O`suvchi asoratlangan miopiya, maktab miopiyasi, profilaktikasi va davolash - Медицина - Рефераты

O`suvchi asoratlangan miopiya, maktab miopiyasi, profilaktikasi va davolash

Загружено в:

21.08.2022

Скачано:

0

Размер:

21.2509765625 KB

O`suvchi asoratlangan miopiya, maktab miopiyasi, profilaktikasi va davolash Fizikada refraktsiya deganda nurlarning biror linza yoki qator qo’yilgan bir nechta linzalardan o’tib sinishi tushuniladi. Oftalmologiyada ham ko’zning tuzilishi linzalar sistemasiga o’xshaydi. Shox parda, ko’zning oldingi kamera suyuqligi, ko’z gavhari va shishasimon tanalar - ko’zning optik sistemasidir. Tashqi muhitdagi buyumlar va borliqdan ko’zga tushgan nurlar nur sindiruvchi qismlardan sinib o’tadi va ko’z refraktsiyasini vujudga keltiradi. Ko’z refraktsiyasining tashkil topishi uchun musaffo va tiniq shox pardadan to to ‘r pardagacha yotgan masofada hech qanday loyqalanish, chandiqlanish bo’lmasligi kerak. Ko’zga tushgan nurlar ketma-ket sinib o’z yo’nalishlarinini o'zgartirib, bir nuqtaga yig’ilishi kerak. Ko’zga ko’rinib turgan buyum aksini keltirayotgan nurlar ko’zning to’rt nur sindiruvchi sathi: shox pardaning oldingi va orqa sathi, gavharning oldingi va orqa sathidan o’tib, ulaming har biri nurlarning birlamchi yo’nalishini o ‘zgartirish natijasida ko’z optik sistemasida fokus (F) yoki o’sha buyumning haqiqiy shaklini kichraygan teskari aksini sariq dog’da vujudga keltiradi. Bu jarayon ko’z optik sistemasining umumiy nur sindirish qobiliyati uning fizik refraktsiyasi deyiladi. Ko’zning fizikrefraktsiyasining kuchi 52 dan 71 dptr gacha bo’lib, o’rta hisobda 60 dptr. Shularga asoslanib, refraktsiyaning klinik ta‘rifi quyidagicha bolishi mumkin. Klinik refraktsiya bu ko’z optik sistemasining ko’z soqqasi uzunligiga parallel yurgan nurlarni sindirib, buyumlar aksini to’r pardada ifoda etishga qaratilgan anatomik-fiziologik holatdr. Bunda ko’z optik sistemasi bosh fokusining to’r pardaga nisbati hisobga olinadi. Bu jarayonning normal bajarilishi uchun ko’z soqqasi o'qining uzunligi va uning nur sindirish sistemasining kuchi Refraktsiya - nurlarni sindirish.

bir-biriga mos kelishi shart. Ko’zning optik o’qi (uzunligi) ham nur sindiruvchi sathlar qiyosining markazidan o’tadigan chiziqdir Cheksiz uzoqdagi buyumlardan ko'z ofcqiga parallel tushadigan nurlar qaysi joyda sinib fokus tashkil qilsa, olsha joyda bosh focus paydo bofcladi. Bosh nur sindiruvchi sath bilan bosh focus o ra lig lidagi masofa bosh fokus masofasi deyiladi. Fokus masofasi sistemaning optik kuchini xarakterlaydi. Ko’z optik sistemasining nur sindirish kuchi qancha kokp bo’sa, uning focus uzunligi shuncha qisqa, ya‘ni teskari nisbatda boMadi. Ko’z optik sistemasini ta‘riflash uchun shox parda (bosh sath) va gavharning oldi va orqa sathi, shox parda va gavhar qalinligini, ko’zning oldi kamerasi chuqurligini, kofcz anatomik o'qi uzunligini va umuman ko’z tiniq a‘zolari nur sindirish ko'rsatkichlari darajasini bilish kerak. Bu hozir optik apparatlar -oftalmometr va ultratovush (exobiometriya usuli) yordamida aniqlanadi. Qadim zamonlarda ko’z optik sistemasi nur sindirish kuchlarini yiglib hisoblash uchun Gulshtrand (1899 y.) sxematik kobz ixtiro qilgan. Bunda 6 ta nur sindirish sathi: shox pardaning oldi va orqa sathi, gavharning old sathi, gavhar yadrosining oldi va orqa sathi va gavharning orqa sathi hisobga olingan. Gulshtrand sxematik kolzning nur sindirish kuchi 58,64 dptr. Undan shox pardaga 43,05 dptr va gavharning akkomodatsiyadan holi holatidagi kuchiga 19,11 dptr teng bo’lgan. Bu bir oz murakkab boigani uchun keyinchalik soddalashtirilgan kofcz ishlab chiqarilgan. Soddalashtirilgan ko’z - bu ko’z sxematik murakkab sistemasini oddiy optik sistemaga aylantirilgan optik ko’z modelidir. Bunda o ‘rtacha hisob bilan bir butunga aylantirilgan nur sindirish ko’rsatkichining bitta nur sindirish sathi va bitta bosh fokusi bor. Eng yaxshi ishlangani Verbitskiyning soddalashtirilgan ko’zi bo’lib, uning nur sindirish ko'rsatkichi 1,4 nur sindiruvchi sathi qiyosining radiusi 6,8 mm va to’r parda sathining radiusi 10,2 mm. Ko’zning uzunligi 23,4 mm va hisoblangan. Ilgari sxematik va soddalashtirilgan ko’zlar asosida topilgan

sonlardan klinika uchun zarur bo’lgan hollarda foydalanilgan. Ilozirgi vaqtda esa k o ‘zning turli optik – rekonstruktiv mikroxirurgiyasidan oldin radial keratotomiyasi, keratomilyoz, keratofakiya, sun‘iy gavhar qo’yish kabi mikroxirurgiyani bexato bajarish uchun yangi-yangi apparatlardan foydalaniladi. Linzalar. Linza yuzlarining egriligi holati va uning nur sindirish qobiliyatiga qarab nur yig’uvchi bo’rtiq linza (convex) va nurlarni yoyuvchi botiq linza (concave) deyiladi. Linzaga yoki linzalar sistemasiga tushadigan parallel nurlar ulardan sinib o’tgach, focus (F) nuqtasida yig’iladi. Nur yig’uvchi (+) musbat linzalarning fokusi haqiqiy F bo’lib, nurlarni yoyuvchi (-) manfiy linzalarning esa fokusi teskari soxta (mavhum)dir. Birinchisi linzaning nur yig’ish darajasi, ikkinchisi esa linzaning nurlarini yoyib yuborish darajasining ko’rsatkichi bo’ladi Optik linza yoki linzalar sistemasining kuchini uning nur singdirish bosh (asosiy) sathidan to bosh fokusgacha bo'lgan masofa aniqlaydi. Shu masofa, ya‘ni fokus uzunligi qancha kam bo’lsa, nur singdirish kuchi shuncha ko’p bo'ladi. Bu kuchni aniqlaydigan mezon dioptriya (dptr) deyiladi. Dioptriya10 - bu fokus uzunligi 1 m ga teng bo’lgan linzaning nur sindirish kuchidir. Turli boshqa linzalarning nur sindirish kuchi 1 dptr dan qancha ko’p yoki oz bo’lsa, ulaming fokus uzunligi ham 1 metrdan shuncha kam, yo ko’p bo’ladi. Linzalarning kuchi quyidagi formula asosida aniqlanadi: Bunda D - linzaning nur sindirish kuchi (dioptriyada), F - linzaning fokus uzunligi (metrda). Tnson ko’zi nur sindiruvchi qavatlarining o’rtacha optik kuchi hammasi bo’lib 60,0 dptr ga teng. Unda o’rta hisobda 40,0 dptr shox pardaga, 16-18 dptr gavharga tegishlidir. Oldingi kamera suyuqligi va shishasimon tanalarning nur sindirishi juda kam 1,5-2,0 dptr. Klinik amaliyotda refraktsiya butunlay boshqacha xususiyatga ega bo’ladi. Bunda kobz optiksistemasi nur sindirish kuchining mutloq mohiyatini emas, balki bu sistema bosh fokus uzunligining

ko’z o’qi uzunligi bilan o’zaro kelishib tenglashuvining ahamiyati bor. Nurlar sinib, fokus sariq dog’ning qoq o ‘rtasida paydo bo’lishi yoki ayrim odamlarda u sariq dog’dan oldinroqda, ayrimlarda esa, uning orqasiga to’g’ri kelishi ham mumkin. Shu munosabat bilan klinik refraktsiyaning turli ko’rinishi ko’zning anatomik va fiziologik holatiga bogliq. Ko’z o ‘qining uzunligi va uning nur sindirish qobiliyatining kuchi mos kelib, bosh fokus to ‘r pardada paydo b o ‘lsa, bu mutanosib refraktsiya emmetropiya11 deyiladi. Bunda k o ‘zga juda uzoqda turgan buyumlardan parallel nurlar tushib fokusni to ‘r paradada paydo qiladi va ko’z shunga moslashgan bo’ladi (41-rasm). Agar bu holatning aksi bo’lib, parallel nurlarning bosh fokusi noto’g’ri joylashsa, bu nomutanosib refraktsiya - ametropiya12 deyiladi. Ametropiya turlicha bo’lib, parallel nurlarning bosh fokusi parda oldida joylashsa, miopiya13; ya‘ni yaqindan ko’rish deyiladi. Ametropiyaning bu turi eng kuchli refraktsiya. Shuning uchun buni tuzatishga manfiy linzalar ishlatiladi Refraktsiya bu turining yaqindan ko’rish deb nomlanishiga sabab shuki, bunda ko’rinadigan buyumlar ko’zning oldida (yaqinda) bo’ladi va ulardan yoyma nurlar tarqalib to’r pardada yig’iladi. Yaqindan ko’rish qanchalik kuchli bo’lsa, ko’zning yaxshi ko’rib turgan nuqtasi shunchalik unga yaqin yotadi. Masalan, yaqindan ko’rish 1,0 dptr ga teng bo’lsa, ko’z 1 m masofada yotgan nuqtaga moslanadi, agar u 10,0 dptr bolsa, masofasi hammasi bo’lib 10 sm ga teng bo’ladi. Bu holat akkomodatsiya14da qatnashmagan ko’zning tinch turgan vaqtiga to’g’ri keladi. Ametropiyaning ikkinchi turi - gipermetropiya15 – emmetropiyaga nisbatan kuchsiz refraktsiyadir. Bunda nur sindirish kuchi kam bo’ladi, shuning uchun parallel nurlar bosh fokusi to’r parda orqasiga o’tib ketadi, chunki fokus masofasi ko’z optik o’qidan uzunroq bo’ladi. Shu fokus masofasi uzun (ko’p) bo’lganligi uchun bu refraktsiya giper so’zi bilan ifodalanib - gipermetropiya deyiladi.

Buning o’zi salbiy kuchsiz refraktsiya hisoblanadi va uni tekislash uchun ijobiy nur sindirish qobiliyatiga ega bo’lgan bo’rtiq sferik linza qo’llaniladi. Bunday odamlar, ayniqsa yoshlikda akkomodatsiya normal bo’lganda uzoqni unchalik qiynalmay ko’rishadi. Ko’zda gipermetropiyaning kuchli darajasi bo’lsa, nafaqat yaqindan va hatto uzoqdan ko’rish ham juda qiyin bo’ladi, chunki fokus ko ‘z ichida paydo bo’lmaydi. Gipermetropiya refraktsiyali odamning to ‘r pardasida faqat yig’iluvchi nurlar fokuslanishi mumkin. Lekin tabiatda yig’iluvchi nurlar tutami paydo qiladigan nuqta yo’q, shuning uchun bunday refraktsiyani tuzatish faqat yig’uvchi linzalar q o ‘llash bilan bajariladi. Demak, gipermetropik ko’zga tushgan parallel nurlar ko’z ichida emas, balki ko’z orqasida fokus paydo qiladi deb taxmin qilinadi. Shu nuqtaning joylashgan o ‘rni gipermetropiya refraktsiyali ko’zning geometrik optikasini xarakterlaydi. Gipermetropiyaning darajasi qanchalik ko’p bo’lsa, nurlarningto’r pardada fokus hosil qilishi uchun ular shunchalik ko’p yig’ilishi kerak. Shimda, biz faraz qilgan nuqta (shu ko’z optik holatining ko'rsatkichi) gipermetropiya darajasi kamaygan sayin ko’zga yaqinroq surilaveradi, biroq, miopiyaga o’xshab surilish oldidan orqaga emas, balki orqadan oldinga qarab boMadi Ko ‘z akkomodatsiyasi ishlamaganda aniq-ravshan k o ‘rinadigan nuqtaning masofasi uning optik holatini xarakterlaydi va ko’zning klinik refraktsiyasi mezoni hisoblanadi. Agar bu nuqta juda uzoq bo’lsa, refraktsiya nolga teng bo’ladi. Agar ko'zning oldida 33 sm masofada bo’lsa, unda miopiya 3,0 dptr ga teng va ko’z orqasidagi 33 sm da boisa, bu gipermetropiya 3,0 dptr ga teng bo’ladi. Ko’zning optik holatini bilish uchun ko’z pardasida tashkil topgan buyum shaklini hosil qiladigan nurlar holatiga ham ahamiyat beriladi. Emmetropiya refraktsiyali ko’zlar parallel nurlarga, miopiya refraktsiyali ko’zlar yoyiladigan nurlarga va gipermetropiyali ko’zlar yig’iladigan nurlarga moslashgan bo’ladi.

Ametropiyani bartaraf etish uchun ko’zoynak shishalar tanlab olinadi: miop ko’zlarga botiq linzalar, gipermetrop uchun bo’rtiq linzalar kerak, emmetropga esa, hech qanday linza kerak emas. Agar ko’z optik sistemasi sathning turli - vertikal, gorizontal yoki boshqa egri yo’nalishdagi meridianlarda nur sindirish bir xil emas, boshqa-boshqa kuchga ega bo’lsa, bu ammetropiyaning uchinchi xili - astigmatizm16 deyiladi. Bunga ko’pincha shox parda sathi va kamdan-kam gavhar ikki perpendikulyar meridiani qiyaligi radiusining bir xil emasligi sabab bo’ladi. Shunda fokal chiziq, ya‘ni ko’zda ikkita fokus paydo bo’ladi. Bunda paydo bo’lgan fokuslardan biri to’r pardada bo’lsa, ikkinchisi uning oldida yoki orqasida bo’lishiga qarab oddiy miopiya astigmatizmi yoki oddiy gipermetropiya astigmatizmi deyiladi. Oddiyligi shundaki, F ning bir normal to’r pardada, ya‘ni shu meridianda – emmitropiya refraktsiyasidir. Vertikal yo’nalishdagi nur sindirishi gorizontalidagidan kuchliroq bo’lsa, to’g’ri astigmatizm, buning aksi - gorizontaldagi vertikaldan kuchliroq bo’lsa teskari astigmatism deyiladi. Agar ko’zda turli kuchga ega bo'lgan bir xil refraktsiya bo’lsa, unda chiziq fokusi to’r pardaga nisbatan oldindan yoki orqadan ayrimayrim ikkita masofada joylashgan bo'ladi va bu miopik (M) yoki gipermetropik (H) murakkab astigmatizmi deyiladi. Agar bir ko’zda miopiya va gipermetropiya - ikki xil refraktsiya bolsa, chiziqlar fokuslarining biri to’r parda oldida, ikkinchisi uning orqasida boladi, bunda aralash astigmatizm deyiladi. Astigmatizmni tekislash uchun nur yig’uvchi va nur yoyuvchi silindr linzalar ishlatiladi. Bunday silindr ko’zoynak yasash uchun shishadan yasalgan bir butun quyma silindrning bo’rtiq sathidan uzunasiga uning bir qismi kesib olinsa, bo’rtiq ko’zoynak yasaladi. Demak, sathi bo’rtiq silindr (yig’uvchi) linza quyma shisha devoridan kesib olinadi va botiq yuzali silindr shisha esa, o ‘sha butun silindr shaklidagi shisha devoriga qo’yib yasalgan bo’ladi. Silindr ko'z oynaklar nurni bir o’qida sindiradi. Silindr ko’zoynak shishalarning

o’qiga parallel tushgan nurlar sinmaydi. Agar nurlar silindr o’qiga perpendikulyar (ko’ndalang) tushsa sindiriladi. Silindr ko’zoynak shishalarning ham bo’rtig’iga (+) va botig’iga (-) belgi qo’yiladi (44-rasm) va ular ko’z nur sindirish sathi meridianlaridan bittasini tekislashga moslashadi. Silindr linzalar nur sindirmaydigan o ‘qining belgisi tekislanadigan meridianga ko’ndalang qo’yilishi kerak E.J.Tron 1-dan ko’z o’qi uzunligi normasi 22,4-27,3 mm dan uzun yoki kalta bo'lishi sababli paydo boiadigan k o ‘z o'qi ametropiyasi 30% ni, ko’z nur sindirish qobiliyatining normasi 52,6-64,2 dptr dan kuchli, yoki kuchsizligidan bo’ladigan 2-dcm dioptrik ametropiya-3,4% va bu ikki omillarning bir-biriga moslashmaganligidan paydo b o ‘ladigan aralash ametropiya 5,6% bo’ladi. Ularning o ‘zaro moslashuvidan tashkil topadigan ammetropiya 61% ni tashkil etishi tekshirishlarda aniqlangan. Bulardan 30% ni tashkil etgan birinchi va 3,4%ni tashkil etgan ikkinchi ametropiyaning kelib chiqishi ko’zlarning tug’ma yetilmaganligidan bo’lar ekan. Uchinchisi 61% ligi esa, shu ikki omilning mezoni normada boiishiga qaramay, ularning o’zaro moslasha olmay, ametropiya vujudga keltirgan bo’lsa ham, lekin bu ametropiya normaning yangi varianti hisoblanadi. Ko'z refraksiyasining paydo bolishi va rivojlanishi. K o ‘z refraktsiyasi homila davrida ona qornida sog’lom o’sib kelayotgan bola markaziy nerv sistemasi va uning ko’z kurtagining to ‘g’ri takomillashib, ko’zning har bir pardasi va ichki qismlarining mutanosib o’sib, bola tug’ilishidan oldin ko’z murakkab vazifasini bajarishga tayyor bo’lishiga bog’liq. Ko’z refraktsiyasi - uning nur sindirish qobiliyati, chaqaloqlar tug’ilib ko’zini ochib qaraydigan bo’lganda, ularning ko’ziga nur tushgandagina boshlanadi. Bu davrda chaqaloqning ko’zi kichkinagina, yumshoq va mutloq yetilib rivojlangan boladi. Uning shox pardasi va gavhari nur sindirishga moslashgan bo’lgani uchun chaqaloq ko’zi optik

sistemasining nur sindirish kuchi 80,0 dptr ga teng boladi, lekin ko’zning anatomic o’qi uzunligi kichkina - 18,5 mm bo’lgani uchun asosiy fokusi ko’z soqqasidan tashqarida, uning orqasida bo’ladi. Shuning uchun chaqaloqlarning ko’pchiligida gipermetropiya bo’ladi. Bola organizmi o ‘sish davrida bu refraksiya asta-sekin kuchayib emmetropiyaga o’tadi. Lekin b a ‘zi bir bolalarda gipermetropiya umrining oxirigacha qoladi. Yosh bola va o ‘smirlar o’z ko’zida kamchilik borligini bilmaydi, chunki bu vaqtda ularning akkomodatsiya appa rati yaxshi ishlaydi. Bolalarning qolgan bir qismi ko’ziga tashqi muhit ta ‘sir qilishi munosabati bilan yaqindan ko’radigan ham bo’ladi. Bu odatda bolalarning maktabda o ‘qish davriga to ‘g ‘ri keladi. Bunda akkomodatsiya muskullarning ko’proq qisqarishi (spazmi), yoki ko’pincha yaqindan o’qish, yozish va boshqa ishlarni bajarganda ko’z gavharining nur sindirish qobiliyatiga zo’r kelaverganidan, u doimiy holatiga aylanishi mumkin. E.S.Avetisov miopiyaning paydo b o ‘lib o ‘sishi, bola organizmida umumiy tug’ma holsizlikdan, maktabda o ‘qish d av rid a k o ‘zga z o ‘r kelishi, k o ‘zning to liq ish i, k o ‘z akkomodatsiyasi va konvergentsiyasining ortiqcha harakatidan unda spazm paydo b o ‘lishi yoki irsiyatga bog’liq holda bola k o ‘zida akkomodatsiya mexanizmining homila davridayoq kuchsiz tax a ssu sla sh g an i sab ab b o ‘ladi deb hisoblaydi. Bolaning ko’zi yaqin masofaga moslashib zo’riqqanida uning o ‘qi uzunligi normadan oshib ketadi va bu keyinchalik oqsil p a rd a va k o ‘zning boshqa qismlarida p atologiya paydo b o ‘lishiga olib keladi. Avetisov bunday dinamik jarayonning o'zgarishi kipriksimon tana holatiga bog'liq bo'lgani uchun, aynan akkomodatsiyani ko 'z refraktsiyasining regulyator nazoratchisi deb ataydi. Bunda kipriksimon tanadagi qon tomirlarda qon aylanishi (ergografiyadan bilinadi) normal holatda bo’lsa, akkomodatsiya ham yaxshi bo’lib, emmetropiya vujudga k e lad i. Agar qon ay lan ish i b u zilgan b o ‘lsa, a k k om o d a tsiy a kuchsiz b o ‘iib, miopiya va ak sin ch a , akkomodatsiya kuchli bo’lsa, gipermetropiya bo’ladi.

Shu tariqa E.S.Avetisov nazariyasi b o ‘yicha miopiyaning patogenezida quyidagi uch faktorning ahamiyati bor: 1. Irsiy faktor 2. Akkomodatsiya susayishi 3. Sklera to ‘qimasi tarkibining o’zgarishi, mustahkamligi va elastik xususiyatlarining pasayishi. Miopiyaning sabablari va klinikasi ham turlicha bo’lishi mumkin. Maktab o ‘quvchilarining hammasida miopiya bo'lavermaydi va o’sha bolalarning bir qismida paydo bo'lgan 2-3 dptrli miopiyaning hammasi ham kasallik hisoblanmaydi, uning bir qismi ko’pincha o’zgarmaydi va ofcsmaydi. Bir xilda turib kishi yoshi oshgandan (‘0 yoshdan keyin) kamayaveradi. (A Optik apparatning tug’ma nuqsoni va anomaliyalari juda kam uchraydi. Bunga faqat tu g ‘ma miopiyaning pog’onalari, anizometriyaning 2,0 dptr dan kuchlisi va astigmatizmning 3,0 dptr dan kuchlisi kiradi. Bola tug’ilgandan paydo bo’lib o’saveradigan miopiya tug’ma miopiya - kasallik hisoblanadi. Gipermetropiya yoshlarda yashirin holatda ham bo’ladi. Ular ko’zida kipriksimon tanadagi muskulchalar ham. Sini bog’lamlari ham, gavhar va boshqa qismlar ham yosh, yumshoq va ishchan b o ‘lgani uchun buni akkomodatsiya tekislab turadi. Lekin gipermetropiya 3,0 dptr dan ko’p bo’lsa, 20 yoshlardan keyin kitob o’qish paytida, mayda ish qilgan paytida ko’zi tinib qiynalib qoladi. Shunda ko’z vrachi yashirin gipermetropiyani aniqlab, ko’zoynak taqishni tavsiya qilishi kerak. Odatda inson hayotining 18-20 yoshlaridan boshlab ko’z gavharida yadro tashkil topib, uning yumshoqligi, elastikligi kamayaveradi, 40 yoshdan keyin akkomodatsiya susayib, uning hajmi ham kamayadi va presbiopiya vujudga keladi. Emmetroplap k o 'z i uzoqdan k o ‘rish n u q tasin iakkomodatsiyasiz holatda ham k o ‘radi va uzoqdan kelgan nurlarni sindirib, to’r pardada yig’ib fokus hosil qila oladi va bu masofa cheksizdir. Lekin yaqindan k o 'rish nuqtasini emmetrop

akkomodatsiya yordamida ko’radi. Kishi yoshi oshgan sari yaqindan ko’rish nuqtasi ko’zdan uzoqlashaveradi, chunki gavhar shaklining o ‘zgarish qobiliyati kamayadi. Foydalaniladigan adabiyotlar ro`yxati Asosiy darsliklar: 1. Е rosh е vskiy T.I., Bochkar е va A.I. ―Glazno` е bol е zni‖, 1989g., 263s. 2.Xamidova M.X. ―Ko`z kasalliklari‖, 1996 y.,334 s. 3.―Ko`z kasalliklari‖, Hamidova M.H., Boltaeva Z.K., 2006, 304 s. Qo`shimcha adabiyotlar 1.J е k J. Kanskiy ―Oftalmologiya sist е mali yondoshish‖, 1999 y. 2.J е k J. Kanskiy ―Oftalmologiya sist е mali yondoshish‖ Atlas , 1999y. 3.Astaxov Yu.S. ―Glazno` е bol е zni‖, spravochno е posobi е , 2004 g.

Похожие

Jarohatlarni davolash

Davolash profilaktika muassasasining dorixonasi

Bolalar psixik-asab, ko`rish-eshitish tizimi kasalliklari

Ichak infeksiyalari

Bolaning o`sishi va rivojlanishi. Qad-qomat va uning buzilishlari. Sog`liq guruhlari