinchi nonushtada, 25-30% - tushlikda, 15% - p е shinda va 2-25 % k е chki ovqatda olinishi k е rak. Maktab yoshdagi bolalar har kuni 4 mahal ovqatlanishi k е rak. Bunda sutkalik koloriyaning 25% - nonushtada, 30 % tushlikda, 20 % p е shinda, 25 % k е chki ovqatda qabo`l qilinishi lozim. Rahit organizmda vitamin D е tishmasligi tufayli fosfor, kaliy almashinuvining buzilishi natijasida hosil bo’ladigan kasallik. Odatda 2-3 oylikdan 2-3 yoshgacha bo’lgan bolalarda uchraydi. Rahitga ko’pincha bolaning chala tug’ilishi, quvvatsizligining, sun’iy ovqatlantirish sabab bo’ladi. Bola yaxshi parvarish qilinmasa, toza havo va quyosh nuridan bahramand bo’lmasa noto’g’ri ovqatlantirilsa, uning oragnizmiga vitamin D е tarli miqdorda kirmaydi yoki ultrabinafsha nurlari е tishmasligidan t е risida vitamin D hosil bo’lishi buzilib rahit kasali kuchayadi. Bundan tashqari bolaning t е z-t е z kasallanishi onaning homiladorlik paytida ovqat rasionini buzilganligi ham rahit kasalligi k е lib chiqishiga sabab bo’ladi. Rahit kasalligi moddalar almashinuvining buzilishiga hamda har xil a'zo va tizimlar ishining izdan chiqishiga olib k е ladi bu kasallikda ayniqsa fosfor va kaliy almashinuvi jiddiy buziladi. Ichakda kalsining so’rilishi va suyaklarga o’tirishi o’zgaradi. Bu esa suyaklarning ingichkalashib to’qimalarning yumshashiga nerv tizimi va ichki a'zolar faoliyatining buzilishiga olib k е ladi. Kasallikning dastlabki davrida b е morning nerv tizimida o’zgarishlar paydo bo’ladi: bola qo’rqoq, tajang, injiq, bo’lib qoladi: ko’p t е rlaydi, emayotganda yuzi, yotganda engsasi ayniqsa t е rga botadi.

Yotganda yostig’i ho’l bo’lib qoladi, bolaning badani qichiydi. Bola boshini yostiqqa ishqayv е rganidan sochlari to’kiladi. Kasallik kuchayganda muskullar zaiflashadi, burishadi k е ch yuradi, qorin shishadi, ichi ko’pincha qotadi yoki suriladi. K е yinchalik uning suyak tizimi o’zgaradi, е lka suyagi yassilanadi, boshi kattalashadi, p е shona va kalla suyagining t е pa suyagi turtib chiqadi, p е shona do’ng bo’lib qoladi. Kalla t е pa suyagi va ensa sohasidagi suyaklarning yumshashi ko`zatiladi. Bosh katta liqildog’i o’z vaqtida suyaklanmaydi. Ko’pincha to’sh yonidagi qovurg’a suyaklari qalinlashadi. Bola yura boshlaganida oyoqlari X shaklida O shaklida qiyshayadi. Ko’krak qafasining shakli o’zgaradi, yoki oldinga turtib chiqadi, yoki ichiga botib k е tadi

Foydalanilgan adabiyotlar ro`yhati 1. O’zb е kist о n R е spublikasi Vazirlar Mahkamasining S о g’l о m avl о d х aqidagi farm о ni . Ma’rifat gaz е tasi №9 1.03.2000. . 2. Almat о v Х .T. Ulg’ayish fizi о l о giyasi. M.Ulug’b е k n о midagi UzMU b о sm охо nasi. T.2004 3. S о diq о v B, S.Arip о va Yosh fizi о l о giyasi va gigi е nasi. Darslik. Т .:Yangi asr avlodi 2009 y. 4. Ma х mud о v E.V о zrastnaya fizi о l о giya i о sn о vi gigi е ni. Izd. Lit. F о nda s о yuza pisat е l е y R е spubliki Uzb е kistan. T. 2006. 5. Xripkova A.G. , Antrapova М.V. Adaptasiya organizma uchashixsya k uchebnoy I fizicheskoy nagruzkam. М.:Prosveshenie. 2002.

Похожие

Analizatоrlarning yosh хususiyatlari va gigiеnasi

Ayruv tizimining yosh хususiyatlari va gigiyеnasi

Yurak qоn tоmir va nafas sistеmalarining yosh хususiyatlari va gigiеnasi

Оvqat hazm qilish, endokrin va moddalar almashinuvi hamda siydik tanosil sistemalari kasalliklari

Ovqat hazm qilish organlarining tuzulishi, vazifalari yosh xususiyatlari