Ovqat hazm qilish fiziologiyasi - Медицина - Рефераты

Ovqat hazm qilish fiziologiyasi

Загружено в:

29.11.2023

Скачано:

0

Размер:

249.3642578125 KB

Ovqat hazm qilish fiziologiyasi Reja: 1. Me’da bosqichida shirani ajratuvchi rag’batlar. 2. Ingichka ichak shirasining ajralishi.

Me’da bosqichida shirani ajratuvchi rag’batlar. Me’daning o’zida paydo bo’ladi, ya’ni me’da cho’zilganda (mexanik rag’bat) va uning shilliq pardasiga oqsillar va ayrim aminokislotalarning gidrolizi mahsulotlarini, hamda go’sht va sabzavotlarning ekstrafaol moddalarini ta’sirida shira ajraladi. Me’daning cho’zilishi tufayli me’da bezlarining faollashuvi, mahalliy (intramural) hamda vagusli reflekslar ishtirokida amalga oshadi. Bu bosqichning mavjudligi ovqatni fistula orqali me’daga kiritish yo’li bilan isbotlangan. Me’da bosqichida shira ajralishining davom etishi va tezlashishi shilliq pardadagi retseptorlarga ovqatning ta’siri natijasida hosil bo’ladigan reflekslarga va gumoral moddalarga bog’liq. Eyilgan ovqat me’da devorlarini cho’zib, undagi mexanoretseptorlarni qo’zg’atadi. It me’dasiga rezina ballon kiritilib puflanganda ham shira ajralishi tajribada aniqlangan. Bu erdagi refleks yoyining afferent va efferent tolalari ham, sayyor asab tarkibida o’tgan. Me’daning fundal qismidagi retseptorlar qo’zg’atilsa bezlardagi glandulotsitlar bevosita asab yo’li orqali ta’sirlanadi. Pilorik qismiga mexanik ta’sir qilinganda bu erdagi maxsus hujayralar mahalliy refleks yo’li bilan gastrin gormonining erkin holatga o’tishini ta’minlaydi. Bu gormon miqdorining qonda ko’payishi fundal qismdagi bezlardan shira ajralishini kuchaytiradi. Oqsillarning parchalanishi natijasida hosil bo’lgan peptidlar va aminokislotalar, me’daning pilorik qismidagi hujayralarga ta’sir qilganida, gastrinning qonga o’tishi tezlashadi. Gastrin yuksak faollikka ega bo’lgan modda bo’lib, agar 1 kg tana massasiga, 2 mkg gastrinni teri ostiga yuborilsa, me’da bezlari juda ko’p miqdorda shira ajratadi. U, birinchi navbatda, xlorid kislota sintezlaydigan parietal glandulotsitlarni, ikkinchi navbatda, asosiy glandulotsitlarni va eng keyin mukotsitlarni qo’zg’atadi. Me’da sekretsiyasining me’da bosqichida shira ajralishini gistamin ham kuchaytiradi. Gistamin me’da shilliq pardasida gistidindan hosil bo’ladi, u, asosan parietal glandulotsitlarni qo’zg’atib, ko’p miqdorda xlorid kislotaga boy shira ajratib chiqaradi. Me’da sekretsiyasining me’da bosqichida shira ajralishi reflektor yo’l orqali va gumoral omillar ishtirokida amalga oshadi. Ichak bosqichi me’dada qayta ishlanib ulgurilmagan ovqat oz-ozdan

pilorusdan o’n ikki barmoq ichakka o’tib, bu erdagi mexanoretseptorlarni va xemoretseptorlarni qo’zg’atish yo’li bilan me’dada shira ajralishidan iborat. Bu reflekslardan tashqari ichakda oziq moddalar qonga so’rilib, ular me’da bezlariga bevosita yoki gastrin va gistaminning qondagi miqdorini ko’paytirish yo’li orqali ta’sir qilib, me’dada shira ajralishini tezlashtiradi. Me’da sekretsiyasining me’da bosqichida bu jarayonni tormozlovchi omillarning ta’siri kuchliroq. Bular ta’sirida shira ajralishi asta-sekin pasayib, keyinroq butunlay to’xtaydi. Me’da sekretsiyasini yog’larning parchalanishidan hosil bo’lgan yog’ kislotalar, kraxmal parchalanishidan hosil bo’lgan dekstrinlar va vodorod ionlari tormozlaydi. Bu tormozlanishning mexanizmi ancha murakkab. Masalan, yog’larning parchalanishidan hosil bo’lgan mahsulotlar me’da sekretsiyasining ichak gormonlari - xoletsistokinin va gastroingibitor peptid yordamida, xemoretseptorlar orqali reflektor yo’l bilan gipofizdan antidiuretik gormonning qonga o’tishini kuchaytirib, neyrogumoral yo’l bilan tormozlashi mumkin. Me’da bezlarining faoliyati tashqi muhit o’zgarishlariga juda sezgir. Masalan, havo haroratining juda yuqori bo’lishi, me’da bezlari faoliyatini tormozlaydi. Shunday qilib, me’da sekretsiyasini murakkab asab va gumoral mexanizmlar boshqarib turadi. Sekretsiyaning turli bosqichlarida bu mexanizmlar o’rtasidagi nisbat o’zgaradi. Shira ajralishining boshida reflektor ta’sirot kuchli bo’lsa, ikkinchi va uchinchi bosqichlarida gumoral mexanizmlarning roli kuchayadi. Ammo, bu mexanizmlar o’rtasida qat’iy chegara yo’q, chunki ular o’zaro bog’langan. Me’da bezlarining asasiy sekretor asabi hisoblangan - sayyor asabning qo’zg’alishi sekretor hujayralarga bevosita ta’sir qilib, shira ajralishini kuchaytiradi, ikkinchi tomondan, bu asablar qo’zg’alganda, hujayralardan gastrinni qonga o’tishi tezlashadi va shira ajralishi kuchayadi. Me’daosti bezi. Kecha-kunduz davomida odamning me’daosti bezi 1,5 -2 l shira ajratadi, uning rN darajasi o’rtacha 7,5-8,8 ga teng. Bazal va stimulli sekretsiyalar bo’ladi. Birinchisi me’da osti bezining hujayralariga xos avtamatizm bilan belgilansa, ikkinchisi, ovqat qabul qilish bilan, ta’sirga qo’shiladigan, neyrogumoral tabiatga ega boshqaruv omillarining hujayralarga ta’siri natijasi

hisoblanadi. Etxo’r hayvonlarda (it, mushuk) va cho’chqada elektrolitlarning bazal sekretsiyasi kam yoki umuman bo’lmaydi. Bunday hayvonlarning me’da osti bezi, elektrolitlar sekretsiyasining stimulyatori-sekretining ta’siriga juda sezuvchan. o’txo’r hayvonlarda (sigir, qo’y, quyon) va kalamushda, me’da osti bezida elektrolitlarning bazal sekretsiyasi yaqqol namoyon bo’ladi, uning sekretinga reaktsiyasi esa sustdir. Elektrolitlarning bazal sekretsiyasini tavsifiga binoan, odam birinchi guruhga mansubdir. Me’da osti bezining atsinar hujayralari ovqat moddalarining barcha komponentlarini parchalovchi gidrolitik enzimlar ajratadi. Alfa-amilaza, lipaza va nukleaza faol holatda ajraladi, tripsinogen, ximotripsinogen, profosfolipaza A, proelastaza va prokarboksipeptidaza A va V - proenzimtlar ko’rinishida ajraladi. Tripsinogen o’n ikki barmoqli ichakning enterokinaza enzimi tomonidan faollashtiriladi va tripsinga aylanadi. Tripsin hosil bo’lgandan keyin, uning o’tmishdoshini keyinchalik faollashuvi autokatalitik tarzda o’tadi. Tripsin profosfolipaza A, proelastaza va prokarboksipeptidaza A va V kabilarni ham faollashtiradi, natijada, ular mos ravishda, fosfolipaza A, elastaza va karboksipeptidaza A va V kabilarga aylanadi. Me’da osti bezi shirasining enzimlar tarkibi, qabul qilingan ovqatning turiga bog’liq. Uglevodlar ko’p bo’lsa amilazaning sekretsiyasi ko’payadi, oqsillar ko’p bo’lsa - tripsin va ximotripsin, yog’ ko’p bo’lsa - lipolitik enzimlarga boy shira ajralishi ko’payadi. Me’da osti bezi shira yo’llari naylarining hujayralari bikarbonat manbai hisoblanadi. Xloridlar ham elektrolitlar sekretsiyasining muhim komponentlari hisoblanib, enzimlar bilan birgalikda atsinar hujayralar tomonidan ajratiadi. Me’da osti bezi shirasining tarkibida bikarbonat va xloridlardan tashqari Na  , K  , Ca 2  , Mg 2  , Zn 2  ionlari ham mavjuddir. Me’da osti bezi ekzokrin hujayralarining asosiy rag’batlantiruvchilari - atsetilxolin va gastrointestinal gormonlar bo’lmish xoletsistokinin va sekretin hisoblanadi. Atsetilxolinni sayyor asablarning xolinergik tolalari ajratadi. Ekzogen atsetilxolin me’da osti bezining sekretsiyasini kuchaytiradi, bunda bikarbonat va enzimlarning chiqishi tezlashadi. Xoletsistokinin, yog’ va oqsillarning

parchalanishida hosil bo’ladigan mahsulotlarning ta’siri ostida, o’n ikki barmoqli ichakning shilliq pardasidan, sekretin esa -HCl ning (rN 4,5) o’n ikki barmoqli ichakni S-hujayralariga ta’siri paytida ajraladi. Xoletsistokinin, me’da osti bezi enzimlari sekretsiyasining kuchli rag’batlanitruvchisi hisoblanib, bikarbonat sekretsiyasini juda kam o’zgartiradi. Sekretin esa, aksincha, bikarbonat sekretsiyasini kuchaytirib, enzimlarning ajralishiga kuchsiz ta’sir qiladi. Xoletsistokinin va sekretin bir-birining ta’sirini kuchaytiradi, ya’ni xoletsistokinin sekretin tomonidan bikarbonat sekretsiyasini chaqirilishini kuchaytiradi, sekretin esa, xoletsistokinin tomonidan stimullashtirilgan enzimlar chiqishini kuchaytiradi. Me’da osti bezi sekretsiyasini boshqarish jarayonida me’da osti bezining sekretor hujayralariga birining ta’sirini ikkinchisi kuchaytirishi orqali, markaziy va mahalliy reflektor ta’sir ko’rsatadigan gastrointestinal gormonlar va xolinergik mediator o’rtasida qalin o’zaro hamkorlik mavjud. Safro (o’t) ajralishi (xolerez) - jigarda safroning hosil bo’lish jarayoni bo’lib, uzluksiz ravishda, qondan o’t kapillyarlariga qator moddalarni (suv, glyukoza, elektrolitlar va b.) filtratsiya qilish hamda jigar hujayralarining (gepotatsitlarning) o’t kislotalari tuzlarini va natriy ionlarini faol sekretsiya qilish yo’li bilan amalga oshadi. Safro tarkibining yakuniy shakllanishi o’t kapillyarlarida, naylarida va o’t pufagida suv hamda mineral tuzlarni reabsorbtsiyasi natijasida sodir bo’ladi. Odamda bir kechayu-kunduzda 0,5-1,5 l safro ajraladi. Uning asosiy komponentlari o’t kislotalari, pigmentlar va xolesterin bo’lib, undan tashqari yog’ kislotalari, mutsin, turli ionlar (Na  , K  , Ca 2  , Cl - , HCO 3 - ) va boshqa moddalar ham bor. Safro tarkibida jigarning sekretor mahsulotlaridan tashqari, uning ekskretor mahsulotlari ham mavjud bo’lib, ular organizmdan ayrim moddalarni chiqarib yuborishga yo’naltirilgan.

Rasm.11.5. o’t kislotalarining jigar- ichak tsirkulyatsiyasi: 1- me’da; 2- ingichka ichak; 3- chambar ichak; 4- qaytar vena sohasi; 5-o’t yo’llari sohasi; 6-jigar; 7-qon. Jigar safrosining rN darajasi 7,3-8,0 bo’lsa, o’t pufagi safrosiniki esa 6,0-7,0. Gepatotsitlarda xolesterindan hosil bo’ladigan birlamchi o’t kislotalari (xol va xenodezoksixol kislota) ichakka kelib tushgach, bakterial flora ta’sirida ikkilamchi o’t kislotalarga - dezoksixol va litoxol kislotalarga aylanadi. o’t kislotalarining 90 % gacha ichakdan qonga reabsorbtsiya qiladi va portal qon tomirlar orqali jigarga qaytib keladi. Aynan shu yo’l bilan, o’t kislotalarining jigar-ichak tsirkulyatsiyasi sodir bo’ladi (11.5- rasm). Safro tarkibidagi pigmentlar - billirubin va biliverdin, gemoglobin parchalanishidan hosil bo’lgan jigarning ekskretor mahsulotlari hisoblanib, aynan shu moddalar, safroga o’ziga xos rang beradi. Odam va etxo’r hayvonlar safrosida bilirubin ko’p bo’lib, uning rangi sarg’ish-tillarang, o’txo’r hayvonlarda esa - biliverdin ko’p bo’lib, u, safroni yashil rangga bo’yaydi. Asab va gumoral mexanizmlar safro sekretsiyasini nazorat qilib turadi. Bu jarayonni sayyor asablar tezlashtirsa, simpatik asablar, aksincha, uni tormozlab turadi. Agar, simpatik asablar kesib qo’yilsa safro ajralishi kuchayadi. Ovqat qabul qilish natijasida ham safro ajralish jarayoni kuchayadi. Xolerezning eng kuchli rag’batlantiruvchisi - sekretin bo’lib, uning ta’siri ostida sekretsiya hajmi va safro tarkibida bikarbonat chiqarilishi kuchayadi. Qonga ingichka ichakdan so’riluvchi o’t kislotalari ham, safro hosil bo’lish jarayoniga kuchli ta’sir ko’rsatadi, ya’ni ular ЯНГИ СИНТЕЗЛАНГАН Ё/ КИСЛОТАЛАРИ (0,6г|24ч) БИР КЕЧА- КУНДУЗИ 6 – 10 ТУРЛИ ЛИПОПРОТЕИДЛА Р ТАРКИБИДАГИ ХОЛЕСТЕРИНЧи қ арилиб ташланаётган ўт кислоталари (0,6 г|24 соат)

safro hajmini va uning tarkibida organik komponentlarni ko’paytiradi. Jigar-ichak tsirkulyatsiyasini bir necha soatga to’xtatilishi, safro hajmini 1,3, uning tarkibidagi o’t kislotalar miqdorinin esa 10 marta kamayishiga olib keladi. Demak, gepatotsitlarning o’t kislotalarni yangidan sintezlash imkoniyati chegaralangan bo’ladi. Safro (o’t) chiqarilishi (xolekinez) - safroni o’n ikki barmoqli ichakka chiqarilishi bo’lib, davriy jarayon hisoblanadi, ya’ni, asosan ovqat qabul qilish bilan bog’liq. Safroning harakatlanishi, safroni chiqish tizimidagi va o’n ikki barmoqli ichak bo’shlig’idagi bosim gradienti bilan belgilanadi. Safro oqib chiqadigan yo’llardagi bosim safro ajralishi jarayoniga, naychalarning silliq mushaklari va o’t pufagini qisqarishiga bog’liq. Gepatotsitlardan boshlanadigan o’t kapillyarlari qo’shilib, birlamchi o’t yo’llarini hosil qiladi. Birlamchi yo’llar qo’shilib, bo’lakcha ichi va bo’lakchalararo yo’llarga aylanadi. Bo’lakchalararo yo’llar, o’z navbatida bo’laklararo yo’llarga va nihoyat jigar yo’llariga o’tadi. Ikkita jigar yo’llari birlashib, umumiy jigar yo’liga aylanganidan so’ng, unga pufak yo’li kelib qo’shiladi va nihoyat umumiy o’t yo’li paydo bo’ladi. o’n ikki barmoqli ichakka 6-8 sm uzunlikdagi umumiy o’t yo’li ochiladi. Odamning o’t pufagi noksimon shaklda bo’lib, sig’imi 30-70 ml ni tashkil qiladi. o’t yo’llarining mushak qavati, spiralsimon silliq mushak tolalaridan iborat. Ma’lum bir nuqtalarda bu tolalar guruhlarga yig’ilib, sfinkterlar hosil qiladi. Umumiy jigar yo’li hosil bo’lgan joydagi Miritstsi sfinkteri, pufak qisqargan paytda o’tni jigar tomonga oqib ketishidan saqlaydi. Pufak bo’ynidagi Lyutkens sfinkteri hazm jarayoni to’xtab turgan vaqtda o’tning pufakka yig’ilishini, ovqat eyilgandan so’ng - pufakdan chiqishini ta’minlaydi. Murakkab tuzilgan Oddi sfinkteri umumiy o’t yo’lining o’n ikki barmoqli ichakka ochiladigan joyida bo’lib, safro ajralishida muhim ahamiyatga ega. Jigar tomonidan hosil qilinadigan sekretor bosim safroning o’t yo’llari bo’ylab harakatini ta’minlaydi. Uning ichakka chiqishi pufakning harakatlariga va sfinkterlarning holatiga bog’liq bo’ladi. Ovqat iste’moli, safro ajralishini reflektor yo’l bilan boshlanishiga imkoniyat yaratadi. Sayyor asab orqali o’tuvchi efferent impulslar o’t pufagini qisqartiradi va ayni vaqtda Oddi sfinkterini

ochadi. Pufak va umumiy o’t yo’lidagi bosim o’n ikki barmoqli ichakdagi bosimdan ortishi natijasida safro ichakka chiqadi. Simpatik asablar ta’sirida o’tning ajralishi tormozlanadi. o’t pufagini qisqarishini rag’batlantiruvchi asosiy omil xoletsistokinin hisoblanadi. Safro chiqarilishini kuchaytiradigan qo’zg’atuvchilar tuxum sarig’i, sut, go’sht va yog’lar hisoblanadi. Ovqatni qabul qilish va u bilan bog’liq shartli va shartsiz refleksli qo’zg’atuvchilar, safro chiqarilishining faollashuvini chaqiradi. Bunda, oldin birlamchi reaktsiya sodir bo’ladi, ya’ni o’t pufagi bo’shashadi, keyin esa qisqaradi. Ovqat qabul qilingandan so’ng 7-10 minut o’tgach, o’t pufagining asosiy evakuator faoliyati boshlanadi, u, qisqarish va bo’shashish hollarini navbat bilan sodir bo’lishi bilan o’ziga xos bo’lib, 3-6 soat davom etadi. Undan so’ng o’t pufagining qisqarish faolligi tormozlanadi va unda yangidan jigar safrosining to’planishi boshlanadi. Ichak bezlari sekretsiyasi. Bir kechayu - kunduzda odam ichagining o’n ikki barmoqli ichak qismi shilliq pardasida joylashgan brunner bezlari va ingichka ichak qismidagi liberkyunov bezlari ajratadigan ichak shirasi 2,5 l bo’lib, uning rN darajasi 7,2-7,5 ga teng, lekin sekretsiya kuchaygan paytda rN - 8,6 gacha ko’tariladi. Ingichka ichak shirasining ajralishi. Boshqa a’zolardagi shiralar ajralishidan farq qiladi. So’lak me’da, me’da osti va boshqa bezlarning sekretor hujayralari shira ajratish jarayonida emirilmaydi, faqat apikal qismi, avvaldan bu erga to’plangan sekretor granulalar bilan birga shiraga uzilib o’tadi. Shikastlanmagan yoki massasining juda kam miqdorini yo’qotgan hujayralar tiklanib, sekretor jarayonda ko’p martalab ishtirok etadi. Shu sababli, buni - morfostatik va morfokinetik sekretor jarayonlar deb aytiladi. Ingichka ichakda morfonekrotik sekretor jarayon kechadi. Ichak vorsinkalarini qoplagan epitelial hujayralar juda tez almashinib turadi. Bu hujayralar vorsinkalarning asosi - kripta sohasida bo’linish yo’li bilan ko’payadi va vorsinkaning uchi tomon siljib, sidirilib ichak bo’shlig’iga tushadi. Shu tarzda, ingichka ichak bo’shlig’iga bir kecha-kunduzda 250 g epitelial hujayralar kelib tushadi. Bu enterotsitlar filtrlanish yo’li bilan ajralgan suyuqlikka qo’shilib, ichak

shirasini hosil qiladi. Ingichka ichak shirasi ajralishi mexanizmidagi farq, uning tarkibiy xususiyatlarini belgilaydi. Bu shira suyuq va quyuq qismlardan tashkil topgan. Uning quyuq qismini emirilgan yoki butun enterotsitlar va qadoqsimon hujayralar ajratib chiqargan shilimshiqlar tashkil qiladi. Ingichka ichak enzimlarining asosiy qismi shiraning quyuq qismida bo’ladi. Uning tarkibida fosfolipidlar, oqsillar va nuklein kislotalar juda ko’plab uchraydi. Shira tarkibida anorganik moddalardan natriy, kaliy, kaltsiyning bikarbonat, fosfat va xloridlari uchraydi. Ovqat iste’mol qilingandan keyin ingichka ichak sekretsiyasi, ayrim gormonlar ta’sirida tezlashadi. Ichak shilliq pardasini mexanik ta’sirlash ham suyuqlik ajralishini kuchaytiradi. Ichak sekretsiyasining kimyoviy qo’zg’atuvchilari oqsil va yog’larning parchalanish mahsulotlari me’da osti bezi shirasi, xlorid va boshqa kislotalar hisoblanadi. Ingichka ichak shirasi ajralishiga MAT ning ta’siri deyarli sezilmaydi. Ingichka ichak shirasida 20 ga yaqin gidrolitik enzimlar mavjud bo’lib, ular oqsillar va polisaxaridlarning parchalanishi natijasida hosil bo’lgan oligomerlarni, yog’lar parchalanishining mahsuloti bo’lgan monoglitseridlarni va ovqat tarkibidagi disaxaridlar hamda ayrim moddalarning parchalanish jarayonini oxirigacha amalga oshiradi. Proteolitik enzimlar orasida enterokinaza alohida o’rin egallaydi. Bu enzim tripsinogen molekulasida lizin va izoleytsin aminokislotalari o’rtasidagi aloqadorlikni uzib, undan geksopeptid ajratib chiqaradi. Natijada, enzimning faol markazi ochilib, u tripsinga aylanadi. Enterokinaza o’n ikki barmoqli ichak va ingichka ichakning yuqori qismida sintezlanadi. Bundan tashqari ingichka ichakning hamma qismida bir guruh peptidazalar borligi aniqlangan bo’lib, ular dipeptid, tripeptid va oligopeptidlarning aminokislotalarga parchalanishini ta’minlaydi. Shiraning gamma-amilazasini ovqat tarkibidagi polisaxaridlarni parchalashdagi ahamiyati katta. Bu enzimning pankretatik alfa- amilazadan farqi shuki, uning ta’sirida polisaxarid molekulasining uchidagi glyukoza yaxshi ajraladi. Shu sababli ham gamma-amilaza ta’sirida polisaxaridlardan oligosaxarid va disaxaridlar bilan bir vaqtda, sezilarli miqdorda

glyukoza ham hosil bo’ladi. Disaxaridlarni parchalovchi bir nechta enzimlar ham

Foydalaniladigan adabiyotlar: 1. M.N. Muminova, M.A. Maksumova «Kasbiy etika va etiket», uslubiy qo’llanma, T.,2006. 2. I. A. Karimov «Istiqlol va ma’naviyat» T.,1994. 3. I. A. Karimov «O’zbekiston buyuk kelajak sari» T.,1998. 4. N. E. Muhammadiyev «Kasb etikasi va estetik madaniyati»- Toshkent,1998 y. 5. M. Abdullayev, E. Xakimov «Vvedeniye v etiku»-Namangan, 1998. 6. Abdulla SHer «Axloqshunoslik» Ma’ruzalar matni, Toshkent, 2000 7. V.G. Fedsov «Kultura servisa» Uchebno-prakticheskoye posobiye - M., «PRIOR», 2001. 8. A.A. Avloniy «Turkiy guliston yohud ahloq», T. 1992. 9. Y. Y. Petrunin, V.K. Borisov «Etika biznesa» M., «Delo»,2000. 10. S. S. Gulomov «Tadbirkorlik va kichik biznes» - T., «Shark», 2002.

Похожие

Ovqat hazm qilish

Ovqat hazm qilish tizimi

Ovqat hazm qilish a’zolari kasalliklari

OVQAT HAZM QILISH A`ZOLARI KASALLIKLARI

Ovqat hazm qilish organlarining tuzulishi, vazifalari yosh xususiyatlari